نقد و بررسی کتاب حشمت مؤید یادبودنامهء صادق هدایت بمناسبت هشتادمین سال تولد او
بکوشش حسن طاهباز،252 صفحه
از انتشارات بیدار،آلمان غربی 1983
آقای طاهباز در تنگنای غربت«در این دور از همه چیز و دور از همه کس،در این امکانات کم و مشکلات بسیار»این یادنامهء هشتادمین سال تولد صادق هدایت را فراهم آورده و به دوستداران او اهدا کرده‌اند.و چنان‌که خود نوشته‌اند در تحقیق این نیّت«آقای محمد علی جمال‌زاده تنها کسی بود که…با من همکاری نمود و آنچه داشت و نداشت در اختیارم گذاشت»(ص 11).دیگران یا سرگرم کارهای خویش یا دچار محظوراتی بوده و نتوانسته یا نخواسته‌اند در تنظیم این کتاب سهمی داشته باشند.باوجوداین دست تنهایی و فراهم نبودن امکانات یادنامهء حاضر مجموعهء مفیدی از اطلاعات لازم دربارهء هدایت ازآب درآمده است که به دو دفتر(یعنی دو بخش)تقسیم می‌شود.مطالب دفتر اول زیر عنوان«شخص صادق هدایت»مربوط به شرح حال نویسنده است.سالشمار زندگی او را باختصار آقای حسن طاهباز خود نوشته‌اند و سپس چند خاطره از استاد جمال‌زاده و بعد نامهء پردومناس به آقای جمال زاده و پاسخ ایشان(19 و 23 آوریل 1951)که هردو مربوط به خبر خودکشی هدایت است نقل شده است.بعد یادداشتهای کوتاهی است که یکی از عیسی هدایت برادر صادق و دیگر از نویسنده و دوست نزدیک وی بزرگ علوی،و شرح مختصری دربارهء آخرین روزهای زندگی و خودکشی او بقلم مصطفی فرزانه،و این بخش با نسبنامهء هدایت بپایان می‌رسد.
دفتر دوم شامل دو بخش است دربارهء آثار صادق و هربخش دارای چند قسمت.در قسمت اول فهرست‌وار عنوانهای 17 جلد آثار او در«چاپ جدید»،یعنی چاپ امیر کبیر،با قید تاریخ نخستین چاپ و فهرست داستانها یا قضیه‌ها یا فصول و مباحث هرکدام بدست داده شده است.در قسمت دوم آثار نایاب هدایت یعنی چند نوشته را که هنوز در«چاپ جدید»بیرون نیامده است شناسانده‌اند.مهمترین این آثار«گزارش کمان‌شکن»است که از زبان پهلوی ترجمه شده و«قضیهء توپ مرواری»و«افسانهء آفرینش»و«البعثة الاسلامیه فی بلاد الا فرنجیه».در قسمت سوم از آثاری که تاکنون بصورت کامل چاپ نشده سخن رفته است.بنابر تشخیص آقای طاهباز«متنی که امرزه از بوف کور در دسترس عموم قراردارد از روی نسخه‌ای است که نخستین‌بار پس از مرگ هدایت زیر نظر پدر هدایت و آقای بزرگ علوی منتشر گردیده است ولی معلوم نیست که نسخهء مزبور خود از روی کدام نسخه می باشد.چنانچه از روی نسخه‌ای باشد که از طرف روزنامهء ایران بچاپ رسیده بود، بعید نیست که بوف کور کنونی افتادگیهایی داشته باشد…»(ص 120).از این قرار نسخه‌شناسی هدایت هم دارد برای خود رشتهء تحقیق و تخصّصی می‌شود!در قسمت چهارم آثار چاپ نشدهء هدایت را که فقط نامی از آنها باقی است و از موضوع و حجم آنها خبری صحیح در دست نیست برشمرده‌اند.از همه معروفتر و احتمالا مفصلتر اثر این دست«در جادهء نمناک»نام داشته،و همین اثرست که امید،شاعر توانای معاصر را به ساختن چکامهء«روی جادهء نمناک»برانگیخته است(از این اوستا،ص 51-53):
اگرچه حالیا دیری‌است کان بی‌کاروان کولی
از این دشت غبارآلود کوچیده است،
و طرف دامن از این خاک دامنگیر برچیده‌ست؛
هنوز از خویش پرسم گاه:
آه
چه می‌دیده‌ست آن غمناک روی جادهء نمناک؛
…
در بخش دوم دفتر دوم چند نمونهء کوتاه از آثار نایاب را چاپ کرده‌اند و پس از آن تعدادی تصویرست و گفته‌های چند نویسندهء خارجی و فهرست نوشته‌های گوناگون دربارهء صادق هدایت و سرانجام ذکر منابع.مهمترین مأخذ آقای طاهباز مقالات و یادنامه‌هایی است که دوست هدایت آقای حسن قائمیان درطی سالها منتشر کرده‌اند و«کتابشناسی هدایت»تألیف آقای محمد گلبن،تهران 1354.
ناگفته نباید گذاشت که پیش از انتشار این یادنامه کتابها و مقالات دیگری در بارهء هدایت تألیف یا از آثار وی ترجمه شده است که گویا آقای طاهباز ندیده‌اند. مهمترین این آثار عبارت است از: Hed.yat”sáThe Blind Owl”Forty Years After که مجموعه‌ای از چند مقالهء تحقیقی و ترجمه است و بهمت آقای دکتر مایکل هیلمن بوسیلهء دانشگاه تکزاس در 1978 منتشرشده و دارای فهرستی جامع از مهمترین تألیفات دربارهء هدایت است.
دیگر
Sadeq Hed.yat:An Anthology
ed.by Ehsan Yarshater,
Modern Persian Literature Series,No.2.
که مجموعه‌ای است از چند داستان هدایت و بوسیلهء چندتن ترجمه شده است.در همین هفته‌های اخیر نیز کتاب تازه‌ای راجع به داستان‌نویسی صادق هدایت بعنوان The Fiction of Sadeq Hedayat بقلم آقای دکتر ایرج بشیری استاد دانشگاه مینه‌سوتا بوسیلهء بنگاه مطبوعاتی مزدا از طبع خارج شده است.که در یکی از شماره‌های آیندهء ایران‌نامه معرفی خواهد شد.
