هنرهای ایران
پروفسور ادوارد گوانویل براون،یکی از مشهورترین ایرانشناسان غربی،در کتاب خود دربارهء تاریخ ادبیات ایران به سهم بزرگ ایرانیان در خلق و پیشبرد علوم و دانشهای مختلف اسلامی در ادوار مختلف اشاره می‌کند و می‌نویسد،«اگر از آنچه که معمولا به نام علوم عربی خوانده می‌شود-از تفسیر و علم حدیث و فقه و فلسفه گرفته تا علوم پزشکی،کتابشناسی،تاریخ، شرح‌حال رجال و حتی دستور زبان عربی-آثاری را که توسط ایرانیان تالیف شده حذف گردد،بهترین قسمت از آن علوم حذف شده است.»
با مطالعهء سهم ایرانیان در آثار هنری جهان اسلام نیز چنین نتیجه می‌گیریم که اقوام هنرمند و خوش‌ذوق ایرانی بزرگترین نقش را در ایجاد و توسعهء هنرهای اسلامی به عهده داشته‌اند و در حقیقت سهم بزرگی از آنچه در غرب به غلط به«هنر اسلامی»و حتی به غلط فاحشتر به عنوان«هنر عربی»مشهور گشته است،نتیجهء نبوغ و ذوق و هنرمندی ایرانیان بوده است.کسانی که از نمایشگاه بزرگ هنرهای اسلامی-که در سال 1976 در لندن ترتیب ایت-دیدن کرده‌اند،بدون شک متوجه شده‌اند که آثار هنرمندان ایرانی در رشته‌های مختلف هنری مهمترین و بزرگترین بخش نمایشگاه را ترتیب می‌داد و حتی اکثریت نسخ قرآنهای نفیس و بی‌نظیر،که با خطاطی و تذهیب خاص مزین شده بود،نتیجهء زحمات کاتبان،مصوّران و جلدسازان ایرانی بود که در اثر حمایت و تشویق پادشاهان هنردوست ایرانی نسخه‌برداری و تذهیب شده بود.
ریچارد بر تن-(Richard Burton) یکی دیگر از شرقشناسان مشهور انگلیسی که به معرفی اسلام و ادبیات عربی به غرب خدمات شایانی انجام داده است-با اشاره به نقش
سازنده و سهم خارج از اندازهء ایرانیان در فعالیت‌های هنری،می‌نویسد:
نژاد هنرمند ایرانی در عرصهء تاریخ جهان چنان تأثیری بجا گذشته است که هنوز اهمیت آن آنطور که باید و شاید شناخته نشده است.نقش ایران در تداوم و گسترش هنر و ادبیات بابلی به اندازهء نقش یونان در تداوم هنر مصری قابل توجه است.یونان و ایران به صورت غریزی به مظاهر زیبایی روی آورده و از آنچه که افراطی و خشن بود دوری گزیده‌اند.یونانیان و ایرانیان به هنر و تخیلات مثل عالم طبیعت واقعیت بخشیدند.
در چند دههء گذشته کتابهای زیادی دربارهء هنرهای ایران نوشته شده و محققان بزرگ در جنبه‌های مختلف هنری ایران بررسی دقیق کرده‌اند.مهمترین کتابی که درباره هنرهای ایران نوشته شد،کتاب چندجلدی پروفسور آرتور اپهام پوپ به نام بررسی هنرهای ایرانی (Arthur Upham Pope,Survey of Persian Art) است که پیش از نیم قرن پیش،یعنی در سال 1938،توسط دانشگاه آکسفورد به چاپ رسیده است.در این کتاب پرحجم و جامع،که در حقیقت به صورت یک دانشنامهء بزرگ تنظیم شده است،هنرهای مختلف ایران،بویژه معماری،از نظر علمی مورد مطالعه قرار گرفته و کسانی که می‌خواهند اطلاعات تخصصی دربارهء هنرهای ایران به دست آورند ناگزیر از مطالعهء آن کتابند.علاوه بر آن اثر پرحجم که اکنون کمیاب و دارای بهای گزاف می‌باشد،کتاب هنر ایران اثر آندره گدار (A.Godarg,The Art of Iran,London,1965) یا آثار دستی سنتی ایران اثر هانس وولف (Hans Wulff,The Traditional Crafts of Persia,Cambridge,Mass.,1966) و همچنین آثار تعدادی از باستنان‌شناسان سرشناس مانند پروفسور گیرشمن ṣ(R.Girschman) هرتسفلد ṣ(E.Herzfeld) ،پرادا ṣ(E.Porada) ماتسن ṣ(S.Matheson) استراناک ṣ(D.B.Stronach) گرابار (O.Grabar) و از خود ایران علی سامی و دکتر نگهبان هریک جنبه‌های مختلفی از تاریخ هنر در ایران را بررسی کرده‌اند.ولی از زمان انتشار این کتابها که برخی چندین دهه از عمرشان می‌گذرد،پژوهشهای فراوانی دربارهء باستانشناسی نقاط مختلف ایران و هنرهای سنتی ایران انجام گرفته و اطلاعات جدیدی به دست آمده است و اطلاعات برخی از آن کتابها با کشفیات اخیر ناسازگار است با دست‌کم تا حدی از اهمیت افتاده است.
ولی به تازگی،برای اولین‌بار،یک مجموعهء کامل و جامع و بی‌نظیر درباره هنرهای مختلف ایران در یک جلد تحت عنوان هنرهای ایران به کوشش دکتر رونالد فریه (R.W.Ferrier,The Arts of Persia) و به همت و تحت امتیاز آقای حسین امیر صادقی به چاپ رسیده است.نام رونالد فریه برای کسانی که با مطالعات ایرانی سروکار دارند نام آشنایی است.دکتر فریه دکترای خود را دربارهء تاریخ ایران از دانشگاه کمبریج به دست آورد و برای مدتی نیز در دانشگاه سوربن در پاریس و دانشگاه پهلوی در شیراز تدریس کرد.در چند سال اخیر دکتر فریه دربارهء تاریخ اقتصاد ایران تحقیقات فراوانی کرده و جلد اول کتاب ایشان دربارهء تاریخ شرکت بریتیش پترولیوم است،که در گذشته به نام«شرکت نفت ایران و انگلیس»مشهور بود.این کتاب بیشتر دربارهء رابطهء آن شرکت با ایران است،از زمان کشف و بهره‌برداری نفت و نیز دربارهء اوضاع اقتصادی ایران در اوایل و اواسط قرن اخیر تا تاریخ ملی شدن نفت.
با انتشار کتبا هنرهای ایران دکتر فریه خدمت بزرگ دیگری به ایران و دوستداران ایران و هنر ایرانی نموده و با این اثر زیبا و تحقیقی خود سبب خشنودی خاطر علاقمندان به این آب و خاک گشته است.کتابها و مقالات فراوانی که تاکنون دربارهء هنرهای ایران نوشته شده یا بیشتر جنبهء علمی و تحقیقی داشته و در حقیقت به درد متخصصان و شاگردان رشته‌های هنری می‌خورد،و یا اینکه جز کتابهای پرزرق و برقی نبوده‌اند که بیشتر جنبهء تماشایی دارند تا تحقیقات و مطالعات علمی را با عکس‌های بسیار زیبا و نفیس از نمونه‌های مختلف آثار هنری در ایران درهم آمیخته و کتابی تالیف کرده است که هم محققان و متخصصان باستانشناسی و تاریخ هنر از آن بهره‌مند می‌شوند و هم افراد عادی از مطالعهء آن و تماشای تصاویر و قابهای زیبای آن لذت می‌برند.
در این یک مجلد که دارای بیش از 170 تصویر رنگی و تعداد زیادی تصویر سیاه و سفید است،با نمونه‌هایی از آثار هنری در دورانهای مختلف از ادوار ماقبل‌تاریخ گرفته تا زمان حال آشنا می‌شویم.بیست استاد سرشناس بین المللی،که هریک در رشتهء خود تخصص کامل دارد،دربارهء تاریخچهء و اهمیت و عظمت هنر ایران قلمفرسایی کرده‌اند.کتاب با یک مقدمهء جامع دربارهء تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران از زمان به قدرت رسیدن مادها تا قرن بیستم به قلم خود دکتر فریه شروع می‌شود.سپس یکی از باستنشناسان انگلیسی به نام آقای هیل، که ریاست حفاری در باباجان را به عهده داشت،دربارهء اولین آثار هنری که در فلات ایران کشف شده و به هفت‌هزار سال پیش از میلاد برمی‌گردد مطالب جالب و جدیدی نوشته است.مقالات بعدی،به ترتیب،به آثار هنری در دوره‌های هخامنشی،اشکانی،و ساسانی مربوط می‌شود.مطالعهء این مقالات نشان می‌دهد که آثار هنری ایران پیش از اسلام از غنا و وسعت و نوآوری فراوان برخوردار بوده و اگرچه در بعضی از آثار هنری اران تأثیر تمدن‌های آشوری یا یونانی را می‌توان دید،ولی هنر ایران صرفا جنبهء تقلیدی نداشته و آنچه را که ایرانیان از دیگران گرفته بودند با ذوق و سلیقهء خود و با نوآوریهاشان به صورت یک هنر جدید و سبک کاملا بدیعی،که نشانی از قومیت ایرانی دارد،به جهانیان عرضه داشتند.
سپس به دوران بعد از اسلام می‌رسیم و فصل جداگانه‌ای به هریک از هنرهای زیر اختصاص یافته است:معماری،معماری بومی و محلی،قالی،پارچه‌بافی،فلزکاری، جواهرسازی،مسکوکات،نقاشی،تذهیب و تجلید کتاب،میناکاری،سرامیک، کاشیکایر،شیشه‌سازی و سرانجام،خطاطی.در هریک از این فصلها اطلاعات جالب و گهگاه تازه‌ای براساس آخرین تحقیقات در اختیار خوانندگان قرار گرفته است.برای مثال، در فصل قالی بررسی بسیار جامعی دربارهء این هنر باستانی از دوران هخامنشی تاکنون شده است و به نوشته‌های گزنفون دربارهء هنر قالی‌بافی در ایران در زمان هخامنشان و قالی منجمد شده‌ای متعلق به حدود چهارصد سال پیش از میلاد،که از میان یخهای کوه‌های آلتایی در سال 1949 میلادی کشف شده،اشاره رفته است.
در فصل مربوط به هنر آماده‌سازی و تذهیب کتاب می‌خوانیم که این هنر در ایران از دوران ساسانیان رواج داشته و به آثار دینی مانی برمی‌گردد.نکتهء قابل توجه اینست که در دوران اسلامی نیز نسخه‌هایی که به صورت بسیار نفیس با مینیاتورهای زیبا و تذهیب و حاشیه‌های کم‌نظیر مزین گشته،نسخه‌های شاهنامهء فردوسی،این حماسهء ملّی ایرانیان است و تعدادی از شاهنامه‌هایی که بدین صورت به حمایت پادشاهان ایرانی تهیه شده جزء زیباترین کتابهای جهان به شمار می‌روند.در مقالهء استادانه‌ای که خانم پروفسور شیمل،استاد دانشگاه هاروارد،دربارهء هنر خطاطی در ایران نوشته است می‌خوانیم که بیشتر خطهای اسلامی که در دیگر نقاط جهان اسلام نیز رایج گشته است،مانند نسخ و نستعلیق و شکسته و غباری و جز آنها،ایرانیان ابداع کرده و به وسیلهء خطاطان چیره‌دست ایرانی به کمال خود رسیده است.
طبیعی است که در یک چنین کتاب مفصل و پیچیده‌ای که با همکاری تعداد زیادی از متخصصان از نقاط مختلف جهان تهیه شده لغزشها و اشتباهات کوچکی دیده شود.برای مثال،در مقدمهء تاریخی صفحهء 4 به اشتباه نام سعدی به‌جای حافظ به عنوان معاصر شاه شجاع ذکر شده.در صفحهء 141 در بخش مربوط به قالی به‌جای اشاره به تصویر شمارهء 39،که تصویری از یک خورجین است،به تصویر شمارهء 41 اشاره رفته.در صفحهء 97 در تصویر شمارهء 27،که قسمتی از منارهء مسجد گوهر شاد را نشان می‌دهد،تصویر به صورت وارونه چاپ شده است.در صفحهء 294 توضیح در ذیل تو تصویر شماره‌های 34 و 35 واژگونه نوشته شده.در صفحهء 313 به‌جای اشاره به تصویر شمارهء 23 یا 24 به تصویر شمارهء 29 اشاره رفته در حالیکه چنین تصویری وجود ندارد.
ولی باوجود این اشتباهات جزئی که به‌سادگی قابل اصلاح است،کتاب هنرهای ایران هدیه‌ای بسیار گرانبها به کلیهء هنردوستان بخصوص دوستداران ایران و شیفتگان هنر ایرانی است.درحقیقت،با مطالعهء این مجموعهء هنری هر فرد ایرانی احساس غرور خواهد کرد و اطلاعات جدیدی دربارهء فرهنگ و تمدن بی‌نظیر و تاریخ درخشان میهن خود به دست خواهد آورد و با شکلها و طرح‌ها و خصوصیاتی که میراث پربار هنر ایرانی را شکل بخشیده است آشنا خواهد شد. این موفقیت بزرگ را باید به آقایان فریه و امیر صادقی و استادانی که در تهیهء این مجموعهء هنری آنان را یاری نموده‌اند تبریک گفت.
