هنری مارتین و ترجمۀ انجیل او به سبک ادبیات فارسییهود: تحلیل زبانشناسی-معنایی
ترجمۀ متون مقدس و آثار ادبی همواره با دشواریهای بسیار روبهرو بوده است. این دشواری وقتی بیشتر میشود که ساختار آن متن پیچیده و گاهی متشکل از چند زبان باشد، در حالی که در حالت عادی ترجمه از یک زبان به زبان دیگر صورت میگیرد. ترجمهاي كه در اين مقاله بررسی میشود همین پیچیدگی را دارد، زیرا هنري مارتين (Henry Martyn, 1812-1871) اناجيل چهارگانه را از انگليسي به فارسيهود ترجمه كرده است؛ سبكی نگارشی که قدمتي به اندازۀ تاريخ حضور يهوديان در ايران دارد. بعيد نيست كه اين مبلغ مسيحي انگيزۀ تبشير مسيحيت در ميان يهوديان فارسيزبان داشته، اما هدف ما معرفي و ارزيابي متن ترجمۀ اوست. مطالعۀ چنين متوني براي علاقهمندان به زبان عبري توراتي مفيد خواهد بود، زیرا فقط با يادگيري حروف عبري و آموختن قواعد مختصری از این زبان ميتوان از عهدۀ خواندن برآمد. بررسي اين ترجمه نشان میدهد كه مترجم در حال يادگيري زبان فارسي بوده و هرچه به پايان كتاب نزديك ميشويم، جملات ساختار زباني قويتري پيدا ميكنند.
ترجمۀ هنري مارتين از انجيل در مجموعۀ عبري كتابخانۀ آستانه مقدسه (شمارۀ 23) حضرت معصومه(س) قرار دارد.
ادبيات فارسيهود
فارسيهود شاخهاي از ادبيات فارسي و صورتی از متون فارسی است که با الفبای عبری نوشته میشود. زبان عبري 22 حرف دارد. از اين تعداد، پنج حرف هنگام نگارش در انتهاي كلمه با شكل نوشتاري متفاوتی میآیند. اين حروف اصطلاحاً سوفيت (סופית / Sofit) نام دارند. در جدول زير حروفی که در خانههاي رنگي آمدهاند شكل سوفيت حروف پيش از خود را نشان میدهند.
Tet ט | Khet ח | Zayin ז | Vav ו | Heh ה | Dalet ד | Gimel ג | Bet ב | Alef א |
ط | ح | ز | و | ه | د | ج | ب | ا |
Samekh ס | ן | Nun נ | ם | Mem מ | Lamed ל | ך | Kaf כ | Yud י |
س | ن | ن | م | م | ل | خ | ك | ي |
Tav ת | Shin ש | Resh ר | Kuf ק | ץ | Tsadi צ | ף | Peh פ | Ayin ע |
ت | ش | ر | ق | تص | تص | ف | پ | ع |
نويسندگان فارسيهود براي جبران مواردي كه ميان حروف اين دو زبان تطابق وجود ندارد، برخي از حروف عبري را به همراه علاماتي اضافي به كار ميبرند. البته، در خصوص این حروف، متون باقيمانده يكسان نيستند و اختلافاتي وجود دارد و به همین سبب، خوانش آنها در وهلۀ نخست حوصله بيشتري طلب ميكند. ديگر اينكه نباید این علایم را با نقطهها و خطوطی که در کتابت عبری جنبۀ اعراب دارد، اشتباه گرفت. در جدول ذیل، برای مثال، برخی از معادلهاي بهكاررفته در اين نسخه آمده است:
1 | ג | بدون علامت = گ | گفته / גפֺתה | |
با علامت سه نقطه در زير = چ | آنچه / אנגֶה | |||
با علامت يك نقطه در زير = ج | سجده / סגִדה | |||
با علامت يك نقطه در بالا = غ | آغاز / אגׄאז ؛ پيغمبر / פיגֹמבר | |||
2 | פ | بدون علامت = پ | پيغمبر / פיגֹמבר | |
با علامت يك نقطه در بالا = ف | گفته / גפֺתה | |||
3 | כ | بدون علامت = ك | كه / כה | |
با علامت يك نقطه در بالا = خ | خداوند / כֹדאונד | |||
4 | ט | بدون علامت = ط | طاهر / טאהר | |
با علامت يك نقطه در بالا = ظ | ظاهر / טֹהר ؛ وعظ / ועטֹ | |||
5 | צ | بدون علامت = ص | صبر / צבר | |
با علامت يك نقطه در بالا = ض | غضب / גֹצֹב |
پيشينۀ ترجمههاي فارسيهود
نخستين متن چاپي به سبك فارسيهود ترجمۀ اسفار خمسه است كه العازار بن گرشون آن را در سال 1546م در استانبول ضمن مجموعهاي از تورات به چند زبان منتشر کرد. در اين چاپ، علاوه بر اصل عبري كتاب، ترگوم (ترجمۀ آرامي)، ترجمۀ عربي و فارسيهود هم وجود داشت. مترجم اين كتاب، ابنطاووس، از يهوديان ايران بود كه در عصر سلطان سليمان عثماني در استانبول در فرهنگستان يهودي تدريس ميكرد. بايد توجه داشت كه پيشينۀ اين سبك ادبي به قرنها پيش از آن تاريخ و قبل از صنعت چاپ بازميگردد. امروزه نسخههاي خطي فراواني از شرق در كتابخانههاي اروپا، مشخصاً در ايتاليا و كتابخانۀ سلطنتي لندن، نگهداري ميشود. در اين زمینه، پروفسور والتر فيشل در مقالۀ مفصل ”ترجمههاي فارسي تورات و انجيل“ گزارش مفصلي به دست داده است که با ترجمۀ احمد آرام در سه شمارۀ راهنماي كتاب در اسفند 1338ش منتشر شد.[1]
با این همه، در خصوص اينكه هنري مارتين نسخۀ چاپي اسفار خمسه، ترجمۀ ابنطاووس، را در اختيار داشته يا نه اطمینان نداریم. اگر آن ترجمه در دسترس بود، با مقايسۀ دو متن میشد با اطمينان بيشتري دربارۀ تأثيرپذيري يا عدم آن سخن گفت.
هنري مارتين
راجع به شخصيت هنري مارتين در مقالات و كتابهاي گوناگون توضيحاتي ميتوان يافت.[2] به مقداري که برای اين مقاله نیاز است، بايد گفت كه هنری مارتین در 18 فوریه 1718م در خانوادهای مذهبی از طبقات نسبتاً متمول انگلستان به دنیا آمد. خانوادۀ مارتین به لحاظ عقاید دینی به اندیشههای مکتب متدیـسم گرایش داشتند.[3] پیروان ایـن فرقه بیشتر به فعالیتهای خیریه و بشردوستانه اشتغال داشتند و امور تبلیغـی در خـارج از مرزهـای انگلـستان را در رأس اقدامات تبشیری خود قرار میدادند.[4] در 1802م و هنگامي كه قصد داشت وكيل شود، در پي حوادثي به تبلیغ مذهبي رويآورد و در ”انجمن اعـزام مبلـغ بـه افریقـا و مشرقزمین“ استخدام شد که بعدها به ”انجمن تبلیغی کلیسا“ تغییر نام داد.[5] در 1803م به کسوت کشیشی درآمد و علاوه بر وظایف روحانی، به تـدریس در کـالج سنتجان پرداخت و همزمان، به مطالعۀ زبانهای شرقی مانند عربـی، هنـدی، بنگالی و فارسی مشغول شد.[6] در اكتبر 1806م/مهر 1185ش فعاليتتبشيري خود را در هند آغاز کرد. به سرعت فارسي و اردو را فراگرفت و در همانجا با كمك منشي خود مزامير و اناجيل را به فارسيهود و برخي كتب دعا را به اردو ترجمه كرد.[7] در آن زمان 30 سال بيشتر نداشت و هند را به قصد ايران ترك كرد. مارتین بر این عقیده بود که انتشار ترجمهای روان و دقیق از عهد جدید به زبان فارسی مسیر انتشار مسیحیت در جامعۀ ایران را بیش از پیش تسهیل میکند. این اندیشه او را برای سفر به ایران مصمم ساخت.
در ايران، با يهوديان و ارامنه و مسلمانان جلسات مناظرۀ متعددي داشت. از شيراز عازم تبريز شد تا ترجمۀ فارسي انجيل را به شاه قاجار تقديم كند كه ناموفق بود. در اين هنگام آهنگ بازگشت به ديار خود، انگلستان، کرد، اما در مسير سفر در شهر توکات (Tokat) تركيه، در 16 اكتبر 1812م بدرود حيات گفت.[8] بعدها به سبب فعاليتهاي ضد استعماري هنري مارتين، در حيدرآباد هند مؤسسهای به نام هنری مارتین (Henry Martyn Institute: International Centre for Research, Interfaith Relations and Reconciliation) با رويكرد پژوهش و سازش ميان اديان تأسيس شد.[9] اكنون نسخهاي از ترجمۀ فارسيهود او، كه در هند به پایانش رسانده بود و حدود 30 سال پس از فوت مترجم در 1847م و بعدها در 1881م در لندن منتشر شد، فراروي ما قرار دارد:
כתאב אנגִיל מקדס:
کتاب انجیل مقدس
כֹדאונד ורהאננדה מא ישוע מסיח
خداوند و رهانندة ما يسوع [عيسي] مسيح
از دستِ [به روایت] متي، مرقس، لوقا و يوحنا
محل نشر: لندن، 1847م
تعداد صفحه: 367 ؛ قطع: رقعي
شمارۀ بابها با حروف عبري و آيات با عدد شمارهگذاري شدهاند، جز آنكه به جاي پنجگان نيز در حاشيه از حروف عبري استفاده شده است كه ارزش عددي ابجدي دارند: 5 = ה / ده = י / پانزده= טו / و مانند اینها. در ستون دوم جدول ذيل برگردان لفظ به لفظ ترجمۀ هنري مارتين آمده و براي وفاداري به متن از ويرايش متن پرهيز شده است.
تحليل فقراتي از ترجمۀ هنري مارتين
اكنون بخشهايي از ترجمۀ هنري مارتین را با دو ترجمۀ معتبر مقايسه ميكنيم.
انجیل متي، باب اول، آیۀ 1
1 | ترجمۀ فارسیهود هنری مارتین | נסב נאמה ישוע מסיח פדר* דוד פדר אברהם | |
2 | ترجمۀ متن فوق | نسب نامه يسوع مسيح پدر* داود پدر ابراهيم | |
3 | ترجمۀ قديم | كتاب نسب نامه عيسي مسيح بن داود بن ابراهيم | |
4 | ترجمۀ سيار | كتاب پيدايش** عيسي مسيح، پسر داود پسر ابراهيم. |
* از كلمه يسوع كه صرف نظر كنيم، زیرا در عربي چنين گفته ميشود، عبارت ”پدر داود پدر ابراهيم“ در فارسي نامأنوس است و معمولاً در نسبنامهها گفته ميشود فلاني فرزند فلاني و همينطور تا نياي مورد نظر. به نظر ميرسد در آن هنگام، هنري مارتين هنوز تسلط كافي به فارسي پيدا نكرده بود. در مورد مشابهی در انجیل لوقا، باب 3، آیۀ 23 تغيير و بهبودي را مشاهده ميكنيم:
ועמר ישוע תכׄמינא אגׄאז בסי סאל בוד גֶנאן גֶה גמאן מי דאשתנד בוד פסר יוסף פסר האלי.
و عُمر يسوع تخميناً آغاز بسي سال بود چنان چه گمان ميداشتند بود پسر يوسف پسر هالي.
** پيروز سيار نخستين جملۀ انجيل متي را ”كتاب پيدايش عيسي مسيح“ ترجمه كرده است. ايشان در توجيه عبارت ”كتاب پيدايش“ به جاي ”كتاب نسبنامه“ توضيحي در مقدمه و پاورقي نوشتهاند كه ذكر آن در اينجا خالي از لطف نيست:
در متن يوناني اين جمله، لفظ ”نسبنامه“ (γενεαλογια) به كار نرفته است و آيه چنين آغاز ميشود:
Βίβλος γενέσεως Ἰησοῦ Χριστοῦ
ترجمة دقيق اين جمله چنين است: ”كتاب پيدايش عيسي مسيح.“ محقق فرانسوي رُنه لورانتَن
(Rene Leurentin)در اثر خود با عنوان دياتِسَرون جدید (Nouveau Diatessaron)، در تفسير اين آيه چنين ميگويد:
”در اينجا مَتّي واژه ’پيدايش‘ را به كار برده است كه در تناظر با نخستين آيه سِفر پيدايش است و با سرگذشتِ خلقت آغاز ميشود. چرا انجيلنگار در ابتداي دو قطعة نخست انجيل خود، باب اول آیات 1 و 18، دو بار اين لفظ معنيدار را تكرار كرده است؟ از آن روي كه القا كند آمدن مسيح سرآغاز ’خلقتجديد‘ي است كه پيامبران از آن خبر دادهاند.“[10]
انجیل متي، باب اول، آیات 22-23
1 | ترجمۀ فارسیهود هنری مارتین | ואין המה בראי אן ואקע שד כה כאמל שוד אנגֶה אן כֹדאונד באוסטה פיגֹמבר גפֺתה שדה בוד כה מי גפׄת. אינך דכֹתרי באכרה* אבסתן כֹואהד שד ופסרי רא כֹואהד זאייד ונאם או רא עמנואל כֹואהנד כֹואנד כה תרגִמה אש אין אסת כה כֹדא בא מאסת. | |
2 | ترجمۀ متن فوق | و اين همه براي آن واقع شد كه كامل شود آنچه آن خداوند به واسطه پيغمبر گفته شده بود كه ميگفت. اينك دختري باكره* آبستن خواهد شد و پسري را خواهد زاييد و نام او را عمانوئل** خواهند خواند كه ترجمه اش اين است كه خدا با ماست. | |
3 | ترجمۀ قديم | و اين همه براي آن واقع شد تا كلامي كه خداوند به زبان نبيگفته بود، تمام گردد. ”كه اينك باكره آبستن شده پسري خواهد زاييد و نام او را عمانوئيل** خواهند خواند.“ كه تفسيرش اين است: خدا با ما[ست]. | |
4 | ترجمۀ سيار | باري، اين هم روي داد تا اين كلام خداوند كه از زبان پيامبر گفته شده بود، تحقق پذيرد. اينك باكره آبستن خواهد شد و پسري خواهد زاد، و او را عِمانوئيل خواهند ناميد، كه معني آن ”خدا با ما“ است. |
[11]
* ميدانيم كه متي در اينجا به کتاب اشعيا، باب 7، آیۀ 7 و باب 8، آیات 8 و10 اشاره دارد. اما تطبيق اين فقره با ظهور عيسي مسيح در درجۀ نخست از بُعد مباحث زبانشناسي و سپس تاريخي داراي ملاحظاتي بوده و هست و كتابها و مقالات متعددي در نقد و دفاع نگاشته شده است. عمده اختلاف در دو حوزه مطرح است:
الف. اِشكال زبانشناسي
واژۀ עלמה / almāh‛ در کتاب اشعيا محل نزاع ميان مسيحيان و منتقدان مسيحيت، اعم از يهوديان، نقادان كتاب مقدس و حتي نويسندگان مسلمان،[12] بوده است. اشكال اين است كه اين واژۀ عبري به معني زن جوان است، نه باكره. پس فهم متي از کتاب اشعیا، باب 14، آیۀ 7 نادرست و تطبيق آن با مريم مقدس موجّه نيست، بلكه در تورات عبري، معادل ”باكره“ لفظ בְּתוּלָה / betolah به کار رفته است كه با ”بتول“ در عربي همريشه و هممعناست. برای نمونه، در کتاب پيدايش، باب 24، آیۀ 16 آمده است ”וְהַנַּעֲרָ, טֹבַת מַרְאֶה מְאֹד–בְּתוּלָה: و آن دختر بسیار نیکومنظر و باکره بود.“ در پاسخ به اين اشكال گفته ميشود که نخست، چنین نیست که واژۀ עלמה، almāh‛ فقط به زن جوان اطلاق شود، بلكه در تورات عبري نيز شواهدي بر اطلاق آن به دختران باكره وجود دارد. دوم اينكه واژۀ בְּתוּלָה، betolah نيز بهطور معين به معناي باكره نيست، در غير اين صورت جملات توضيحي بعد از اين واژه در کتاب لاویان، باب 21، آیۀ 3 (اينكه همسري نداشته باشد) يا در کتاب پيدايش، باب 24، آیۀ 16 (اينكه مردي را نشناخته باشد) اضافه و بيمعنا خواهند بود. سوم اينكه در زبانهاي سامي، مثلاً ميان شيعيان، لقب بتول به فاطمه(س) اطلاق ميشود و حال آنكه ايشان فرزندان متعددي داشته است. بايد اعتراف كرد كه ابعاد اين مسئله بسيار گسترده است و بسط مفصل آن مجال دیگری ميطلبد.
ب. اِشكال تاريخي
اشكال مهمتر اينكه اين پيشگويي اشعيا براي آحاز بن یوتام (Ahaz b. Yothan) پادشاه یهود بوده است که حدوداً در سالهای 750-735پم میزیست و آن وعده در همان عصر محقق شد. مشروح اين واقعه در فصل هشتم کتاب اشعيا آمده است. اين اشكال نيز نميتواند خيلي جدي باشد، زیرا هر پيشگويي ممکن است چندين مصداق داشته باشد.
** اين نام در فارسي به صورتهاي گوناگون نوشته ميشود: عِمانوئل، عِمانوئيل، ايمانوئل. اما بر اساس آوانگاري استاندارد، عِمانوئل صحيح است، زیرا اين نام واژهاي عبري است و نگارش آن با حرف ע آغاز ميشود و معادل آن در عربي و فارسي حرف عين است، نه الف. هنري مارتين نيز به درستي آن را با حرف عين نوشته است، ولی اديب سلطاني در مقدمۀ سنجش خرد ناب با اشاره به ضبط اين اسم با عين در فارسي و عربي كلاسيك، بدون توضيح بيشتري در سراسر كتاب آن را با الف نوشته است.[13]
انجیل متي، باب پنجم، آیات 21-22
1 | ترجمۀ فارسيهود هنری مارتین | שנידה איד כה במתקדמין גפֹתה שדה אסת כה קתל מכן והר כסי כה קתל כנד מסתוגִב קצֹא כֹואהד שד. ליכן מן בשמא מי גוים כה הר כס בר בראדר כֹוד בי סבב גֹצֹב נמאיד מסתלזם קצֹא כֹואהד גשת והר כסי כה בבראדר כֹוד ראכא* גויד מסתלזם שורא** כֹואהד גרדיד אמא הר כס כה בבראדר כֹוד אחמק בגויד מסתחק אתש דוזךֹ כֹואהד בוד. | |
2 | ترجمۀ متن فوق | شنيدهايد كه به متقدمين گفته شده است كه قتل مكن و هر كسي كه قتل كند مستوجب قضا خواهد شد. ليكن من به شما ميگويم كه هر كس به برادر خود بيسبب غضب نمايد مستلزم قضا خواهد گشت و هر كسي كه به برادر خود راكا* گويد مستلزم شورای** خواهد گرديد اما هر كس كه به برادر خود احمق بگويد مستحق آتش دوزخ خواهد بود. | |
3 | ترجمۀ قديم | شنیدهاید که به اوّلین گفته شده است، قتل مکن؛ و هر که قتل کند سزاوار حکم شود. لیکن من به شما میگویم، هر که به برادر خود بیسبب خشم گیرد، مستوجب حکم باشد و هر که برادر خود را راقا گوید، مستوجب قصاص باشد و هر که احمق گوید، مستحّق آتش جهنّم بُوَد. | |
4 | ترجمۀ سيار | شنيدهايد كه نياكان را گفته شده است قتل مكن؛ و اگر كسي قتل كرد، در محكمه پاسخ عمل خويش خواهد داد. ليك شما را ميگويم كه هر كس بر برادر خود خشم گيرد، در محكمه پاسخ عمل خواهد داد؛ اما اگر برادر خود را ”ابله“ خواند، در سنهدرين پاسخ عمل خويش را خواهد داد؛ و اگر او را ”نادان“ خواند، در دوزخ آتشين پاسخ عمل خويش را خواهد داد. |
*در متن يوناني واژۀ راكا (raca ،ρακα) آمده است و در بسياري از ترجمهها نيز، از جمله ترجمۀ انگليسي ASV، نيز همان لفظ با آوانگاري انگلیسي به صورت Raca آمده است. در دانشنامۀ Zondervan Illustrated Bible Dictionary در ذيل اين واژه آمده است:
در سراسر كتاب مقدس، اين واژه فقط در انجیل متی، باب 5، آیۀ 22 به كار رفته است. از نظر ریشهشناسی، به احتمال از ريشۀ آرامی reqā به معني ”تهي، بيمغز“ باشد كه اصطلاحی براي سرزنش يا توهين بوده است. اين واژۀ آرامي به كرّات در متون حاخامي به صورت عبارتی توهينآميز، و به معنای ”بیارزش،“ ”بیلیاقت“ و ”حماقت“ به کار رفته است.[14]
** منظور ازواژه ”شورا“ دادگاه و شورای محاکمه است.
انجیل یوحنا، باب 1، آیات 2-3
1 | ترجمۀ فارسيهود هنری مارتین | בוד דר אבתדא כלמה ואן כלמה נזד כֹדא בוד ואן כלמה כֹדא בוד. והמאן דר אבתדא נזד כֹדא בוד. והר גֶיז בוסאטת או מוגִוד שד ובגֺיר אזו היגֶ גֶיז אז גֶיז האי מוגִוד שדה אסת וגִוד ניאפֺת.
| |
2 | ترجمۀ متن فوق | بود در ابتدا كلمه و آن كلمه نزد خدا بود و آن كلمه خدا بود. و همان در ابتدا نزد خدا بود. و هر چيز به وساطت او موجود شد و به غير از او هيچچيز از چيزهايی كه موجود شده است وجود نيافت. | |
3 | ترجمۀ قديم | در ابتدا کلمه بود و کلمه نزد خدا بود و کلمه خدا بود. همان در ابتدا نزد خدا بود. همهچیز بهواسطة او آفریده شد و به غیر از او چیزی از موجودات وجود نیافت. | |
4 | ترجمۀ سيار | در آغاز کلمه بود و کلمه نزد خدا بود و کلمه خدا بود. در آغاز نزد خدا بود. همهچیز به میانجی او بود، بی او هیچ نبود. |
انجیلنگار در پنج آیۀ آغازین انجیل یوحنا، سرودهای کهنتر را تکرار میکند که برگرفته از حکایت آفرینش است، حکایتی که با عبارات ”خدا گفت . . . چنین شد“ تقطیع میشود. محتمل است که دو آیۀ نخست را که در ابتدا و انتهای آن تکرار انشایی ”نزد خدا . . . نزد خدا“ آمده و وزن دونیمهای قطعه را میگسلد، انجیلنگار خود افزوده باشد تا مؤید الوهیت مسیح شود که کلمۀ تجسد یافته است.[15]
سخن پاياني
هنري مارتين از مبشران پركار در هند و ايران بود و اين ترجمۀ او از جمله آثاري است كه در منابع فارسي برای معرفي او محل توجه نبوده است. ترجمۀ حاضر مانند هر متن ترجمهاي ديگر نيازمند تحليلهاي بيشتري است که مجالی دیگر میطلبد.
صفحات نخست كتاب انجيل مقدس
صفحۀ نخست انجيل متي صفحۀ نخست انجيل مرقس صفحۀ نخست انجيل لوقا صفحۀ نخست انجيل يوحنا
[1] براي توضيحات بيشتر دربارۀ تاريخچه و انگيزههاي گرايش به اين مدل نوشتار بنگرید به ناهید پیرنظر، ”ادبيات فارسيهود ميراث يهوديان ايران،“ ايرانشناسي، شمارۀ 53 (بهار 1381)، 123-140؛
http://www.7dorim.com/cultures/Faisihood.asp/.
علاوه بر اين، بنگرید به م. ژ. دارمِستِتر، ”نسخههاي خطي به زبان فارسييهودي،“ ترجمۀ احمد سمیعی (گیلانی)، در احمد سمیعی (گیلانی)، گلگشتهای زبانی و ادبی (تهران: هرمس، 1389)، 541-548؛ نیز حیدر عیوضی، ”برگهايي از ادبيات فارسيهود در كتابخانۀ مسجد اعظم قم،“ پژوهشهاي ادياني، شمارۀ 2 (زمستان 1392)، 157-172.
[2] بنگرید به مجيد سائلي كردهده، ”رسالات جدلي در باب مسيحيت و اسلام: مجموعه مشاجرات قلمي هنري مارتين و علماي شيعه،“ پيام بهارستان، سال 2 شمارۀ 7 (بهار 1389)، 617-644.
[3] Robin E Waterfield, Christians in Persia: Assyrians, Armenians, Roman Catholics and Protestants (New York: Barnes & Noble, 1973), 90.
[4] Williston Walker, A History of the Christian Church (New York: Scribner, 1959), 545-565.
[5] F. L. Cross and E. A. Livingstone (eds.), (13 March 1997). The Oxford Dictionary of the Christian Church (3rd ed.; New York: Oxford University Press, 1997), 1046.
[6] محمودرضا اسفندیار، ”نگاهی به مجادلات قلمی هنری مارتین و عالمان عصر قاجار دربارۀ نبوت خاصه،“ پژوهشنامۀ ادیان، سال 1، شمارۀ 2 (1386)، 30.
[7] Sidney Lee (ed.), “Martyn, Henry,” in Dictionary of National Biography (London: Smith, Elder & Co, 1893), vol. 36, 103.
[8] Samuel Wilberforce (ed.), Journal and Letters of the Rev. Henry Martyn B. D (London: Seeley and Burnside, 1837), 407.
[9] وبگاه این انستیتو در آدرس زیر در دسترس است:
http://www.hmiindia.or/.
[10] عهد جدید، ترجمۀ پیروز سيار (تهرانک نی، 1387)، 37.
[11] كذا، صحيح: בואסטה، در متن حرف واو / ו و الف / א جا به جا نوشته شدهاند.
[12] برای نمونه بنگرید به محمدعلی حسنی (داعی الاسلام)، ”صفاخانه اصفهان در گفتگوي اسلام و مسيحيت،“ نشر اديان (1393)، 179-180.
[13] ايمانوئل كانت، سنجش خرد ناب، ترجمۀ ميرشمسالدين اديب سلطاني (تهران: اميركبير، 1390)، CI.
[14] J. D. Douglas and Merrill C. Tenney, Zondervan Illustrated Bible Dictionary (Silva: Moisés, 2011), 1204.
[15] عهد جدید، ترجمۀ پیروز سیار، 469.