از پدر فرزند چنین باید: یادی از خانبابا بیانی (1288-1377ش)

نصرالله صالحی salehi.nasr@gmail.com> Nasrollah Salehi> (دانش­آموختة دکتری تاریخ ایران اسلامی دانشگاه تهران، 1383) عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان و متخصص تاریخ ایران دورۀ قاجار و روابط ایران و عثمانی است. کتاب‌های اندیشۀ تجدد و ترقی در عصر بحران (1299-1288) و تاریخ روابط ایران و عثمانی در عصر صفوی از جمله آثار اوست. تدوین و انتشار ”مجموعۀ تاریخ ایران عثمانی“ مشتمل بر ترجمۀ متون دست اول عثمانی از زبان ترکی همراه با مقدمه و شرح از کارهای اصلی ایشان بوده که تاکنون نُه جلد از آن منتشر شده است.

 تقدیم به استاد ارجمندم، سرکار خانم دکتر شیرین بیانی

زندگی

خانبابا بیانی در سال 1288ش در همدان به دنیا آمد. تحصیلات متوسطه را در دارالفنون و تحصیلات عالی را در دانشسرای عالی تهران در رشتة تاریخ و جغرافیا به پایان رسانید. با خانم ملکه ملک‌زاده بیانی، فرزند مهدی ملک‌زاده (1260-1334ش)، ازدواج کرد و همراه با گروهی از دانشجویان برای ادامه تحصیل راهی فرانسه شد. در سال 1316 از دانشگاه سوربن دکترای تاریخ گرفت. پس از بازگشت به تهران، در کسوت دانشیار تاریخ در دانشکدۀ ادبیات و دانشسرای عالی به تدریس پرداخت و در سال 1321 به درجة استادی رسید. دکتر بیانی دو سال بعد از پایان غائلة فرقة دمکرات در آذربایجان، در 1327 به همراه دکتر حبیبی مأمور تأسیس دانشگاه تبریز شد و بعد از نصرت‌الله جهانشاه‌لو افشار، در مقام دومین رئیس دانشگاه تازه‌تأسیس تبریز منصوب شد. وی پس از برگزاری نخستین جشن دانش‌آموختگی در این دانشگاه به تهران بازگشت و مأموریت یافت تا در تأسیس دانشسرای عالی جدید بکوشد. از آن زمان ریاست دانشسرای عالی را برعهده گرفت. خانبابا بیانی در کنار تدریس در دانشگاه، مسئولیت‌های متعدد سیاسی و اجرایی نیز داشت؛ از آن جمله معاونت دانشکدۀ ادبیات و دانشسرای عالی، مدیریت کل نگارش وزارت فرهنگ، ریاست دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تبریز، مدیریت کل دانشگاه تهران، معاونت نخست‌وزیر و ریاست ادارۀ کل تبلیغات و انتشارات، ریاست دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، نمایندگی همدان در دور دوم مجلس سنا و معاونت دانشگاه تهران در کارنامه اوست.‌[1]

خانبابا بیانی در سال 1352 با مرتبۀ استادی تاریخ از دانشگاه تهران بازنشسته شد. پس از بازنشستگی، برای تشکیل آرشیو اسناد به وزارت امور خارجه دعوت شد و در زمینة سازماندهی آرشیو و نظم و نسق بخشیدن به آن نقش مؤثری ایفا و فهرستی ارزشمند از آن تدوین کرد. خانبابا بیانی سرانجام بعد از نیم قرن تلاش خستگی‌ناپذیر برای اعتلای فرهنگ ایران در 14 اسفند 1377 درگذشت. دو دختر دانشمندش، شیرین و سوسن بیانی، سال‌های طولانی در گروه‌های تاریخ و باستان‌شناسی دانشگاه تهران نقش‌آفرینی علمی و آموزشی پدر را ادامه دادند.

از تصحیح و ترجمه و تألیف تا سندپژوهی و تاریخ دیپلماسی

تصحیح و تحقیق ذیل جامع‌التواریخ رشیدی، اثر حافظ ابرو، نخستین کار جدی بیانی جوان بود که  از آن به عنوان پایان‌نامة دکتری‌اش در دانشگاه سوربن پاریس دفاع و سپس آن را در ایران چاپ کرد.[2] او بعد از بازگشت به ایران، پژوهش دربارة زندگی و آثار حافظ ابرو را ادامه داد. حافظ ابرو در واقع با پژوهش خانبابا بیانی شناخته شد. او در نوشتة کوتاهی زیر نام ”حافظ ابرو بهدادینی“ به دغدغة چندین سالة خود دربارۀ اصالت حافظ ابرو پرداخت و از زادگاه و اصالت حافظ ابرو پرده برداشت. همچنین، در دو مقالة ”حافظ ابرو و حقیقت و فواید علم تاریخ از نظر وی“ و ”شاهنامة بایسنغری و حافظ ابرو“ به دو موضوع دیگر در پیوند با حافظ ابرو پرداخت.[3] او همچنین در زمانی که منابع مطالعاتی چندانی در زمینۀ تاریخ عمومی و اروپا به زبان فارسی نوشته نشده بود چند کتاب نیز در تاریخ عمومی تألیف و ترجمه کرد.[4]

از خانبابا بیانی چند نوشتۀ کوتاه دربارة اهمیت علم تاریخ سراغ داریم که نشان‌دهندة تعلق خاطر او به این رشته و اهمیت آموزش آن است.[5] این نوشته‌ها از این حیث دارای اهمیت‌اند که در زمرة نخستین آثار دربارة اهمیت علم تاریخ در دوران شکل‌گیری رشتة تاریخ در نظام دانشگاهی است.

با این ‌همه، خانبابا بیانی را باید بیشتر مورخی سندشناس و سندپژوه دانست. این موضوع برای نگارندۀ این سطور حدود دو دهه پیش زمانی آشکار شد که مدتی در آرشیو وزارت امور خارجه به پژوهش و سندخوانی مشغول بود. از قرار معلوم، بیانی در دورة تحصیل در پاریس با آرشیو اسناد وزارت امور خارجۀ فرانسه آشنا شد و به اهمیت آن پی برد. او کار با اسناد وزارت امور خارجه فرانسه را در دهة بیست شروع کرد و کار اسناد وزارت امور خارجة ایران را در دهة پنجاه به پایان برد و بدین ترتیب، حدود سه دهه با سند و سندخوانی در پیوند بود. او در زمرة نخستین مورخان جدید ایران است که به سراغ اسناد تاریخی رفت و اهمیت اسناد در پژوهش‌های تاریخی، به‌ویژه تاریخ روابط خارجی، را نشان داد. سر و کار یافتن با اسناد موجب شد مطالعة تاریخ روابط خارجی و تاریخ دیپلماسی ایران به یکی از دغدغه‌های بیانی تبدیل شود. او در برخی پژوهش‌های خود که برای نخستین‌بار نتایج آنها را در مجلۀ بررسی‌های تاریخی منتشر کرد، به روابط خارجی ایران با کشورهای فرانسه، هلند، اسپانیا، لهستان و عثمانی در دورۀ صفویه و قاجاریه پرداخت و برای نخستین‌بار اسنادی از وزارت امور خارجۀ فرانسه را بازخوانی و همراه با تصویر آنها منتشر کرد.

با این دانش و تجربۀ ارزشمند در مطالعه و شناخت اسناد تاریخی بود که در دوران بازنشستگی به شایسته‌ترین مکان مرتبط با علایق و توانمندی‌های خود یعنی آرشیو اسناد وزارت امور خارجه رفت. او در سال‌هایی که در آرشیو اسناد مشغول به کار بود تلاش خود را صرف تدوین فهرست بخشی از اسناد وزارت امور خارجه کرد که مرکز بررسی و تنظیم اسناد وزارت امور خارجه آن را در سال 1354 منتشر کرد. این کتاب نایاب بهترین فهرست برای آگاهی از بخش مهمی از اسناد وزارت امور خارجه است.

اسناد وزارت امور خارجه در یک تقسیم‌بندی کلی دو دسته‌اند: اسنادی که به صورت برگ‌های جداگانه در پرونده‌ها و کارتون‌هاست و اسناد مجموعه‌ای که به صورت کتابچه‌اند. اهمیت کار بیانی در این است که برای نخستین‌بار فهرست دقیق کتابچه‌های اصل مکاتبات و سواد مکاتبات را تنظیم کرده است. کتابچه‌های اصل مکاتبات -شامل 147 دفتر-حاوی اسنادی است که در آنها اصل اسناد بر روی برگه‌های کتابچه‌ها چسبانده شده است. کسانی که دست به این کار زده‌اند احتمالاً قصدشان این بوده تا اسناد پراکنده و مفقود نشود، اما بی‌دقتی را به جایی رسانده‌اند که گاه اسناد حاوی نوشته‌های پشت و رو نیز به برگه‌های کتابچه‌ها چسبانده شده و لذا چون امکان جداسازی آنها نیست، مطالعۀ ادامه سند نیز در عمل ممکن نیست، مگر اینکه راه حلی فنی پیدا شود. کتابچه‌های سواد مکاتبات-شامل 199 دفتر-چنان‌که از نامشان پیداست، کتابچه‌هایی‌اند که در آنها سواد مکاتبات را کاتبان ثبت کرده‌اند. هر کتابچه حاوی صدها سند مهم وزارت خارجه است که پشت سر هم کتابت شده و لذا هر کتابچه حاوی تعداد زیادی از اسناد بسیار ارزشمند است. از آن جمله می‌توان به کتابچة سواد مکاتبات شمارۀ 18 اشاره کرد که دربردارندۀ بیش از 300 نامة مهم از امیرکبیر، میرزاآقاخان نوری، میرزاجعفرخان مشیرالدوله، و ده‌ها شخصیت طراز اول اوایل دورۀ ناصری است. خانبابا بیانی در فهرست مزبور جز فهرست کتابچه‌ها، مشخصات ”فهرست سفرنامه‌ها،“ شامل 17 دفتر؛ ”فهرست گزارش‌ها و رسایل،“ شامل 18 دفتر؛ و ”مسائل متفرقه،“ شامل 9 دفتر را نیز درج کرده است. دستاورد سندپژوهی بیانی در چاپ بیش از ده مقاله و چند کتاب بر پایۀ اسناد بود که او را در ردیف پیشگامان سندپژوهشی و نیز تاریخ دیپلماسی قرار داده است.[6]

آشنایی با زندگانی و کارنامۀ خانبابا بیانی و نیز همسر دانشمند او، بانو ملک‌زاده بیانی، کمک بسیاری به درک بستر تاریخی ظهور مورخ برجسته‌ای چون استاد شیرین بیانی می‌کند که سراسر زندگانی خود را وقف مطالعه و پژوهش در تاریخ ایران کرده است.

[1]بنگرید به کلک، شمارۀ 85-86 (فروردین و تیر 1376)،636-637؛ باقر عاقلی، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران (تهران: نشر گفتار، 1380)، جلد 1، 352-353؛ سند شمارۀ 27025/264 آرشیو ملی ایران.

[2]حافظ ابرو، ذیل جامع‌التواریخ رشیدی، مقدمه و حواشی و تعلیقات خانبابا بیانی (تهران: نشر علمی، 1317). مشخصات فرانسوی اثر چنین است:

Hafiz-I Abru, Chronique des Rois Mongols en Iran, texte persanedite et traduit par Khanbaba Bayani (Paris: ‎Librairie d’Amerique et d’orient, 1936).

[3]خانبابا بیانی، ”حافظ ابرو بهدادینی،“ ماهنامة آموزش و پرورش، سال 10، شمارۀ 6 و 7 (شهریور- مهر 1319)؛ خانبابا بیانی، ”حافظ ابرو و حقیقت و فواید علم تاریخ از نظر وی،“ بررسی‌های تاریخی، سال 5، شمارۀ 4 (مهر-آبان 1349)؛ خانبابا بیانی، ”شاهنامة بایسنغری و حافظ ابرو،“ بررسی‌های تاریخی، سال 6، شمارۀ 3 (مرداد و شهریور 1350).

[4]اگوست بای‌یی، زندگی کاردینال ژول مازان: صدراعظم و سیاستمدار فرانسه، ترجمۀ خانبابا بیانی (تهران، تبریز: شرکت چاپ کتاب آذربایجان، 1320)؛ خانبابا بیانی، تاریخ عمومی: تفوق و برتری اسپانیا، 1559-1600 (تهران: دانشگاه تهران، 1329)؛ خانبابا بیانی، تاریخ عمومی: تفوق و برتری فرانسه (تهران: دانشگاه تهران، 1347)؛ ژان پل رو، ترکیه: جغرافیا، تاریخ، تمدن و فرهنگ، ترجمۀ خانبابا بیانی (تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1352)؛ ن. بریان شاتی نوف، تاریخ روسیه از آغاز تا انقلاب اکتبر، ترجمه و اقتباس خانبابا بیانی (تهران: دانشگاه تهران، 1352).

[5]خانبابا بیانی، ”اهمیت تاریخ،“ تعلیم و تربیت، سال 12، شمارۀ 3 و 4 (خرداد و تیر 1321)؛ خانبابا بیانی، ”علم تاریخ: تاریخ و نقش آن در زندگی بشر، “ بررسی‌های تاریخی، سال 1، شمارۀ 1 و 2 (بهار و تابستان 1345).

[6]از جمله کتاب‌های سندمحور او می‌توان به اینها اشاره کرد: خانبابا بیانی، سیاست ناپلئون در ایران در زمان فتحعلی‌شاه: از اسناد بایگانی‌شدۀ وزارت امور خارجۀ فرانسه (تهران: شرکت چاپ کتاب آذربایجان، 1318)؛ خانبابا بیانی، پنجاه سال تاریخ ایران در دورۀ ناصری: مستند به اسناد تاریخی و آرشیوی (تهران: نشر علم، 1375)؛ خانبابا بیانی، تاریخ دیپلماسی ایران: سیاست ناپلئون در ایران در زمان فتحعلی‌شاه، از اسناد بایگانی شده وزرات امور خارجۀ فرانسه (تبریز، بی‌نا، بی‌تا)؛ خانبابا بیانی، غائلة آذربایجان، مستند به اسناد تاریخی و سیاسی و آرشیوی (تهران: زریاب، 1375).