نگاهی به بادکش های حجامت

اساس کار حجامتِ تر کشیدن خون به زیر پوست و خارج کردن آن از بدن با ایجاد مکش به وسیلۀ کاسه­ای است که به آن بادکش می­گویند. مکش با کم کردن فشار داخل بادکش به کمک آتش یا با خارج کردن هوای داخل آن به وسیلۀ پمپ ایجاد می­شود. هنگامی که در محفظۀ داخل بادکش آتش روشن شود، هوای داخل محفظه صرف سوختن شده و فشار منفی ایجاد می­کند. در این صورت، اگر بادکش روی پوست قرار گیرد، پوست را به داخل خود می­مکد.[1] بعد از چاک زدن پوست با نیشتر و ایجاد فشار منفی با آتش، خون به داخل بادکش وارد می­شود. در واقع، اساس حجامت بر همین اصل استوار است، خواه این فشار منفی مانند قرون گذشته با آتش ایجاد شود یا به صورت امروزی و با پمپ.

مراحل حجامت تر.

با توجه به چاپ­های دستی به دست آمده از متون کهن، به نظر می­رسد هدف اولیۀ جراحان از عمل حجامت فقط کم کردن ورم، التهاب، چرک و درد بوده است و از زالو نیز به همین منظور استفاده می­کردند.

به هر صورت، در حجامت خون را با بادکش از اندام­ها و بافت­های متفاوت بدن خارج می­کنند. اعتقاد برخی پزشکان آن بود و هست که این کار به درمان برخی بیماری­ها کمک می­کند. در عین حال، هنوز هم برخی منتقدان مخالفت جدی خود را با عمل حجامت اعلام کرده و اعتقاد دارند هیچ سند علمی حاکی از مؤثر بودن آن در دست نیست. برخی از دانشجویان در ایران بر اساس آزمایش نتیجه گرفته­اند که میزان کلسترول، اسید اوریک و هماتوکریت در خون حجامت بیش از خون وریدی است. اما منتقدان حجامت می­گویند نباید عوامل بیوشیمیایی خون وریدی را با خون حجامت مقایسه کرد و این امر کاملاً غلط و غیرعلمی است. آنها می­گویند طبیعی است خونی که از بافت­ها بیرون کشیده شود، آب، خون، چربی و سایر املاح دیگر را نیز با خود با فشار خارج می­کند و هرگز نباید با خون وریدی مقایسه شود.[2] با این همه، به­رغم ادعای برخی حجام مبنی بر اینکه بادکش­درمانی برای درمان برخی از بیماری­ها مفید است، شواهد علمی کافی برای اثبات این ادعا وجود ندارد. به همین سبب، با آنکه قرن­ها در غرب فصد و حجامت یگانه شیوۀ درمان شناخته می­شد، امروزه چندان از آن استقبال نمی­شود و فقط برای ماساژدرمانی و گاه به صورت حجامت خشک به کار می­رود. در اینجا قصد رد یا قبول و همچنین بررسی کارآیی یا ناکارآمدی عمل حجامت را نداریم، هدف ما بررسی بادکش قدیمی به­کارگرفته برای عمل حجامت در سراسر جهان است. منظور ما از بادکش در اینجا هر نوع ظرف برنزی، شیشه­ای، شاخ و مانند اینهاست که به منظور خارج کردن خون یا مواد سمی از بدن به کار ­می­رفته است.

از نظر حجام، ارتباط بین درد و شرایط تراکم، رکود و انسداد از زمان­های کهن شناخته­شده بوده است. چینی­ها، که خود ابداع­کنندگان حجامت اند، ضرب المثلی دارند که ”هر جا که رکود است، درد هم هست. بنابراین هرگاه شما رکود را از بین ببرید، درد را از بین برده­اید.“ طبق نظر شفادهندگان طب سنتی، نه فقط درد، بلکه بسیاری از بیماری­ها و کسالت­ها از رکود ناشی می­شوند. حجامت می­تواند احتقان، انسداد و تراکم را که باعث رکود می­شود بشکند و به بازسازی و جریان آزاد انرژی و مایعات حیاتی مانند خون، خلط و غدد لنفاوی کمک کند. وقتی رکود از میان رفت، درد که جوهر بیماری است نیز از میان می­رود. وقتی در عضوی درد وجود دارد، به این معناست که چیزی درست جریان نمی­یابد، مثلاً ممکن است انسدادی باعث این رکود شده باشد. وقتی رکود حاکم شد، حجامت با بادکش وارد عمل می­شود. بادکش با کشیدن خون به سطح، عناصر غوطه­ور در آن را بیرون می­آورد که باعث انسداد و رکود شده­اند.

برای حجامت صدها حُسن برشمرده­اند که منتقدان گاه این محاسن را رد کرده­اند. انتقاد آنها این است که حجامت علاوه بر اینکه ممکن است ناقل برخی از بیماری­های مسری باشد، بر تشدید درد می­افزاید و گاه عوارضی برای سایر اندام­های بدن به همراه دارد. واقعیت این است که حجامت برای هر بیمار بنا به شرایط و وضعیت جسمی و روانی­اش ممکن است سودمند یا خطرناک باشد.[3] بنابراین، برای حجامت اجازۀ پزشک معالج بیمار باید از ضروریات در نظر گرفته شود و تا پزشک معالج مجوز حجامت صادر نکند، حجام اجازه عمل نداشته باشد.

حجامت زمان و فصل خاصی دارد. قبل از حجامت باید پروندۀ بیمار مطالعه شود. حجامت برای بیمارانی با سابقۀ بیماری خاص ممکن است عوارض و خسارات جبران­ناپذیری به همراه داشته باشد. حجامت نقاطی از بدن ممنوع است و بیم آن می­رود که بیمار را مادام­العمر دچار مشکل جسمی یا روحی کند. از طرف دیگر، امروزه حجامت برای بیماران مبتلا به بیماری­های خاص و دیابت ممنوع است.

نوع و مکان فصد یا حجامت نیز برای همۀ بیماران یکسان نیست. به­رغم اینکه دیده می­شود اغلب حجام خون بیماران را از نقاط مشترکی از بدن و به یک صورت می­گیرند، به نظر می­رسد مکان خون­گیری در علم حجامت برای هر بیمار متفاوت است.

بادکش­های چینی

طب سوزنی و بادکش­درمانی سابقه­ای چند هزار ساله در چین دارد. شواهد باستان­شناسی نشان می­دهد که طب سوزنی در چین باستان صورت می­گرفته و قدمت آن به دورۀ پارینه­سنگی می­رسد. طبق این شواهد، انسان­های این عصر از چاقو و بامبو یا استخوان به منزلۀ ابزار برای شفای بیمار استفاده می­کردند. اولین کتاب طب چینی با نام نی جینگ در حدود 204 تا 305پ­م و شامل گفتوگو بین هونگ دی (Huang Di) و پزشکش، چی بو (Qibo)، درباره هنر پزشکی نوشته شده است.

بادکش­های افریقایی

اگرچه در اغلب کشورهای افریقایی برای کشیدن خون از شاخ استفاده می­کرده­اند، اما شیشه­ها و بادکش­های برنزی فراوانی، مخصوصاً از مصر، بر جای مانده است. حجام کشورهای عربی و افریقایی مانند گینه، نیجر و مراکش غالباً از شاخ و گاه بادکش­های برنزی استفاده می­کردند.

بادکش­های مصری

انسان در واقع با تقلید از طبیعت به بادکش روی آورد. این تقلید بر اساس کشف مهر پزشکی از بین­النهرین، متعلق به 3300 سال پیش از میلاد، صورت گرفت. در اغلب کشورهای افریقایی از شاخ برای بادکش استفاده می­شده است، اما قدیمی­ترین مدرک پزشکی که حدود 1550 سال پیش از میلاد بر پاپیروس مصری نوشته شده، از فصد و حجامت تر و خارج کردن مواد خارجی از بدن حکایت می­کند. هردوت، تاریخ­نگار یونانی در ۴۱۳پ­م، نیز به این نکته اشاره کرده است که مصریان حجامت خشک و تر را می­شناخته­اند.

در مراکش، سلمانی­ها علاوه بر آرایش سر و صورت، گاه دندان می­کشیدند و حجامت می­کردند.[4] در شکل زیر یک سلمانی، برخلاف معمول، با بادکش­هایی که خود ساخته دو نفر را هم­زمان با یک مکش حجامت می­کند.

سلمانی مراکشی در حال حجامت دو مرد، هم­زمان با هم. برگرفته از
http://phisick.com/item/morrocan-cupping-vessel/.

شیشۀ حجامت، موزۀ هنرهای اسلامی، قاهره.

چپ، بادکش مفرغی مصری متعلق به 300 سال قبل از میلاد. راست، بادکش شیشه­ای رومی متعلق 450 سال پیش از میلاد. موزۀ لندن. برگرفته از
Welcome Museum, London, England Ancient Cupping Vessels

بادکش مصری متعلق به اواخر سدۀ دوم و اوایل سدۀ سوم پیش از میلاد،
موزۀ باستان­شناسی پافوس، قبرس. برگرفته از
http://www.visitpafos.org.cy/.

بادکش مفرغی مصری، به شمارۀ ثبت A608649، متعلق به 300 سال پیش از میلاد، موزۀ علوم لندن (Science Museum, London).

بادکش­های اروپایی و امریکایی

 حجامت، رگ­زنی و زالودرمانی رفته­رفته از مصر به یونان و روم و به سایر کشورهای اروپایی رسید. پزشکان اروپایی، با توجه به پیشرفت در علم و صنعت، بادکش­های راحت­تر و مدرن­تری برای حجامت ساختند. در کتاب­های خطی قرن شانزدهم، نشتر زدن و بادکش انداخن به فراوانی دیده می­شود. در یکی از این کتاب­ها، بادکش­های بزرگی بر باسن مردان و همچنین بادکشی بزرگ بر شکم زنی انداخته­اند که انگار به نفروز (syndrome Nephrotic­­) مبتلاست، در حالی که خون از سوراخ­های بادکش فرو می­ریزد.[5]

با توجه به تصاویر کتاب فردریک دکرس، بادکش­های بزرگ برای شکم، پشت و ران­ها استفاده می­شدند. برای نمونه، تصویر زیر بادکش بزرگی را بر ران مردی نشان می­دهد.[6]

آدری دیویس و تونی اپل در کتاب خود با عنوان ابزار حجامت می­نویسند: ”بادکش­درمانی به­طور کلی کمکی در نظر گرفته می­شد که از آن طریق خون کثیف بیمار از بدنش خارج شود. عمل بادکش­درمانی با فصد شبیه هم­اند، مگر اینکه بیمار به سبب درد، پیری و جوانی یا ضعف بیش از حد حجامت را ترجیح دهد.“[7] اروپاییان بیش از حد به فصد و حجامت علاقه­مند شدند، تا جایی که ساموئل بیفیلد در 1823م در لندن نوشت: ”حجامت هنر است.“[8]

در برخی کتاب­ ها آمده است که درد سیاتیک و درد دوران قاعدگی زنان را نیز با بادکش انداختن تسکین می­داده­اند.[9]

برای چاک دادن پوست به جای استره­های گوناگون یک دستگاه چاک­دهنده اختراع شد که می­توانست پوست را با عمق یکسان و یکنواخت برش دهد. دستگاه برش با تیغ­هایی یکنواخت می­توانست حجامت تر را با سرعت بیشتر، منظم­تر، یکنواخت­تر و کیفیت بهتری صورت دهد.[10]

چاک­دهندۀ پوست (scarificator). برگرفته از
Davis and Appel, Bloodletting Instruments, 24.

هنوز دقیقاً مشخص نیست که دستگاه مربع چاک­دهنده برای نخستین­بار در چه تاریخی ساخته شده، در حجامت به کار گرفته شد. اما نمونه­ای از آن برای نخستین­بار در 1719م در کلکسیونی پیدا شده است، به همین سبب ساخت آن را بین 1708 تا 1719م تخمین می­زنند.[11] نمونه­های متفاوتی از این چاک­دهنده­ها از قرن­های هفدهم و هیجدهم میلادی در دست است. دکتر ژرژ فرانسوا (George François­) معتقد است که در قرون هفدهم و هیجدهم، استفاده از فصد به اوج خود رسید.[12] در واقع، بادکش­درمانی نیز با هدف خون کشیدن از بیمار صورت می­گرفت.

ساختن پمپ یا سرنگ می­توانست هم در جراحی­ها و هم در حجامت بسیار سودمند باشد. سرانجام، جان رید در سال 1820م رویای ساخت سرنگ را به واقعیت تبدیل کرد. او سرنگی برای بیرون کشیدن سم از معده، خارج کردن ادرار و انتقال خون ساخت که سرانجام در حجامت هم از آن استفاده شد. در 1825م، جان وایس هم پمپی را به نام خود به ثبت رسانید که نسبت به پمپ­های قبل کامل­تر بود و مشکل نشت و گرفتگی نداشت.

در اروپا، حجامت بخش مهمی از درمان بود و به شکل سنتی تا اوایل قرن بیستم به کار می­رفت. برگرفته از
Davis and Apple, Bloodletting Instruments.

مسئلۀ مهم دیگر محل قرار دادن بادکش است. برخی حجام برای درمان درد یک عضو بر همۀ اعضا بادکش آویزان می­کنند که درست نیست. طبق اسناد مکتوب در اروپا، حجام فقط بر عضو دردمند بادکش می­گذاشتند و نه بر همۀ اعضا.[13] الکسی بویر در 1836م معتقد بود که بادکش را اول باید بر نواحی دردناک و سپس بر موضع درد گذاشت.[14]

در سده­های گذشته، حجامت و فصد صرفاً به منظور مداوای جسمی بیماران صورت نمی­گرفت، بلکه گاهی هدف مداوای روحی آنان بود. در این حال، حجام در جایگاه روان­پزشک قرار می­گرفت و با خون کشیدن از بیماران سعی داشت آنها را متقاعد کند که خون کثیفِ حامل خوی وحشیگری و حیوانی آنان از بدنشان خارج شده است. بنابراین، پزشکان به خون برای قدرت­درمانی و گاه اعمال جادویی هم توجه می­کردند. برخی از پزشکان قرن هفدهم میلادی به مفهوم حیات خون توجه داشتند و براین باور بودند که شخصیت هر فرد یا حیوان می­تواند از طریق خون به وی تعیین شود، یعنی خون پاک می­تواند انسان یا حیوان را اهلی و باشخصیت سازد و خون کثیف می­تواند فرد یا حیوان را وحشی و درنده­خو کند. به عبارت دیگر، شخصیت به صورت اکتسابی می­تواند از طریق خون منتقل شود. نقاشی­ای متعلق به 1705م انتقال خون بره­ای آرام و ”باشخصیت“ به فردی مهاجم و پرخاشگر و ”بی­شخصیت“ را نشان می­دهد. در واقع، هدف از خون­گیری نزد رومی­ها همین بود که خون کثیف از بدن خارج شود و فرد به تعادل لازم برسد و در نهایت هم سلامت ”جسمی“ و هم سلامت ”روحی“ خود را بازیابد.

سو لوژون در 1743م دربارۀ چگونگی قرار دادن بادکش­ها و اعضایی که مناسب حجامت هستند و مخصوصاً دربارۀ بادکش سر، گردن، شانه­ها، بین شانه­ها، پشت گوش­ها، پشت سر، کمر، ران­ها، بازوها و قوزک توضیح داده است.

انتقال خون از گوسفند به انسان، اثر ماتیوس پورمان (Matthaus Purmann)، هنرمند اسپانیایی (1707م). برگرفته از
https://collectmedicalantiques.com/sites/default/files/gallery-images/bp0000000249.1282090438.jpg/.

از این مضمون نمونه­های دیگری هم در دست است که نقاش انتقال خون از حیوانی اهلی به انسانی پرخاشگر را نشان داده است.

نمونۀ چند بادکش که در لایپزیک، انستیتوی تاریخ پزشکی و علوم کارل سودهوف.  برگرفته از
Davis and Apple, Bloodletting Instruments.

با توجه با اسناد و لوازم فصد در سده­های گذشته بر ما معلوم شده است که میزان خون­گیری[15] نیز حد و اندازه­ای دارد. برای مثال، جان فاستر در 1740م کاسۀ فصد مدرجی با خطوط اندازه­گیری حلقوی در داخل ظرف برای سنجش میزان خون گرفته­شده از بیمار ساخت.[16]

کاسۀ فصد جان فاستر در 1740م، کلکسیون گرین­وود، انستیتو اسمیتسون. برگرفته از
Davis and Apple, Bloodletting Instruments, 9.

ساموئل بایفیلد توصیه کرد که در هر شیشه چهار اونس (حدود 115 گرم) و اگر پنج شیشه استفاده می­شود، جمعاً ۲۰ اونس (حدود 560 گرم) خون از بیمار کشیده شود.[17] این مقدار بسته به سن بیمار ممکن بود کاهش یابد.

بادکش­های رومی

در حفاری شهر پمپئی ایتالیا، قبل از فوران آتشفشان وزوو در 1979م، بادکش­هایی کشف شد که اکنون در موزۀ لندن نگهداری می­شوند.

نوعی بادکش شاخی­شکل هندی که از فلز ساخته شده وبرای مکیدن زهر از سطح پوست بدن به کار می­رفت.

دو بادکش رومی.

ابزارهای جراحی و از جمله ابزار حجامت و بادکش­هایی از زمان گال­روم­ها (Gaule Romaine) نیز در محل سکونت این قوم کشف شده است. این ابزارها اکنون در موزۀ تاریخ کارناواله در پاریس نگهداری می­شوند و متعلق به اواخر قرن سوم میلادی­اند. گال­روم ایالتی بود که فرانسه، لوکزامبورگ و غرب آلمان را در بر می­گرفت و حدود ۶۰۰ سال تحت حکمرانی روم بود. امپراتور روم در سال ۱۲۱پ­م  مبارزاتی برای غلبه بر گل‌های سلتی آغاز کرد و سرانجام موفق شد قسمت جنوبی این ناحیه را اشغال کند. سرانجام، ژولیوس سزار با شکست اقوام سلتی در جنگ گالی (۵8-51پ­م) همۀ این سرزمین را فتح کرد. طی حفاری­های این منطقه در سال 1880م تعداد ۳۲ شیء فلزی، از جمله دو شی سنگی و ۷۵ سکه و لوازم جراحی شامل یک تشت مسی و دو بادکش، به دست آمده است. این دو بادکش نظرگیرترین ابزار یافت­شده در این حفاری­ها به شمار می­روند. کشف این اشیا شاید تأکیدی بر نظریۀ بقراط باشد که بدن انسان دارای چهار نوع مايع يعني خون، بلغم، صفرای زرد و صفرای سياه است.

بادکش مفرغی رومی متعلق به دورۀ پارینه­سنگی تا اوایل قرون وسطاست و هم اکنون در موزۀ بازل (Musées de Bâle) سویس نگهداری می­شود.

راست، بادکش مفرغی رومی متعلق به 100 تا 400 سال پیش از میلاد. چپ، بادکش مفرغی رومی دیگری که طی حفاری در سیسیل ایتالیا در ۱۹۲۶م کشف شد و اکنون در موزۀ علوم لندن نگهداری می­شود.

پی­پر دیونی (Pierre Dionis)، جراح فرانسوی، به دانشجویان خود توضیح می­داد که بادکش از آلیاژهای برنج و همچنین مسوار (آلیاژی از ترکیب برنج و قلع) درست می­شده است. او در عین حال توضیح می­داد که بادکش­های غیرشیشه­ای در کشورهای غیراروپایی نیز به کار گرفته می­شدند و بهترین نوع بادکش­ها نوع شیشه­ای است که به سبب شفافیت می­شود درون آنها را به راحتی دید و چون جریان درون آنها با چشم مشاهد می­شود، زمان برداشتن آنها معلوم است.

در روم باستان حجامت را در حمام آب گرم انجام می­دادند. ظروف برنزی حجامت به همراه مجموعه­ای از لیوان­های برنزی و یک وسیلۀ چاک­دهندۀ پوست متعلق به این عصر طلایی دزدان دریایی در شهر مدفون پمپئی پیدا شد.

شکل زیر چند نمونه بادکش شیشه­ای را در اندازه­های متفاوت و با کاربردهای گوناگون نشان می­دهد. هر بادکش بنا به نوع کاربرد در عضوی مناسب با اندازۀ آن به کار می­رود. طبق تقسیم­بندی پی­پر دیونی، در بادکش­های شیشه­ای سن بیمار نیز مد نظر قرار می­گرفته است.

بادکش­های یونانی

با مطالعۀ تاریخ درمی­یابیم اولین علم فصد و خون­کشی از بیماران را  هومر، شاعر و داستان­سرای یونانی، در حدود ٨۰۰ سال پیش از میلاد طرح کرده است. بقراط (460-370پ­م)، بزرگ­ترین حکیم یونانی، و پس از او جالینوس (200-129پ­م) به فصد توجه کردند. بقراط به چهار عنصر خاک، آب، هوا و آتش و نیز چهار خاصیت این عناصر یعنی گرمی، سردی، تری و خشکی معتقد بود. هنگامی که اختلالی در کار این عناصر پدید می­آید یا توازن آنها در بدن به هم می­خورد، فرد ناخوش می­شود. به نظر او، فصد و حجامت در تنظیم مجدد این عناصر دخیل خواهد بود.

بنا به نظر بقراط، یونانیان باستان از بادکش­های بزرگ اولیه نه فقط به منظور فصد، بلکه به منظور کشیدن استخوان­های فرو رفته به داخل بدن و جا انداختن آنها نیز استفاده می­کردند. بنا به روایت هرودوت، در آن زمان از بادکش­های بزرگ برای مکش استفاده نمی­شد، بلکه طرز قرار گرفتن آن بر پشت باعث می­شد تا بادکش به اعضا فشار بیاورد. این امر به درمان برخی بیماری­ها کمک می­کرد و از جمله برای کم کردن درد ناشی از عادت ماهانه کارا بود.[18] اما بادکش­های متوسط و کوچک برای کشیدن خون از اندام بیمار به کار می­رفتند. بسیاری از تاریخ­نگاران و از جمله هرودوت به این امر اشاره کرده­اند.

دو بادکش به همراه ابزار جراحی باز، منقوش بر سنگ مرمر هلنی، موزۀ ملی باستان­شناسی آتن.

بادکش­های بزرگ نظامی یونانی و رومی برای قسمت­های پهن­تر بدن، مانند ران­ها، به کار می­رفتند و بادکش­های کوچک­تر برای بازوها و اندام­های کم­حجم­تر. دو بادکش زیر از نوع بادکش بزرگ نظامی و یونانی است.

بادکش­های نظامی در اندازه­های متفاوت تهیه می­شدند. بزرگی بادکش­های نظامی بر اساس محل، شرایط و موضوع حجامت انتخاب می­شده است. جراح نظامی، جان وودال (John Woodall)، معتقد است که اندازۀ بادکش­های شیشه­ای بستگی به نوع عضو دارد. بادکش­های بزرگ و توخالی غالباً برای ران­ها به کار می­رفتند و به ندرت برای بازوها یا ساق پاها استفاده می­شدند. وودال همچنین توضیح می­دهد که حجام باید بتواند بادکش را بر عضو ثابت نگه دارد و بادکش نباید نسبت به عضو بیش از حد باز باشد، اگر نه بادکش نمی­ایستد.

صحنۀ داروخانۀ منقوش بر کوزه­ای در موزۀ لوور پاریس متعلق به 470 تا 480 سال پیش از میلاد با نام aryballe Peytel معروف است که تصویری منحصر به فرد از مشاوره در تاریخ پزشکی به شمار می­رود. این تصویر که بر کاسه­ای سفالین کشیده شده، پزشکی را در یونان باستان در حالت فاصد (رگ­زن) نشسته نشان می­دهد که به دست کسی که در مقابلش ایستاده نیشتر زده، در حالی که تشتی برای جمع­آوری خون حاصل از فصد بر زمین تعبیه شده است.

هرودوت در 413 سال پیش از میلاد از بادکش­ها سخن به میان آورده است و خون­کشی با روش حجامت را دارای فواید بسیاری می­داند که از آن جمله­اند تخلیۀ سموم از سر، کاهش درد اعضا، بازگرداندن اشتها، تقویت معده، از بین بردن سرگیجه و ضعف، تب و لرز.

در موزۀ بریتانیا از سنگ قبر مرمر یک پزشک آتنی با نام جیسون نگهداری می­شود که بر روی آن پزشکی در حال بررسی شکم بزرگ یک کودک حکاکی شده است. در سمت راست یک بادکش نشان داده شده که نشانۀ حجامت است. این قبر متعلق به قرن دوم میلادی است و به شماره 1865.0103.3 به ثبت رسیده است.

بادکش بر سنگ قبر یک پزشک آتنی.

عمل حجامت از بین­النهرین و یونان تا مصر گسترش یافت. پزشکان عهد باستان به نوعی از تکنیک حجامت خشک تسلط یافتند. در تمدن­های بزرگی مانند مصر و یونان و چین، عمل مکیدن از طریق دهان با بادکش­های گلی، سفالی، چوبی، خیزرانی (بامبو)، شاخ حیوانات، آهنی و شیشه­ای کامل شد. بنا به شواهد، تمرینات حجامت با بادکش از حدود 4هزار سال قبل آغاز شد. بنا بر همین شواهد، بادکش­های چینی رفته­رفته به دست بازرگانان چینی به غرب برده شدند. استفاده از بادکش در ابتدا برای خارج کردن سموم، چرک، خون و دمل از عضو بود و بعدها برای در درمان سایر بیماری­ها نیز به کار گرفته شد.

آن­طرف­تر و در پشت این تصویر بیماران دیگری را مشاهده می­کنیم که در صفی نوبت خود را با نگرانی انتظار می­کشند. دست یکی از بیماران باندپیچی شده و در نهایت بادکش­هایی بر روی دیوار دیده می­شود.[19]

یونانیان نوآورانه برای تسهیل سیستم حجامت بع حذف چراغ الکلی یا مشعل کمک کردند. هرون اسکندرانی، ریاضی­دان و مهندس یونانی، حجامت با شیشه­ای بدون استفاده از آتش را پیشنهاد کرد.

این بادکش یونانی در 1914م به موزۀ لوور پاریس اهدا شد.

در مجموعۀ موزۀ اسمیت­سونیان (Smithsonian) دو نمونه اختراع دستگاه حجامت امریکایی وجود دارد. اولین آنها را یک جراح نیروی دریایی در فیلادلفیا با نام رابرت جی. داد (Robert J. Dodd) در سال 1844م اختراع کرده است. دستگاه او یک سرنگ فلزی با یک بشقاب نوک­تیز است که به یک لولۀ شیشه­ای برای جمع­آوری خون پیچ شده است. ویژگی تازه و جالب این دستگاه مکش اعضای داخلی بدن مانند واژن، گلو و غیره بود.[20] دبلیو دی. هوپر (W. D. Hooper) از ویرجینیا مخترع دومین دستگاه بود که اختراعش، مشتمل بر دستگاه ترکیب جام، پمپ و چاک­دهنده، را در 1867م به ثبت رساند. این وسیله دارای تیغه و لوله­ای بود که در گوشت فرو می­رفت و از سمت چپ خون را می­مکید.[21]

بادکش­های ایرانی و خاورمیانه­ای

بنا به برهان قاطع، فرهنگ رشیدی و آنندراج، در زبان فارسی به شاخ حجامت بادکش می­گویند. دهخدا و ناظم­الاطباء نام­های دیگر آن را سمیرا و کپه آورده­اند. از کپه در برهان و آنندراج به معنی شاخ، شیشه و کدوی حجامت نام برده شده است. در واقع، به گفتۀ دهخدا، بادکش کردن عبارت است از کشیدن خون به سمت پوست با شاخ یا استکانی که هوای آن را بیرون کرده باشند با مکیدن یا سوختن پنبه و مانند آن.

علاوه بر شیشه، خاقانی از ­”کوزۀ فصاد“ نام می­برد که ظاهراً ظرف سفالین فصادان بوده که هنگام فصد، خون بیمار را در آن می­ریختند یا برای کشیدن خون از بدن چون مکنده­ای به کار می­بردند:

کوزۀ فصاد گشت سینه او بهر آنک

موضع هر مبضع[22] است بر سر شریان او

باید یادآور شد که بادکش یکی از قدیمی­ترین ابزارهای پزشکی است که بر اساس ایدۀ فصد به منزلۀ یکی از راه­های درمان ساخته شده است. شاهد ما بر این گفتار نقش برجستۀ موزۀ بازل سویس، مربوط به 480 تا 500 سال قبل از میلاد، است.

شاخ و شیشه

حجام خون را با شاخ و شیشه می­کشید، اما تصور ما از چگونگی شاخ­ها و شیشه­های حجامت تصوری ذهنی است و مسلماً شیشه­های حجامت قدیم، که مثلاً در شعر خاقانی، مولوی یا وحشی بافقی از آن یاد شده، نسبت به نمونه­های امروزی تفاوت فاحش داشته­اند.[23] در آنندراج دربارۀ شیشۀ حجام آمده که شیشه­ای بوده است که حجام بدان خون می­مکد و در بعضی امراض شیشه خالی باشد و خون در آن نباشد و این برای امالۀ ماده بود و رایج ایران است و در هندوستان این عمل به شاخ گاو و مانند آن کنند و شیشه مطلقاً رواج ندارد.“

بادکش و حجامت درمانی از چین به یونان، روم و مصر برده شد و یونانیان و رومیان باستان از طریق افراد اسکندر و رومی­های شرقی آن را به میان ایرانیان و اعراب مسلمان آوردند. مسلمانان به حجامت اعتقاد دارند و بر این باورند که پیغمبر اسلام به امر حجامت تأکید و سفارش کرده است.­[24] نمونۀ برخی از ابزار حجامت و از جمله بادکش را در موزۀ تاریخ پزشکی تهران، موزۀ حمام گنجعلی‌خان کرمان و حمام باغ فین کاشان می‌توان دید.

تاکنون بادکش­های متعددی در نیشابور کشف شده که برخی از آنها خروجی منحنی و برخی دیگر خروجی مستقیم دارند. به نظر می­رسد بادکش­های دارای خروجی مستقیم در تقطیر برخی مایعات استفاده می­شده­اند و نوع دیگر در حجامت کاربرد داشته­اند.

در موزۀ لوور پاریس چند شیشۀ حجامت نگهداری می­شود که در منطقۀ شوش ایران کشف شده­اند. این شیشه­ها تقریباً با شکلی مانند لیوان ساخته شده­اند و لوله­ای میان­تهی در کنارۀ آ ها برای عمل مکش تعبیه شده است. تعبیۀ لولۀ مخصوص در کنار شیشه این امتیاز را داشت که خون پس از مکیده شدن وارد دهان حجام نشده، بلکه در قسمت تحتانی آن جمع می­شد.[25]

این انبیق، که نگارنده آن را در یک گالری لوازم عتیقه یافت که به قیمت 3600 دلار به فروش می­رسید، متعلق به قرن دوازهم میلادی است و در آذربایجان خریداری شده است. شکل آن شباهت فراوانی به بادکش­های ایرانی کشف­ شده در نیشابور دارد.

بادکش شیشه­ای، موزۀ ملی تاریخ علوم پزشکی تهران.

بادکش­های شیشه­ای حجامت ایرانی، متعلق به قرن دوازدهم.

بادکش شیشه­ای ایرانی دسته­کج به ارتفاع 5 و طول 9.9 سانتی­متر، مربوط به قرن نهم تا یازدهم میلادی، که در 1940م در نیشابور کشف شد و در موزۀ متروپولیتن نیویورک نگاهداری می­شود.

بادکش شیشه­ای ایرانی دسته­راست با ارتفاع کاسۀ 5.6 و طول 3.8 و طول دستۀ 10 سانتی­متر، متعلق به قرن نهم تا یازدهم میلادی، که در 1938م در نیشابور کشف شد.

انبیق ایرانی متعلق به قرن دوازهم میلادی.

از جمله آثاری دیگری که در موزۀ لوور با نام Ventouse médicale نگهداری می­­شوند  بادکشی شیشه­ای مربوط به سدۀ اول اسلام است. این بادکش ایرانی و محل کشف آن افغانستان امروزی است.

بادکش ایرانی مربوط به سدۀ اول اسلام که در موزۀ لوو پاریس نگهداری می­شود.

بادکش شیشه­ای ایرانی معلق به قرن دوازدهم میلادی، موزۀ لوور پاریس.

علاوه بر ابوعلی سینا با تألیف الفصد و ابوبکر محمد رازی با مقاله فی الفصد، دانشمندان دیگری از ایران  آثار گرانقدری در این زمینه به یادگار گذاشته­اند، از جمله علی­بن عباسی مجوسی اهوازی معروف به بن­مسعودی، جراح ایرانی سدۀ چهارم هجری.

Haly Filius Abbas (930-944).

فائده در فصد کردن از قول ابوعلی سینا.

در موزۀ ایران باستان (موزۀ ملی ایران) فلز و شیشۀ حجامت تولیدشده در کارگاه­های ری، گرگان و نیشابور متعلق به سده­های نهم و دهم میلادی به نمایش درآمده و همچنین، در خراسان شیشه­های حجامت مربوط به قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی به دست آمده است. طبق گزارش دانشگاه ساسکاچوان کانادا، شیشۀ حجامتی از سوریه یا فلسطین متعلق به قرون چهاردهم تا نوزدهم میلادی در گالری عتیقه­جات دانشگاه ساسکاچوان نگهداری می­شود که تقریباً شبیه شیشه­های حجامت ایرانی است.

در زیر بادکش شیشه­ای سبزرنگ ایرانی متعلق به قرون نهم تا دوازدهم میلادی دیده می­شود که در موزۀ ملی کویت، از مجموعۀ آل­صباح، نگهداری می­شود. این بادکش از قسمت اتصال لوله به بدنه شکسته و بعدها مرمت شده است. غیر از لوله، سایر قسمت­هایش سالم باقی مانده و یکی از زیباترین بادکش­ها از نوع خود به شمار می­رود.

آبکش شیشه­ای ایرانی، موزۀ ملی کویت.

بادکش­های شیشه­ای پس از دورۀ بادکش­های برنزی و مسی ساخته شدند و تا پایان قرون دوازدهم ساخت این نوع بادکش­های قدیمی نیز به پایان رسید. امروزه بادکش­های مدرن با شکل و شمایل کوچک­تر به بازار آمده­اند و جای بادکش­های قدیمی را گرفته­اند. حُسن بادکش­های شیشه­ای مدرن ضدعفونی کردن راحت آنهاست و دیگر آنکه خلأ با پمپ دستی یا الکتریکی در کاسه ایجاد می­شود. استفاده از کاسه­های یک بار مصرف نیز وضعیت بهداشت و اعتماد مردم به امر حجامت را بالاتر می­برد.

[1]به این منظور پوست باید خیس باشد تا هوا از منافذ روی پوست وارد بادکش نشود.

[2]در این زمینه بنگرید به فریده دانیالی، محمدرضا واعظ مهدوی، طوبی غضنفری و محسن ناصری، ­”مقايسۀ خون وريدي و خون حاصل از حجامت از نظر فاكتورهاي بيوشيميايي و هماتولوژي و پاسخ­هاي ايمونولوژيك،“ فيزيولوژي و فارماكولوژي، سال 13، شمارۀ 1 (بهار 1388)؛ مجید رمضانی، سیدمحمدعلی شریعت­زاده، علی­اکبر ملکی راد، احمد اکبری و مهدی شریعت­زاده، ”بررسی تأثیر حجامت بر شاخص­هاي استرس اکسیداتیو و برخی فاکتورهاي خونی در بیماران دیابت نوع 2،“ مجلۀ علمی پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی اراك، سال 15، شمارۀ 8، شمارۀ پیاپی 67 (دی 1391)، 54-60.

[3]برخی از عوارض جانبی حجامت عبارت­اند از انتقال بیماری­هایی عفونی نظیر ایدز و هپاتیت، خونریزی و عوارض آن (مانند امراض قلبی و عروقی در افراد مستعد)، ایجاد کم­خونی در صورت خون­گیری بیش از حد مجاز، خطر بروز لخته‌های خونی و در نهایت، آمبولی مغزی پس از حجامت در گردن. بنگرید به داود نصرالله­پور، حسن اشرفیان امیری و محمدهادی یدالله­پور، ”خوش­بینی­ها و نگرانی­های ترویج و توسعۀ حجامت در ایران،“ اسلام و سلامت، دورۀ 1، شمارۀ 4 (زمستان 93)، 67.

[4]در ایران نیز حجامت و کشیدن دندان بر عهدۀ سلمانی­ها بود. همچنین، طبق قانون اجازه­نامۀ طبابت مصوب ۲٨ شهریور ۱۳۰۶ش، بر اساس گواهی­های صادرشده از طرف وزارت معارف دولت علیه ایران در سال 1306-1308ش، اجازۀ ”طبابت به سبک قدیم“ به برخی افراد مجرب داده می­شد.

[5]Frederici Dekkers, Exercitationes practicae circa medendi methodumapud Jordanum Luchtmans (1694).

[6]Dekkers, Exercitationes Practicӕ.

[7]Audrey Davis and Toby Appel, Bloodletting Instruments in the National Museum of History and Technology  (Washington D.C.: Smithsonian Institution Press, 1979).

[8]­Samuel Bayfield, A Treatise on Practical Cupping (London: King’s College London, 1823), 4.

[9]Sus Le Jeune, Eléments de chirurgie en latin et en français  (Paris, 1743), 82.

[10]Davis and Appel, Bloodletting Instruments, 24.

[11]Davis and Appel, Bloodletting Instruments, 22.

[12]Georges François, “Histoire de la Saignée,” at http://patrimoinemedical.univmed.fr/articles/article_saignee.pdf.

[13]Traité de Médecine de Celse [Texte Latin d’Après d’Édition de l’Léonard Targa, traduction française de Ninnn, revue et corrigée] (Paris: Delahays, 1855).

[14]Alexis Boyer, Traité des Maladies Chirurgicales qui se Rencontrent le Plus Fréquemment Dans la Pratique Usuelle (Bruxelles: Chez Th. Lejeune Libraire Edition, 1836), 80.

[15]محمد زکریای رازی نیز در فی الفصد در ”باب اول: میزان و حد خون گرفتن“ مطالبی در این زمینه آورده است.

[16]Davis and Appel, Bloodletting Instruments.

[17]Bayfield, A Treatise on Practical Cupping.

[18]Hippocrate, Nature de la Femme (Athènes: Kaktos, 1992), Ch. 5.

[19]M. Denoyelle, Chefs d’Œuvre de la Céramique Grecque Dans les Collections du Louvre (Paris: Réunions des musées nationaux, 1994).

[20]Davis and Appel, Bloodletting Instruments.

[21]Davis and Appel, Bloodletting Instruments.

[22]مبضغ به معنی نیشتر است؛ تیغی که با آن رگ زنند. در ذخیرۀ خوارزمشاهی مبضغ به معنی نیش آمده است.

[23]محسن فارسانی، ”فصد و حجامت در ادب فارسی،“ فصلنامۀ تاریخ پزشكی، سال 4، شمارۀ 13 (زمستان ۱۳۹۱)، 55-84.

[24]شاید امروزه ایرانیان بعد از چین و اعراب بیشترین طرفداران حجامت باشند. طبق آخرین آمار رسمی رئیس مؤسسۀ تحقیقات حجامت ایران، در سال ۱۳۹۲ تعداد ۱۲ میلیون نفر در سراسر کشور حجامت شده­اند. در سال ۱۳٨۴ (یعنی ٨ سال قبل از آن)، روزنامۀ همشهری در مطلبی با عنوان ”حجامت: طب شرقی،“ در يكشنبه ۲۸ تير ۱۳۸۳، شمارۀ ۳۴۴۱،  به نقل از وزارت بهداشت این آمار را طی ۲ سال ۱ میلیون نفر در کشور اعلام کرد. اینجاست که دربارۀ صحت و سقم آمار در ایران باید به دیدۀ تردید نگریست. به هر حال آمار درست هر چه که باشد، به خاطر تبلیغات و همچنین اعتقاد مذهبی به حجامت روی آورده­اند. اما سوالی که باید مطرح کرد این است که از این X میلیون نفر چند درصد از نتیجۀ کار راضی بوده و چند درصد معالجه شده­اند. این آمار بدون تفکیک جنسیت و سن است، اما ظاهراً نسبت زنانی که حجامت می­شوند، نسبت به مردان بسیار کمتر است.

[25]بنگرید به فارسانی، ”فصد و حجامت در ادب فارسی.“