اسنادی از اشغال ایران در جنگ جهانی دوم

اگرچه پیشامد سوم شهریور 1320 و کشیده شدن پای ایران به ورطۀ جنگ دوم جهانی یکی از مهم­ترین تحولات سیاسی ایران معاصر به حساب می‌آید و تأثیر آن بر رخدادهای آتی کشور کم و اندک نبوده‌است، با این حال، همانند پاره‌ای از دیگر رخدادهای مهم و تأثیرگذار این دوره، هنوز از ‌نظرسندی و به ویژه اسناد و مدارک داخلی جنبه‌ای ناشناخته دارد.

این مدعا را می‌توان بیش از هر چیز در نوع و مقدار اسناد منتشرشده در این زمینه جست­وجو کرد، نکته‌ای که به بهانۀ انتشار مجموعه­ای جدید و درخور توجه از اسناد و گزارش‌های اشغال ایران در جنگ جهانی دوم موضوع اصلی این یادداشت است. از حوزه‌ای سخن در میان است که به سبب ناکارآمدی مراکز آرشیوی یا محدودیت‌ها و سلیقه‌های حاکم بر آنها میزان دسترسی آزاد به اسناد و مدارک را هنوز باید با نوع و تعداد اسناد منتشرشده ارزیابی کرد و نه لزوماً با نوع یا تعداد اسنادی که احیاناً در مراکز آرشیوی کشور نگهداری می‌شوند.

با در نظر داشتن انتشار کتابچه‌ای به زبان انگلیسی، که وزارت امور خارجه در 1323ش/1944م به مناسبت یادبود نخستین سالگرد کنفرانس تهران منتشر کرد،[i] شاید بشود پیشینۀ انتشار اسنادی از این دست را در همان سال‌های جنگ جست­وجو کرد. برای توضیح بیشتر نیز می­شود از ماهیت مستند بسیاری از دیگر کتاب‌هایی مانند ارزش مساعی ایران در جنگ،[ii] و غوغای تخلیه ایران خان­ملک یزدی،[iii] و نیز از شهریور 1320 تا فاجعه آذربایجان و زنجان، اثر حسین کوهی کرمانی،[iv]  یاد کرد که در همان ایام منتشر شدند و به واقع مجموعه‌ای از اسناد و گزارش‌های متنوع همراه با ملاحظات و یادداشت‌هایی چند بودند. با این همه، سرآغاز نسبتاً جدی تلاش و اهتمام در این زمینه به سال‌های میانی دهۀ 1350شمسی برمی‌گردد. در این سال‌ها بود که در چارچوب مراسم بزرگداشت پنجاهمین سال شاهنشاهی پهلوی، برای شناسایی و ارائۀ مجموعه‌ای از اسناد و مدارک تاریخی دورۀ پهلوی تلاش‌هایی صورت گرفت.[v] بخشی از این اسناد به رخدادهای زمان جنگ مربوط بودند.[vi]

انتشار مجموعۀ کم­وبیش منسجمی از اسناد ذی‌ربطی چون دربارۀ سوم شهریور و نقش ایران در جنگ جهانی دوم در 1356ش/1978م از سوی مرکز پژوهش و نشر فرهنگ سیاسی دوران پهلوی،[vii] در کنار نشر مجموعۀ بالنسبه متشتت‌تری از اسناد و تصاویر سال‌های اشغال ایران از سوی همان مرکز را که با عنوان راز پایندگی تهیه شد و ظاهراً با پیشامد انقلاب 1357 امکان توزیع پیدا نکرد،[viii] نیز حاصل به ثمر نشستن تلاش‌های فوق‌الذکر است. یکی از ویژگی‌های اصلی این مجموعه­ها تأکید بر عناصر بصری، نفاست طبع و آرایه‌های گرافیکی کتاب­ها بود و نه لزوماً اهمیت تاریخی یا انسجام موضوعی اسناد ارائه­شده.

 درحالی که در پی رخداد انقلاب اسلامی و عمومی‌تر شدن حوزۀ علائق تاریخی انتشار اسناد تاریخی نیز رونق یافت، با نزدیک شدن به پنجاهمین سال بروز جنگ دوم جهانی قسمتی از این رشته انتشارات نیز به ابعاد داخلی این امر اختصاص یافت. اسناد نقض بی‌طرفی ایران در شهریور 1320 با عنوان فرعی سیاست خارجی در آستانۀ اشغال به کوشش محمد ترکمان  نخستین مجموعۀ درخور توجهی بود که در این زمینه در 280 صفحه منتشر شد.[ix] این مجموعه بر اساس اسناد وزارت امورخارجۀ ایران استوار بود.

در همان ایام، مؤسسۀ پژوهش و مطالعات فرهنگی – بعدها با نام مؤسسۀ مطالعات تاریخ معاصر ایران – در اواخر آذر 1370 کنفرانسی با عنوان بررسی نقض بی­طرفی و اشغال ایران در شهریور 1320 در این زمینه برگزار کرد که جز فراهم آوردن مجموعه‌ای از مقالات اکثراً ضعیف و کم­ارزش حاصل دیگری به دنبال نیاورد، اما اندک زمانی بعد صفاءالدین تبرائیان، یکی از دست‌اندرکاران نشست مزبور، کتاب ایران در اشغال متفقین را منتشر کرد که بر پایۀ اسناد و تصاویر مندرج در راز پایندگی قرارداشت.[x]

اثر بعد گزیدۀ اسناد دریای خزر و مناطق شمالی ایران در جنگ جهانی دوم به کوشش مینا ظهیرنژاد ارشادی بود که با دربرداشتن مضامینی چون جنگ، نفت شمال، تخلیۀ ایران، مزاحمت‌های متفقین، روابط ایران و شوروی و مسائل مرزی و با استفاده از اسناد موجود در آرشیو وزارت امورخارجۀ ایران تدوین شده بود.[xi]

سمینار بین‌المللی ایران و جنگ جهانی دوم نیز، که دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امورخارجه در اوایل مهر 1378 برگزار کرد، همانند کنفرانس مؤسسۀ پژوهش و مطالعات فرهنگی در 1370، جز فراهم آوردن چند مقالۀ اکثراً کم­ارزش نتیجۀ دیگری برجای نگذاشت.

قدم بعدی و به مراتب ارزنده‌تر، انتشار مجموعۀ سال‌های پرآشوب به کوشش دکتر انور خامه‌ای از 1378 تا 1381 بود. بنا به توضیح عنوان فرعی کتاب، این اثر پژوهشی در تاریخ معاصر ایران بر بنیاد اسناد از طبقه‌بندی خارج شدۀ انگلستان، آمریکا و ایران بود که در چهار مجلد چهار موضوع ذیل را دربرمی‌گرفت: ستون پنجم آلمان در ایران، شهریور 1320، کنفرانس تهران و اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در ایام اشغال.[xii] به دنبال این اثر، گزیدۀ اسناد جنگ جهانی دوم در ایران به کوشش بهروز قطبی در 1381 منتشر شد که مجموعه‌ای از اسناد گوناگون با تأکید برافشای سیاه­کاری‌های متفقین  بود که پیشتر در روزنامۀ اطلاعات به صورت پاورقی منتشر شده بودند.[xiii]

تلاش اخیر دولت ایران برای دریافت غرامت جنگ جهانی اول و دوم تلاشی است که می‌توانست به ترتیب­دادن چند نمایشگاه و ارائۀ سخنرانی‌هایی در سطح سخنرانی‌های دو نشست پیش­گفته محدود و منحصر شود، ولی سوای نمایشگاه‌ها و کنفرانس‌هایی از این دست، خوشبختانه این امر به انتشار مجموعۀ بی‌نظیری از اسناد و مدارک ذی‌ربط منجر شد که تاکنون پنج مجلد آن منتشر شده‌است. عنوان اصلی این مجموعه اسنادی از اشغال ایران در جنگ جهانی دوم است که مرکز پژوهش و اسناد ریاست‌ جمهوری آن را تهیه و تنظیم کرده است. جلد اول با اشتمال بر 142 مقولۀ سندی – از یک سند گرفته تا چند سند مرتبط – مضامینی چون پیمان اتحاد سه‌جانبه، بازتاب داخلی و بین­المللی پیمان، تصرف اموال و کالاهای دول محور و فروش سلاح و مهمات به متفقین را دربرمی­گیرد.[xiv] جلد دوم نیز در 76 مقولۀ سندی به مطالبی چون سانسور و مداخله در امور مخابرات، مداخله در امور پولی و مالی و بدهی‌های مالیاتی، عوارض و حقوق گمرکی مربوط می‌شود.[xv] در جلد سوم به مباحثی چون راه‌ها، راه‌آهن وفرودگاه‌ها، قطع درختان، نان و غله و مهاجران لهستانی در ایران ضمن 80 مقولۀ سندی توجه شده است.[xvi] جلد چهارم نیز موضوعاتی چون قتل و تعدی و تجاوز و نقض حاکمیت را در 127 مقولۀ سندی پی گرفته است.[xvii] آخرین مجلد منتشرشده در این زمینه نیز 177 مقولۀ سندی در زمینۀ موضوع بازداشت و تبعید اتباع خارجی و داخلی در این سال­ها را دربرمی­گیرد.[xviii]

این اسناد براساس مجموعه اسناد نخست‌وزیری یا، به عبارت دقیق‌تر، اسناد واصله از دیگر حوزه­های دولتی به دفتر نخست‌وزیری در سال­های مورد بحث تنظیم و تهیه شده‌اند؛ تشکیلاتی که پس از اصلاح قانون اساسی در 1368 جای به ریاست‌ جمهوری سپرد و مجموعه اسناد آن نیز اسناد ریاست‌جمهوری نام گرفت.

در سال‌‌‌های اخیر، چنانچه از مقایسۀ مجموعۀ اسنادی از اشغال ایران در جنگ جهانی دوم با آثار مشابه پیشین برمی‌آید، نحوۀ تهیه و تنظیم و همچنین نشر و ارائۀ اسناد ارتقاء درخور توجهی یافته است. انتشار مجموعه‌های موضوعی، آوردن مقدمه‌ای مختصر در ابتدا، انضمام فهرست موضوعی اسناد در آغاز و همچنین نمایه در پایان، آوردن تصاویری چند از اصل سندها و بالاخره اجتناب از افزودن انواع توضیحات مربوط و نامربوط در حواشی اسناد یکی از نشانه‌های این دگرگونی است.

یکی از ویژگی‌های اصلی اسناد موجود در آرشیوهای ایرانی فقدان چشمگیر اسناد و مدارک مرتبط با رویکردهای کلان مقامات وقت است. آنچه در دست است بیشتر به گزارش تحولات و رخدادهای روزمره و تلاش برای رفع و رجوع آنها مربوط می‌شود تا ترسیم تصوری کلی یا، به عبارت دقیق‌تر، تحلیل سیاسی مقامات از اوضاع و خط‌مشی‌هایی که می‌بایست در این زمینه اتخاذ کرد. پاسخ به پرسش‌هایی از این دست را بیشتر می­باید در گزارش‌های سفارت‌خانه‌های خارجی از آرای مقامات ایرانی جست­وجو کرد تا اسناد داخلی. این امر علل گوناگونی دارد که از عدم تمایل مقامات به ثبت چنین مطالبی تا احتمال ثبت آنها در مثلاً صورت‌جلسات تفصیلی هیئت دولت و در دسترس نبودن این اسناد را دربرمی­گیرد.

در اشاره‌ای دقیق‌تر بدین کاستی که البته به اسناد منتشرشده در این مجموعه محدود و منحصر نمی­شود و در عرصه‌هایی دیگر، چون حوزه‌های مالی و اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، نیز ملاحظه می‌شود، باید از بحث پیمان سه‌جانبۀ اتحاد میان ایران و شوروی و بریتانیا در پاییز 1320 یاد کرد که بخشی از اسناد آن در مجلد اول این مجموعه منتشر شده‌ است.[xix] پذیرفتن چنین پیمانی، آن هم در وضعیتی که ارتش آلمان هنوز در اوج موفقیت خود بود و از سمت روسیه و خاورمیانه گام‌به­گام به ایران نزدیک می‌شد، طبعاً می‌بایست با تردیدهای فراوان توأم باشد، ولی نه فقط در این مجموعه، بلکه در پاره‌ای از کتاب‌های پیشین در این زمینه نیز از این تردیدها و سبک­سنگین­کردن­های احتمالی نشانی نیست. سیاسی­ترین مطالب را فقط در ترجمۀ پاره‌ای از مقالات منتشرشده در جراید خارجی می‌شود دید که نمایندگی‌های ایران در خارج آنها را به تهران گزارش می­دادند.[xx]

براساس همین نوع اسناد مقطعی و ریزنگر، به گونه‌ای که از اسناد فعالیت‌های افراد مظنون به همکاری با ستون پنجم آلمان در جلد پنجم این مجموعه نیز برمی‌آید، می‌شود از رویکرد کلی مقامات ایرانی و تردیدها و تعلل‌های آنها تصوری به دست آورد، ولی این برداشت بیشتر جنبۀ حدس و گمان خواهد داشت تا یقین و اطمینان.

همان‌گونه که اشاره شد، معمولاً رفع­ورجوع کاستی‌هایی از این دست بیشتر از طریق مراجعه به گزارش‌های – به هر حال – یک‌جانبۀ سفارت‌خانه‌های خارجی از تحولات محل بحث میسر بوده است؛ گزارش‌هایی که اینک با انتشار آثاری چون مجموعۀ سیزده جلدی ایران در اشغال متفقین براساس منابع سندی بریتانیا وزن و اهمیتی بیش از پیش نیز یافته‌است.[xxi] از این‌رو باید امیدوار بود در کنار ادامۀ انتشار دیگر مجلدات اسنادی از اشغال ایران در جنگ جهانی دوم به انتشار نوع دیگری از اسناد و گزارش‌های احتمالی، همانند اسناد محفوظ در بخش محرمانۀ آرشیو وزارت امورخارجه یا صورت جلسات تفصیلی هیئت دولت در  آن سال‌ها، نیز برای رفع کاستی‌های پیش­گفته توجه شود.

1The Tehran Conference:  The Three Power Declaration Concerning Iran, December 1943 )Tehran: ministry of foreign affairs, 1945).

این سند در 189 صفحه منتشر شده است.

[ii]خان­ملک یزدی، ارزش مساعی ایران در جنگ (تهران: بی‌جا، 1324).  جلد1 این اثر در دی 1324در 172 صفحه منتشر شد.

[iii]خان­ملک یزدی، غوغای تخلیه ایران (تهران: بی‌جا، 1326). این اثر در اردیبهشت 1326 در 160 صفحه منتشر شد.

[iv]حسین کوهی کرمانی، از شهریور 1320 تا فاجعه آذربایجان و زنجان (تهران: انتشارات روزنامۀ صبا، بی­تا). جلد 1 این اثر در 480 صفحه و  جلد 2 آن در 1329 و در 638 صفحه منتشر شد.

[v]فهرست اسناد و مدارک سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، قضایی (تهران: مرکز تحقیقات سازمان بزرگداشت پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی، 1354). به‌ویژه بنگرید به مقدمۀ جلد 1 به قلم دکتر محمد باهری، معاون مرکز تحقیقات مزبور در جلد 1، الف-ت. این اثر در 3 جلد منتشر شده است.

[vi]یکی از این آثار مجموعه‌ای است از چند گزارش و خاطرات منتشرشده و منتشرنشدۀ مربوط به واقعۀ رهایی آذربایجان در 1325 که به صورت زیراکس تکثیر شده‌ است.

[vii]دربارۀ سوم شهریور و نقش ایران در جنگ جهانی دوم (تهران: مرکز پژوهش و نشر فرهنگ سیاسی، 2536/1356ش). جلد 1 این اثر در 289+ 66 صفحه منتشر شد.

[viii]نگارنده نسخه‌ای از این کتاب را سال‌ها پیش در کتابخانۀ مؤسسۀ مطالعات و پژوهش فرهنگی وابسته به بنیاد مستضعفان ملاحظه کرد، ولی در ثبت مشخصات آن، از جمله تعداد دقیق صفحات آن که حدود 500 صفحه و اندی بود، غفلت کرد.

[ix]محمد ترکمان، اسناد نقض بی­طرفی ایران در شهریور 1320 (تهران: انتشارات کویر، 1370).

[x]صفاءالدین تبرائیان، ایران در اشغال متفقین (تهران: انتشارات رسا، 1371).

[xi]مینا ظهیرنژاد، اسناد دریای خزر و مناطق شمالی ایران در جنگ دوم جهانی (تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، 1375). این اثر در 499 صفحه منتشر شده است.

[xii]انور خامه­ای، سال­های پرآشوب (تهران: نشر و پژوهش فرزان، 1381-1378). جلد اول این اثر در 248، جلد دوم آن در 200 صفحه و جلد سوم آن در 413 صفحه منتشر شد.

‌[xiii]بهروز قطبی، گزیدۀ اسناد جنگ جهانی دوم در ایران (تهران: انتشارات روزنامۀ اطلاعات، 1381). این اثر در 494 صفحه منتشر شده است.

[xiv]مرکز پژوهش و اسناد ریاست ‌‌جمهوری (تهیه و تنظیم)، اسنادی از اشغال ایران در جنگ جهانی دوم (تهران: خانۀ کتاب، 1389)، جلد 1. این کتاب در  446 صفحه منتشر شده است.

[xv]مرکز پژوهش و اسناد ریاست‌‌ جمهوری (تهیه و تنظیم)، اسنادی از اشغال ایران در جنگ جهانی دوم (تهران: خانۀ کتاب، 1389)، جلد 2. این اثر در 422 صفحه منتشر شده است.

[xvi]مرکز پژوهش و اسناد ریاست‌‌ جمهوری (تهیه و تنظیم)، اسنادی از اشغال ایران در جنگ جهانی دوم (تهران: خانۀ کتاب، 1389)، جلد 3. این اثر در 438 صفحه منتشر شده است.

[xvii]مرکز پژوهش و اسناد ریاست‌‌ جمهوری (تهیه و تنظیم)، اسنادی از اشغال ایران در جنگ جهانی دوم (تهران: خانۀ کتاب، 1390)، جلد 4. این اثر در 400 صفحه منتشر شده است.

[xviii]مرکز پژوهش و اسناد ریاست‌‌ جمهوری (تهیه و تنظیم)، اسنادی از اشغال ایران در جنگ جهانی دوم (تهران: خانۀ کتاب، 1390)، جلد 5. این اثر در 518 صفحه منتشر شده است.

[xix]مرکز پژوهش و اسناد ریاست ‌‌جمهوری، اسنادی از اشغال ایران در جنگ جهانی دوم، جلد 1، 3-121.

[xx]مرکز پژوهش و اسناد ریاست‌‌ جمهوری، اسنادی از اشغال ایران در جنگ جهانی دوم، جلد 1، 69-121.

[xxi]Anita L.P. Burdett (ed.), Iran Political Developments 1941-1946. Iran under Allied Occupation: British Documentary Sources (Cambridge: Cambridge Archive Editions, 2008), 13 vols.