جلال متینی
تاریخ ایران The Cambridge History of Iran از انتشارات دانشگاه کمبریج جلد سوم در 2 بخش:سلوکیان،اشکانیان،و ساسانیان and Sasanian periods Vol.3,The Seleucid,Parthian
زیر نظر:احسان یارشاطر edited by Ehsan Yarshater
بهای هر بخش 50/74 دلار Cambridgh University press,1983,PP.1488
چاپ و انتشار سومین مجلّد از دورهء هشت جلدی«تاریخ ایران»از انتشارات دانشگاه کمبریج در 1488 صفحه آن هم دربارهء بخشی از تاریخ ایران در دورهء پیش از اسلام(سلوکیان،اشکانیان،و ساسانیان:از 312 ق م تا 652 ب م)از جهات گوناگون قابل توجه است.از جمله آن‌که این کتاب ارجمند درست در ایامی به دست دانش‌پژوهان و دوستداران فرهنگ ایران در سراسر جهان می‌رسد که با کمال تاسف در چندسال اخیر،تمدن و فرهنگ ایران بخصوص ایران پیش از اسلام،در خود ایران و بتوسط هیأت حاکمهء ایران بشدت مورد ریشخند و اهانت قرار گرفته است.دورهء«تاریخ ایران»قرارست مجموعا در هشت مجلد چاپ شود و در آن علاوه بر تاریخ،تمدن ایران از نظرگاههای گوناگون دینی،فلسفی،سیاسی،اقتصادی،علمی،و هنری نیز مورد بررسی و تحقیق قرار گیرد.استاد فقید ای.جی.آربری در مقدمهء جلد اول این کتاب که بسال 1968 منتشر گردید نوشته است انجام این کار مهم یعنی تألیف و چاپ کتاب «تاریخ ایران»در سلسله انتشارات دانشگاه کمبریج هنگامی برای این دانشگاه میسر گردید که براساس گفتگوهای من با سفیر ایران در لندن،شرکت ملی نفت ایران سخاوتمندانه پذیرفت که بخشی از هزینه‌های چاپ کتاب را بعهده بگیرد.و بدیهی است شرکتهای ملی نفت ایران در اجرای سیاست عمومی دولت در آن روزگار به این کار دست زده بوده است.
برای شروع کار قرار می‌شود که«تاریخ ایران»در زیر نظر یک Editors Board of مرکب از استادان طراز اول چاپ شود.تابحال افراد زیرین در این هیأت شرکت داشته‌اند:آربری،ایوری،باس‌ورث،بویل،بیلی،محمود صناعی،گرشویچ، گری،لاکهارت،لمبتون،ماکس‌مالوون.و نیز برای هریک از مجلدات کتاب یک تن بعنوان Editor انتخاب گردد و این شخص استاان و متخصصان درجهء اول جهان را برای نگارش مقاله‌های مجلدی که در زیر نظر او بچاپ می‌رسد دعوت کند،و چنان‌که می‌دانیم این صحیح‌ترین و علمی‌ترین شیوه برای تألیف کتابهایی از این نوع است زیرا وقتی قرار بر این شود که دربارهء گذشتهء ملتی با تاریخ چندهزار ساله‌اش کتابی دقیق و علمی در زمینه‌های گوناگون نوشته شود،ناگزیر از هریک از محققان می‌توان انتظار داشت که فقط در رشتهء تخصصی خود که سالها در آن کار کرده‌اند مقاله‌ای بنویسد.
جلد اول این کتاب با عنوان The Land of Iran در سال 1968 زیر نظر دبلیو.بی.فشر استاد جغرافیای دانشگاه دارهام با مقدمهء پنج صفحه‌ای وی و 22 مقاله در 784 صفحه بچاپ رسید.دو مقالهء این مجلد در 57 صفحه بتوسط استادان ایرانی: محمد حسین گنجی و جمشید بهنام نوشته شده است.جلد پنجم کتاب با عنوان The Saljuq and Mongol periods نیز در همان سال زیر نظر جی.ای.بویل استاد مطالعات ایرانی دانشگاه منچستر با مقدمهء سه صفحه‌ای وی و 10 مقاله در 763 صفحه چاپ شد.در بین نویسندگان مقالات این جلد نامی از ایرانیان بچشم نمی‌خورد. جلد چهارم کتاب پس از هفت سال با عنوان to the Saljuq The period from the Invasion زیر نظر آر.ان.فرای استاد مطالعات ایرانی دانشگاه هاروارد با مقدمهء سه صفحه‌ای او و 22 مقاله در 734 صفحه در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفت.پنج مقاله در 56 صفحه و از سید حسین نصر چهار مقاله در 82 صفحه.و اکنون پس از گذشت هشت سال از تاریخ انتشار جلد چهارم کتاب«تاریخ ایران»،مجلد سوم این کتاب که در این مقاله مورد بحث ماست در 2 بخش(جلد)با مقدمهء جامع شصت صفحه‌ای احسان یارشاطر و 43 مقاله در 1488 صفحه همراه با نقشه‌ها و تصاویر متعدد از چاپ خارج شده است.
احسان یارشاطر در مقدمهء کتاب خواننده را با مطالبی که در این مجلد و در طی مقالات گوناگون آن بتفصیل مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته است آشنا می‌سازد و باصطلاح پهنای کار را به خواننده می‌نماید.موضوع قابل توجه آن است که در این مجلد، دوره‌هایی از تاریخ ایران مورد مطالعه قرار گرفته است که به نسبت دورهء اسلامی اسناد و مدارک بسیار کمتری از آن بر جای مانده است و تحقیقات دانشمندان دربارهء تمامی ابعاد آن نه‌تنها بپایان نرسیده است،بلکه محققان در بسیاری از موضوعها،بعلت فقدان اسناد و مدارک کافی،هنوز اندر خم یک کوچه‌اند.تألیف کتابی با این شرح و بسط در چنین شرایطی در درجهء اول از این حقیقت حکایت می‌کند که یارشاطر با مطالعات و تحقیقاتی که در دانشگاهها و مراکز تحقیقی جهان دربارهء این دورهء هزار ساله تاریخ ایران در جریان است آشنایی کامل دارد و یکایک صاحب‌نظران را در هر رشته بجا می‌آورد،و به همین سبب آنان نیز به دعوت وی که بحق از معدود دانشمندان جامع الاطراف ایرانی است،پاسخ مثبت داده و هریک حاصل آخرین مطالعات و تحقیقات خود را بصورت مقاله‌ای در این کتاب عرضه داشته‌اند.چهار مقاله نسبة مفصل این مجلد نیز حاصل کار و پژوهش استادان ایرانی است.مقالهء تکامل هنر در ماوراء النهر را خانم گیتی آذرپی استاد تاریخ هنر خاورمیانه در دانشگاه کالیفرنیا،برکلی نوشته،و سه مقالهء جهان‌بینی و معتقدات عمومی ایرانیان،تاریخ ملی ایران،و کیش‌مزدکی را خود احسان یارشاطر نگاشته است.خوانندگان ایران‌نامه ترجمهء یکی از مقاله‌های وی را که در این کتاب چاپ شده است زیر عنوان«کیش‌مزدکی»در«ایران‌نامه»(سال 2، شمارهء 1)خوانده‌اند.نظر اهل فن آن است که آن مقاله،پژوهشی است جامع و بدیع که نویسنده نه فقط همهء منابع شرقی و غربی را در موضوع مورد مطالعه دیده است بلکه خود او نیز به نکات تازه‌ای دربارهء کیش‌مزدکی دست یافته است.
حقیقت آن است که بررسی چهل و سه مقالهء مستقل این کتاب در یک مقاله نمی‌گنجد بلکه هر مقاله را منتقدی صاحب‌نظر در آن فن باید مورد بررسی قرار دهد. بدین جهت برای آن‌که خوانندگان به اهمیت کتاب و موضوعهای مختلفی که در آن بتوسط دانشمندان بنام مورد تحقیق قرار گرفته است آشنا شوند فهرست مقاله‌ها و نام نویسندگان آنها را در اینجا می‌آوریم تا علاقه‌مندان به مقاله‌های موردنظر خود در این کتاب مراجعه نمایند.
بخش اول-تایخ سیاسی
1-دورهء سلوکیان: E.Bickerman ؛2-تاریخ سیاسی ایران در عصر اشکانیان: A.D.H.Bivar ؛3-ایران و آسیای صغیر: Leo Raditsa ؛4-تاریخ سیاسی ایران در عصر ساسانیان R.N.Frye ؛5-تاریخ شرق ایران:
A.D.H.Bivar ؛6-تاریخ سیاسی ماوراء النهر: E.V.Zeimal ؛7-استقرار ایرانیان در شرق پامیز: .R.E.Emmerick
بخش دوم-سکه‌شناسی
8-سکه‌های اشکانیان: David Sellwood ؛دولتهای کوچک در جنوب ایران: David Sellwood ؛9-سکه‌های ساسانی: Robert Go?bl
بخش سوم:سنّت تاریخ‌نگاری ایرانیان
10-جهان‌بینی و معتقدات عمومی ایرانیان:احسان یارشاطر؛تاریخ ملی ایران: احسان یارشاطر.
بخش چهارم-ایران و همسایگانش
11-ایران و بین النهرین: Wilhelm Eilers ؛12-ایران،ارمنستان،و گرجستان: David M.Lang ؛13-ایران و چین: Willham Watson ؛14- روابط فرهنگی اشکانیان و روم: Otto Kurz ؛15-روم شرقی و ساسانیان: Nina Garsoa?n ؛16-ایران و اعراب در دورهء پیش از اسلام: C.E.Bosworth ؛ 17-روابط ایران و ترکان در اواخر عهد ساسانیان: .A.Von Gabain
بخش پنجم-نهادها
18-قانون در جامعهء ایرانی: A.Perikhanian ؛19-نهادهای سیاسی، اجتماعی،و اداری:مالیات و بازرگانی: V.G.Lukonin ؛20-تقسیمات جغرافیایی و اداری: Christopher Brunner ؛21-گاه‌شماری: E.Bickerman ؛جشنهای ایرانیان: .Mary Boyce
بخش ششم-تاریخ ایرانیان از دیدگاه مذهبی
22-تکامل افکار دینی: Carsten Colpe ؛23-دین زدشتی: J.Duchesne-Guillemin ؛26-دین بودا در بین اقوام ایرانی: R.E.Emmerick ؛27-ریشه‌های مانویت در ایران: G.Widengren ؛کیش مزدکی:احسان یارشاطر.
بخش هفتم-تاریخ هنر
28-هنر در دورهء اشکانیان: Daniel Schlumberger ؛29-هنر در دورهء ساسانیان: Dorthy Shepherd ؛نقره‌کاری در عهد ساسانیان: Prudence
Harpper,Curator ؛30-توسعه و تکامل هنر در ماوراء النهر:گیتی آذرپی.
بخش هشتم-زبان و ادبیات
31-نوشته‌های و ادبیات پارتی: Mary Boyce ؛32-نوشته‌های زردشتی پهلوی: J.P.de Menasce.O.P. ؛نوشته‌های مانوی فارسی میانه: Boyce Mary ؛سنگ‌نبشته‌های فارسی میانه: Philippe Gignoux ؛33-زبان و ادبیات سغدی: Mark Dresden ؛34-ادبیات ختنی سکاها: Bailey H.W. ؛35-زبان و ادبیات خوارزمی: D.N.Mackenzie ؛36-ادبیات باکتریا: .IIya Gershevitch
