سعید امیر ارجمند غربزدگی نوشتهء جلال آل احمد ترجمهء پال اسپراکمن
(Plagued by the WestGharbzadegi . by Jalal Al-e Ahmad Translated from the Perdian . by Paul Sprachman . Modern Persian Literature Series,No.4 . Caravan Books,Delmar,New York,1982 )
تاریخ دو قرن گذشتهء جهان بوضوح نشان میدهد که اصالتطلبی فرهنگی و مذهبی جزء ملزوم تحول عمیق اجتماعی عصر جدید میباشد.مدرنیزه شدن روسیهء تزاری در قرن نوزدهم با عکس العمل اسلاوفیلها( Slavophils )که معتقد به برتری تمدن روس نسبت به تمدن غربی بودند روبرو گردید.دانیلوسکی( Danilevsky )اصرار داشت که «سرطان تقلید و رویهء نوکرانه نسبت به غرب»ریشهکن شود.اسلاوفیلیسم نویسندهء معروف داستایوسکی بخصوص بر اهمیت مسیحیت ارتدکس در فرهنگ و تمدن اسلاو تکیه داشت.در طی بحثی که دهها سال بطول انجامید طرفداران غرب فرصت یافتند به اصالتطلبان پاسخ دهند،بخصوص مورخ معروف سلویو( Solovev )که به اسلاوفیلها جوابهای دندانشکنی داد.[1]همچنین در ترکیهء عثمانی بحث و جدل بین اسلامیون و طرفداران غرب در نیمهء دوم قرن نوزدهم دهها سال ادامه داشت و طرفین فرصت یافتند عقایدشان را تا حدودی جرح و تعدیل کنند.[2]در هند هم بحث بازیابی اصالت اسلامی در اواخر قرن نوزدهم تدریجا در مقابله با تجددطلبی غربگرا شکل گرفت گو اینکه آخر الامر جنبهء بنیادگرایی بر جنبهء تجددطلبی چربید چنانکه در موفقیت مولانا ابو الاعلاء مودودی در سنین اخیر مشهودست.نکتهای که در مقایسهء ایران با کشورهای فوق الذکر جالبتوجه است این است که در ایران از اصالتطلبی اسلامی در قرن نوزدهم و نیمهء اول قرن بیستم خبری نیست.بازیابی اسلام برای مقابله با غربگرایی یکمرتبه از حدود سال 1340 به بعد پدیدار میگردد و بزودی به انفجار انقلاب اسلامی مبدل میشود.
اصالتطلبی مذهبی«دستراستی»و«دستچپی»هردو از پدیدههای سنوات 1340 تا 1360 است.در«راست»شاهنشاهی،سید حسین نصر بر خود فرض دانست که نقشی را که ملا محسن فیض و قاضی سعید قمی در احیاء و ترویج عرفان تحت لوای شاهنشاهی شاه عباس دوم صفوی ایفا نمودند در زمان سلطنت محمد رضا شاه پهلوی بعهده بگیرد.در«چپ»مخالف گروهی از«روشنفکران متعهد»از خانوادههای روحانی روند اصالتطلبی مذهبی را آغاز کردند که مهمترین آنان عبارتند از جلال آل احمد،علی شریعتی و ابو الحسن بنیصدر.
فصل جستجوی اصالت مذهبی در ایران با کتاب غربزدگی جلال آل احمد باز میشود که اخیرا آقای دکتر اسپراکمن آن را به انگلیسی ترجمه نموده است.افتتاح باب اصالتطلبی به دست آل احمد تحت نفوذ فیلسوف آلمانی هایدگر( Heidegger )از طریق احمد فردید و تأثیر مستقیم نویسندهء دستراستی افراطی آلمانی ارنست یونگر ( Ernst Junger )صورت گرفت.(صفحات 1 و 2)البته باید توجه داشت که تکیهء کلام آل احمد روی اصالت فرهنگی است که مذهب یک جزء از آن است.بعلاوه اصالتطلبی او کاملا ممزوج با طرز دید«جهان سومی»است که مسائل ایران را بعنوان یک کشور توسعه نیافته بررسی میکند.از این نقطهنظر بستگیهای فکری و سیاسی او را با نیروی سوم خلیل ملکی نیز باید در نظر گرفت.مع الوصف مقدمات نهضت اسلامگرا در غربزدگی بخوبی مشهودست.آل احمد خواهان بازیابی اسلام راستین است،به تشیع صفوی حمله میکند و روحانیت و بخصوص شیخ فضل الله نوری را«آخرین برج و با روی مقاومت در قبال فرنگی»میشمرد.(صفحات 32 و 33).بنابراین میتوان آل احمد را پیشقدم شریعتی شمرد و از طرف دیگر جای تعجب نیست که آیة الله خمینی به شمس آل احمد گفته باشد که غربزدگی چشم و گوش او را به حقایق ایران و نفوذ غرب باز کرد.[3]ضمنا جا دارد گفته شود که آل احمد صفت«التقاطی»را که بعدها آخوند سالاران از آن برای حمله به مجاهدین خلق استفاده نمودند برای توصیف«آدم غربزده»بکار میبرد.
از طرف دیگر بایستی در نظر داشت که طرز فکر و برداشت آل احمد با اسلامگرایان بعدی نظیر شریعتی و بنیصدر فرقهای اساسی دارد.از نقطهنظر شخصی آل احمد از تبختر و فخرفروشیهای شریعتی و بنیصدر بری است و مکررا به اینکه قضاوتها و برداشتهایش شتابزدهاند اذعان دارد(مثلا صفحهء 2)از نظر فکری نیز تفاوت بین آل احمد و اسلامگرایان غیرمعمم از یک طرف و آخوندسالاران از طرف دیگر اساسی است.
آل احمد در لزوم در یافتن ماهیت تمدن غرب تردیدی به خود راه نمیدهد و هنوز به مرحلهء ادعای واهی«آنچه خود داشت ز بیگانه تمنا میکرد»نرسیده است.به عقیدهء او ما به بیماری غربزدگی مبتلا هستیم«تا وقتی[که]ماهیت و اساس و فلسفهء تمدن غرب را در نیافتهایم.»(صفحهء 7).آل احمد برگشتن«به قعر رسوم عتیق و سنن ملی و مذهبی»را نیز صریحا رد کرده چارهای جز«راه سوم»یعنی«جان این دیوماشین را در شیشه کردن»نمیبیند.(صفحات 55 و 56).همچنین نوع اسلام مورد جستجوی آل احمد با«نظام توحیدی»شریعتی و بنیصدر و با«ولایت فقیه»آخوندسالاران متضاد است.
آل احمد در غربزدگی مینویسد:«ما در این گوشهء شرق به پیلهء حکومت«وحدت ملی»خود بر مبنای تشیع پناه بردیم.و هرروز تار خود را بیشتر تنیدیم.و حتی اگر قیامی کردیم به لیاس«باطنیان»و«نقطویان»و«حروفیان»و«بهائیان»درآمدیم.»
(صفحهء 21).علی رغم اعتقاد او از جنبهء باطنی گرای نهضتهای مذهبی فوق الذکر بنظر میرسد آل احمد آنها را برای تجدید و بازسازی فرهنگی به اسلام متحجر فقها مرجح دانسته باشد چنانکه در نون و القلم از حاجی مرحوم از زعمای«اهل حق»که در شرف شورش علیه حکومت شرعی صفوی هستند نقل قول میکند:«آدم تا خودش را نشناخته بنده است،چون در بند جهل است.اما وقتی خودش را شناخت،خدا شد.چرا که خدایی به خودآیی است.»[4]همچنینمیرزا اسد الله قهرمان همان کتاب چنین میگوید:«من نیستم از آنهایی که به انتظار امام زمانند.برای من هرکسی امام زمان خودش است.مهم این است که هر آدمی به وظیفهء امامت زمان خودش عمل کند.بار امانت یعنی همین.»[5]
ترجمهء آقای دکتر اسپراکمن به انگلیسی بسیار روان و خواناست.این ترجمه غربزدگی را بآسانی در دسترس خوانندگان غربی قرار میدهد و بخصوص از نظر دانشجویان غربی علاقهمند به مطالعهء ایران و خاورمیانه خدمتی بسیار مفیدست.در تحشیه،نیز مترجم دقت لازم را بکار برده بجز در یک مورد.در غربزدگی،آل احمد مرتکب چندین غلط فاحش تاریخی میشود که محتاج به تصحیح است.مثلا آل احمد نمیدانسته که در زمان تیمور،قسطنطنیه هنوز بوسیلهء عثمانیان فتح نشده بود(صفحهء 28) یا اینکه ایلدرم بایزید عثمانی را از سلاجقهء ترک بحساب آورده(صفحهء 30).جا داشت مترجم کتاب چنین اغلاطی را در حاشیه تصحیح کند ولی متأسفانه در این مورد قصور ورزیده است.
کتابهایی که به«ایراننامه»اهداء گردیده است:
ظروف فلزی مارلیک،تألیف دکتر عزت الله نگهبان.
Ezat O.Negahban,Metals Vessels from Marlik,C.H.Bechsche Verlagsbuchhandlung Mu?nchen,1983 منتخبات فارسی(ادبیات کلاسیک)،گردآوردهء د.کوبید زه استاد دانشگاه تبیلیسی(تفلیس)،جلد اول،چاپ دوم،ادارهء نشریات دانشگاه دولتی تبیلیسی،1981.
از رودکی تا واعظ کاشفی،در 552 صفحه.
*** انتشارات بنیاد مهر ایران
آشنایی با فرهنگ ایران،نوشتهء برهان-ابن یوسف،1351 یزدگردی(1982 م)پاریس،220 صفحه.
زرتشت و زرتشتیان،نوشتهء برهان-ابن یوسف،1351 یزدگردی(1982 م) پاریس،64 صفحه.
فروهر،نوشتهء برهان-ابن یوسف،1352 یزدگردی(1983 م)پاریس،24 صفحه.
جام جهانآرای فرش،نوشتهء دکتر حسین فاخر،دی 1361،بن،آلمان غربی، 220 صفحه.
کتب و اسناد تاریخی راجع به ایران در اسپانیا،ودو مقالهء دیگر،نوشتهء دکتر حسین فاخر،1362،بن،آلمان غربی،39 صفحه،4 مارک.
فرش و شعر و تحقیق و امور وطنی،نوشتهء دکتر حسین فاخر،1362،بن،آلمان غربی،12 صفحه.
نفوذ آرام امپراطوری آلمان در ایران از طریق رسوخ در مطبوعات ایرانی از سال 1909 تا 1936 Mahrad,Ahmad,Die Deutsche Pe?ne?tration Pacifique des Iranischen Pressewesens 1909-1936 ناشر Peter Lang Frankfurt am Main.Bern.New York سالنامهء ایران،جلد اول،سال 1981،مقالات و تحریر و انتشار از احمد مهراد.
Jaharbuch 1981 des Verbandes Iranischer Akademiker in der Bunde- . srepublik Deutschland und Berlin-West Georg Olms Verlag Hildesheim Zu?rich.New York,1981 سالنامهء ایران،جلد دوم،سال 1982،مقالات و تحریر و انتشار از احمد مهراد.
Jahrbuch 1982 des Verbandes Iranischer Akademiker in der Bundesre- . Publik Deutschland und Berlin-West,Georg Olms Verlag Hildesheim . Zu?rich.New York,1982
[1]. رجوع شود به کتاب Hans Kohn,The Mind of Russia,New York:HarperRow,1955 بخصوص فصول 1،10 و 11 و صفحهء 210.
[2]. رجوع شود به کتاب:. Serif Mardin,The Genesis of Young Olloman Thoughr,Princeton.N.J . Princeton University Press,1962
[3]. رجوع شود به نقد همین کتاب به قلم آقای دکتر محمد قانونپرور در Middle East Studies Association . Bulletin,Vol.17,No.l:23-24
[4]. جلال آل احمد،«نون و القلم»،تهران،آبان 1340،صفحهء 93.
[5]. همان مأخذ،صفحهء 146.