نقد و بررسی کتاب
ایران و عراق-ریشه‌های اختلاف
Iraq and Iran:Roots of Conflict.
تألیف طارق اسمعیل By Tareq Y.Ismael.
از انتشارات دانشگاه سیراکوس،1982. Syracuse University Press,1982
226 صفحه با چند ذیل و نقشه و کتابشناسی. xii-226 pp.Appendixes,maps,
bibliography.
24 cloth,4 12.95 Paper.
این کتاب نوشتهء یک استاد علوم سیاسی در دانشگاه کالگاری کانادا بسیار بجاست.نویسنده در مقدمهء 40 صفحه‌ای آن سابقه‌های تاریخی و قانونی و ایدئولوژی (*)آقای دکتر پری دانشیار فارسی در دانشگاه شیکاگو و مؤلف کتابی درباب«کریم خان زند»هستند.نویسندهء کتاب«ایران و عراق-ریشه‌های اختلاف»که عراقی می‌باشند،یقینا در مواردی تحت تأثیر دعاوی بی‌پایه و اساس دولت عراق قرار گرفته‌اند و از جمله بجای«خوزستان»کلمهء«عربستان»!بکار برده‌اند که مورد قبول هیچ ایرانی و هیچ فرد آشنا با تاریخ و فرهنگ ایران و کشورهای خاورمیانه نیست.ایران‌نامه.
جنگ کنونی عراق و ایران را تعریف می‌کند و در دو ذیل آن چندین سند«قانونی و تاریخی»و«ایدئولوژی و سیاسی»جمه نموده که شامل بیشتر کتاب(180 صفحه)و بمراتب مفیدترست.
استاد اسمعیل،تاریخ رقابت ایرانیان و عثمانیان-عربها در منطقهء بین النهرین(و مخصوصا خوزستان و کنار شط العرب)را از اوایل صفویه تا به تابستان 1982 می‌نگارد و با کمک نقشه‌ها طرحی از تغییرات ناشی از قراردادهای مختلف سالهای 1823 تا 1975 در مرز بین المللی شط بدست می‌دهد.در مرور قرن نوزدهم مسائل قلمرو محلی این دیار طبق مصالح انگلیس و روس و سیاست آنها نسبت به ایران حل می‌شده است.پس از انقراض قاجارها و عثمانیان،دولت ایران برای اولین بار صاحب اختیار واقعی در «عربستان»(خوزستان)گردید و دولت عراق هم ادعای اختیارداری طول و عرض شط العرب را سر داد.تعدیلات بعدی مرز بیشتر به نفع ایران بوده است و آخرین قرارداد را که در سال 1975 در الجزایر بین رئیس صدام حسین و محمد رضا شاه پهلوی بسته شد دولت عراق با آغاز مخاصمات 1980 ملغی ساخت.
فصل مختصر«جنبه‌های قانونی»از یک جنبهء مهم این مسأله صرف نظر می‌نماید و آن چگونگی و تشخیص خط ته رودخانه( thalweg )و خط وسط سطح رود ( median of base line )همچون حدود بین المللی و وابستگی عملی آن با قضیهء شط العرب است.
در فصل«جنبه‌های ایدئولوژی»نویسنده شرح می‌دهد که اختلاف اساسی بین سیاست غیر مذهبی و ملت‌پرستانهء حزب بعث عراق و عقاید مذهبی و جهان شمولی حکومت روحانیان ایران در سایر کشورهای خاورمیانه و حتی دورتر نیز انعکاس معتبری یافته است.
ذیلهای کتاب عبارت است از متنهای چهار قرارداد و مکاتبه‌های مربوط به تعیین شدن مرز،متن نامه‌های اساسی عراق(موقتی،سال 1970)و ایران(1979)،چهار بیان نامهء ایدئولوژی و سیاست خارجی از منابع حزب بعث،که در مقابل آن برگزیده‌هایی ترجمه شده از کتاب الحکومة الاسلامیة تألیف آیت الله خمینی(چاپ بیروت 1979) تقدیم می‌گردد،و دو بیانی که وزیر خارجهء عراق و نخست وزیر ایران در سال 1980 در برابر شورای امنیت سازمان ملل داده‌اند.
نویسنده جهد نموده است که اصل و موجب این مواجههء مصیبت‌بار را بطور معتدل و بیطرفانه توصیف کند.از خونریزی میدان جنگ و از پیشبینی عاقبت آن چیزی
نمی‌گوید.
ترجمه‌هایی که از عربی کرده است بطور کلی صحیح و انگلیسی آن نسبة خوب است.استثناهایی هم هست،از قبیل غلط املائی(مثلا شهر«بلخ» Balakh و «کاظمین» Khadhumain نوشته شده)و نیز آنچه حاکی است از نادانی تعجب‌آورتر،مثلا چندین بار به “al-Kafi”s book” (ص 134،131،111) مراجعه می‌شود که قصد آن البته کتاب مشهور«الکافی»است تألیف فقیه و محدث الکلینی( al-Kulayni همان مؤلفی که دکتر اسمعیل جای دیگر اسم او را al-Killini و al-Killaini می‌نویسد،ظاهرا بخیال این‌که شخصی-و یا دو شخص؟-دیگر باشد).مهمتر این است که متن حدیث مورد ذکر نیز اشتباه ترجمه شده است(ص 131:«اتباع السلطان»معنی “Follow the Sultan!” ندارد بلکه«این‌که آنها[یعنی علماء]مطیع حاکمان دنیوی بشوند»).ضمنا آیا نویسنده‌ای عربی زبان واقعا نمی‌داند که در صیغهء اسناد«علی عن ابیه»(ص 130 Ali citing Abih ) کلمهء«ابیه»معنی«پدر خود»دارد؟!جای تاسف است که بسیاری از کارشناسان علوم سیاسی امروزه چه غربی چه شرقی الاصل با قواعد جغرافیا و تاریخ و زبانهای ادبی جهان اسلامی آشنا نیستند.
با این همه کتاب مورد بحث خوب تنظیم شده و بدون شک قابل استفاده است خصوصا برای ایرانیان و ایرانشناسانی که به اسناد(یعنی سندهای)عربی دسترس ندارند.
