گاهنامهء پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی

جلال متینی

گاهنامهء پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی

فهرست روز بروز وقایع سیاسی،نظامی،اقتصادی و اجتماعی ایران‌ از 3 اسفند 1299 تا 30 اسفند 1355

سازمان چاپ و انتشارات سهیل،پاریس 1365

چاپ دوم،5 جلد،2664 صفحه

بها:125 دلار

این کتاب مفصل بعنوان یک کتاب مرجع دست اول بویژه برای آگاهی محققان‌ تاریخ معاصر ایران معرفی می‌شود.کتاب در رژیم پیشین،و بمناسبت پنجاهمین سال‌ سلطنت خاندان پهلوی،از طرف کتابخانهء پهلوی تدوین گردیده است.شجاع الدین شفا در پایان جلد پنجم کتاب زیر عنوان«توضیحی کوتاه دربارهء این مجموعه»افزوده اتس:

«این مجموعه در پائیز سال 1357،در ده هزار دوره،هردوره شامل سه مجلد هزار صفحه‌ای به قطع بزرگ چاپ و صحافی و آمده توزیع بود که در نخستین روزهای پس از 22 بهمن 1357….همهء آنها را…یکجا در آتش سوختند…و بدین ترتیب بود که از ده هزار دوره تنها یک دوره تصادفا خود من بمنظور مراجعه و استناد در سفری به خارج از کشور همراه برده بودم باقی ماند.این همان دوره است که چاپ حاضر با صرف هزینه‌ای‌ سنگین بر پایهء آن انجام گرفته است….»کتاب مورد بحث حاصل کار دو سالهء گروهی‌ است که«با بررسی مستمر در آرشیوهای مختلف خبری و بایگانیهای سازمانهای دولتی‌ و مطبوعاتی پنجاه سالهء ایرانی و خارجی و کتابها و اسناد موجود در داخل کشور و آرشیوها و کتابخانه‌های مختلف در آسیا و اروپا و امریکا فراهم آمده است…»کتابی که در چاپ اول در سه جلد به قطع بزرگ چاپ شده بود،اینک در چاپ دوم در قطع کوچک و در 5 جلد در پاریس بصورت افست منتشر گردیده است.

مطالب گاهنامه بطور کلی در سه بخش اساسی و بدین ترتیب ذکر گردیده است: بخس اول،جلد اول:از کودتا تا سلطنت(صفحهء 1 تا 44 از سال 1299 تا 1304)؛ بخش دوم،جلد اول:دوران سلطنت رضا شاه پهلوی(صفحهء 45 تا 180 از سال 1304 تا 1320)؛بخش سوم،جلد اول و تمامی مجلدات دوم و سوم و چهارم و پنجم:دوران‌ سلطنت محمد رضا شاه پهلوی تا زمان تألیف گاهنامه(صفحهء(181 تا 2464 از سال‌ 1320 تا 1355).

دربارهء نوع وقایع مذکور در گاهنامه،«ناشر»در مقدمهء یک صفحه‌ای خود بر جلد اول‌ کاهنامه(چاپ دوم)تصریح کرده است که«در نقل مطالب این فهرست از ذکر وقایعی‌ که بطور منظم تکرار شده‌اند،از قبیل شرفیابیهای عادی مقامات مختلف کشور،معرفی‌ سفرای خارجی و تقویم استوار نامه‌ها(جز در مواردی که جنبهء خاص داشته است)،معرفی‌ معاونان وزارتخانه‌ها،سفرا،استانداران و نظایر آنها،رژه‌ها و سایر مراسم جاری و هر ساله و دیگر موارد مشابه خودداری و فقط فهرست حوادث و وقایعی نقل شده که دارای‌ اهمیت خاص بوده است.»پس مراجعه‌کنندگان به گاهنامه نباید انتظار داشته باشند که‌ همهء اخبار ایران،و از جمله اخبار شهرستانها مذکور در روزنامه‌های داخلی در این کتاب‌ نقل شده باشد.بعلاوه از ابتدا باید پذیرفت که بیقین سلیقه و پسند حکومت وقت در چگونگی ذکر برخی از وقایع و یا حذف بعضی از آنها از نظر دور داشته نشده است، همچنان‌که همهء حوادث آن چنانکه در نوشته‌های مخالفان رژیم پیشین آمده است در کاهنامهء مذکور نیست و یا اگر هم اصل خبر ذکر شده باشد،بر طبق دلخواه مخالفان مورد تفسیر قرار نگرفته است.ولی حقیقت دربارهء تاریخ پنجاه سال دوران پهلوی می‌پردازند،مأخذی‌ مهم و قابل‌توجه است.چه اگر در هر صفحهء این کتاب فقط هشت خبر چاپ شده باشد، در حدود بیست هزار خبر در آن بچاپ رسیده است،از خبرهای یکی دو سطری تا بندرت‌ خبرهای یک صفحه‌ای دربارهء وقایع مهم این دوران.پژوهندگان با مراجعه دبه گاهنامه‌ می‌توانند دربارهء حوادث و وقایع مورد علاقهء خود لااقل سرنخی بدست بیاورند و سپس‌ برای شرح و تفصیل آنها به مطبوعات داخلی و خارجی و یا کتابها و اسناد دیگر مراجعه‌ نمایند تا از روایتهای دیگر آن خبر نیز مطلع گردند.از جمله محاسن کتاب آن است که‌ در آن اخباری آمده است که محتملا امروز از اذهان بسیاری از افراد کهنسال نیز زدوده‌ شده است و در کمتر مأخذی می‌توان به آنها دست یافت.

اصل در گاهنامه آن است که پیش از ذکر هر خبر،تاریخ وقوع آن با قید روز و ماه،به‌ سال خورشیدی و مسیحی ذکر گردیده است،و بر این اساس جلد اول آغاز می‌شود با خبر کودتای سوم حوت(سوم اسفند)1299 رضا خان میرپنج و اولین اعلامیهء وی با عبارت‌ «حکم می‌کنم….»(ص 1)و پایان می‌پذیرد با سه خبر در 26 اسفند 1355:گشایش‌ باشگاه کارمندان وزارت خارجه در نیاوران،سخنان شاه در قدردانی از ملت ایران‌ بمناسبت برگزاری آیین بزرگداشت پنجاهمین سال شاهنشاهی پهلوی و بازدید والا حضرت ولیعهد و شاهدخت فرحناز پهلوی از نمایشگاه تحولات حملو نقل هوایی.»

(ص 2463-2464) برای این‌که خوانندگان از نوع خبرها و کیفیت ضبط آنها در گاهنامه آگاه گردند ذیلا به نقل برخی از آنها می‌پردازد:

5 اردیبهشت 1300:«از طرف رضا خان سردار سپه فرمانده کل قوا و وزیر جنگ برای اصلاح‌ وضع مالی قشون،در مورد رفع مشکلات حاصله از قروض خارجی که در زمان سلطنت ناصر الدین شاه‌ و مظفر الدین شاه و احمد شاه دریافت شده بود دستور بررسی صادر شد.قروض خارجی که برای‌ مسافرتهای این سه پادشاه گرفته شده بود به این شرح بود:از دولت روسیهء تزاری 000,500,22 منات‌ طلا،از دولت روسیهء تزاری 000,000,10 منات طلا،از دولت انگلستان 100,111,1 لیرهء انگلیسی،از دولت انگلستان 000,250,1 لیرهء انگلیسی،از دولت انگلستان 000,100 لیرهء انگلیسی، از دولت هندوستان 281,314 لیرهء انگلیسی،از انگلستان و هند 000,140 لیرهء انگلیسی.»(ص‌ 3-4)

14 دی 1300:«به دستور سردار سپه و فرمانده کل قوا،اسامی خارجی از تشکیلات نظامی‌ حذف شد و لغات فارسی جایگزین کلمات خارجی مانند بریگاد و باتالیون و دیویزیون گردید….» (ص 10-11)

8 اسفند 1300:«رسما اعلام شد که ایران در سال گذشتهء مسحی(سال 1921)

000,673,16بشکه نفت خام تولید کرده است»و درآمد ایران«در سال 1921،ششصد هزار لیرهء انگلیسی بوده است.»(ص 15)

25 مهر 1301:«وزارت معارف اعلام کرد که شمارهء محصلین مدارس عالی مملکت که در سال‌ تحصیلی گذشته و امسال مشغول تحصیلند 91 نفر است.»(ص 22)

23 آبان 1303:«سفارت انگلستان در تهران یادداشت اعتراض‌آمیزی به دولت ایران تسلیم کرد و طی آن متذکر شد که حملهء قشون ایران به قوای شیخ خزعل‌[در خوزستان‌]مغایر منافع انگلستان‌ است،و باتوجه به این‌که در نوامبر سال 1914 دولت انگلستان تعهد کرده است که از جان و مال‌ شیخ خزعل و اتباع او حمایت کند….»(ص 35-36)

11 دی 1303:«مجلس شورای ملی بودجهء کل مملکت را در سال جاری به مبلغ 400,686,23 تومان مورد تصویب قرار داد.»(ص 37)

15 اسفند 1303:«براساس آمار منتشره در سراسر کور 905 طبیب و کمک طبیب بخدمت‌ اشتغال دارند که 253 نفر آنها اطباء خارجی و دارای دیپلم دکترا،و بقیه دارای اجازه نامه‌هایی‌ هستند که هنگام تصویب قانون طبابت برای آنان صادر شده است.»(ص 38)

22 شهریور 1305:«ملک الشعراء بهار نمایندهء مجلس شورای ملی به حضور اعلیحضرت رضا شاه‌ شرفیاب شد و گزارش مذاکرات خود را با مستوفی الممالک که بار دیگر تصمیم به کناره‌گیری گرفته‌ بود بعرض رسانید.»(ص 50)

23 بهمن 1306:«طبق رأی محکمهء نظامی،صاحبمنصبان ذیل به جرم سوء قصد به جان شخص‌ اول مملکت و خیانت به وطن به مجازاتهای زیر محکوم شدند:سرهنگ مخلوع محمود پولادین محکوم‌ به اعدام،یاور مخلوع احمد همایون پانزده سال حبس،نایب سرهنگ مخلوع نصر الله کلهر هفت سال‌ حبس،یاور مخلوع روح الله مشکین قلم پنج سال حبس.»(ص 63-64)

20 مرداد 1308:«دولت شاهنشاهی ایران دولت جدید التأسیس عراق را که از تجزیهء امپراطوری‌ عثمانی بوجود آمده برسمیت شناخت.»(ص 79)

8 اسفند 1308:«احمد شاه قاجار پادشاه مخلوع ایران در بیمارستان امریکایی پاریس به مرض‌ ورم کلیه درگذشت.»(ص 82)

22 اردیبهشت 1309:«دولت ایران با پرداخت دویست هزار لیرهء انگلیسی امتیاز چاپ اسکناس‌ را که متعلق به بانک شاهنشاهی بود بازخیرد کرد و چاپ اسکناس منحصرا به بانک ملی ایران سپرده‌ شد.»(ص 85)

3 تیر 1309:«مبلغ ده هزار تومان از محل صرفه‌جویی بودجهء سالهای 1308 و 1309 مجلس‌ شورای ملی برای تکمیل ساختمان آرامگاه فردوسی شاعر حماسه‌سرای ایران اختصاص یافت.»(ص‌ 85)

15 فروردین 1311:«اولین دانشکدهء علوم دینی ایران آغاز بکار کرد.»(ص 100)

26 آبان 1324:«…نیروی شوروی از پیشرفت ستون نظامی کردستان بطرف مهاباد جلوگیری

بعمل آورد و متجاسران با پشتیبانی افراد شوروی شهر میانه را تصرف کردند.»(ص 351)

27 تیر 1325:«سید ابو القاسم کاشانی که عازم زیارت مشهد بود به دستور رئیس دولت بین راه‌ شاهراود و سبزوار بازداشت گردید.»(ص 385)

27 آذر 1325:«26 نفر از افسران متمرد ارتش که طی یک سال گذشته به دموکراتها ملحق شده‌ بودند وسیله ستون اعزامی دستگیر و زندانی شدند.پیش از ورود نیروهای نظامی به شهر رضائیه، اهالی آن شهرکه مصائب زیادی را از دموکراتها تحمل کرده بودند،سی نفر از دموکراتها را دستگیر و تیر باران کردند.»(ص 407)

23 مهر 1329:«محمود نامجو قهرمان خروس وزن ایران در مسابقات وزنه‌برداری جهانی پاریس‌ با رکورد 310 کیلوگرم قهرمان اول جهان گردید.»(ص 528)

8 آبان 1330:«عده‌ای از دانشجویان و افراد مشکوک،اعضای شورای عالی دانشگاه را در دانشسرای عالی در اتاق شورا توقیف کردند و سیم تلفن اتاق را قطع نمودن تا آنان را مجبور به تصویب‌ تقاضاهای خود نمایند.اعضای شورای دانشگاه به علت اقدامات جسارت‌آمیز عده‌ای از دانشجویان، استعفای خود را بطور جمعی به علی اکبر سیاسی رئیس دانشگاه تهران تسلیم کردند و با این امر دانشگاه به حال تعطیل درآمد.»(ص 565)

26 تیر 1331:«بدنبال استعفای مصدق جلسهء خصوصی مجلس شورای ملی با حضور 42 نفر از نمایندگان تشکیل شد و مجلس با اکثریت 40 رای به نخست وزیر احمد قوام ابراز تمایل کردند.» (ص 589)

27 تیر 1331:«فرمان نخست وزیری احمد قوام از جانب شاهناشه توشیح شد.

قوام نخست وزیر با صدور اعلامیه‌ای برنامهء دولت خود را دربارهء نفت،اوضاع اقتصادی،امنیت‌ عمومی و تفکیک سیاست از مذهب تشریح کرد.»

«طرفداران مصدق بازار تهران را تعطیل کردند و تظاهراتی به نفع وی علیه دولت قوام در خیابانهای تهران راه انداختند.»(ص 589)

28 تیر 1331:«نمایندگان مخالف دولت قوام طی صدور اعلامیه‌ای از مردم خواستند که روز 30 تیر تعطیل عمومی شود.»(ص 589)

30 تیر 1331:«احمد قوام بر اثر فشار افکار عمومی استعفای خود را ا نخست وزیری به پیشگاه‌ شاهنشاه تقدیم داشت و مورد قبول معظم له قرار گرفت.»(ص 590)

31 تیر 1331:«مجلس شورای ملی با اکثریت 61 رای به نخست وزیری مصدق ابراز تمایل‌ کرد.به فرمان شاهنشاه،مصدق بار دیگر مأمور تشکیل کابینه شد.»(ص 590)

12 مرداد 1331:«مجلس شورای ملی لایحهء اعطای اختیارات ش ماهه به مصدق نخست وزیر، و طرح ضبط اموال احمد قوام را تصویب کرد.»(ص 591)

26 مرداد 1332:«…اخلالگران حزب توده در تهران مجسمه‌های اعلیحضرت رضا شاه کبیر را در میدان بهارستان و میدان سپه پایین آوردند…»(ص 628)

13 اسفند 1353:«شاهنشاه آریامهر،صدام حسین معاون رئیس جمهوری عراق را در محل‌ اقامتگاه رئیس جمهوری الجزایر به حضور پذیرفتند.این شرفیابی به دعوت هواری بومدین صورت‌ گرفت.»(ص 2323)

14 اسفند 1353:«شاهنشاه آریامهر در ضیافت حضرت هواری بومدین رئیس جمهوری الجزایر شرکت فرمودند.در این ضیافت صدام حسین معاون رئیس جمهوری عراق برای سومین بار به پیشگاه‌ معظم له بار یافت و در حضور رئیس جمهوری الجزایر دربارهء مناسبات ایران و عراق با شاهنشاه به‌ مذاکره پرداخت.»(ص 2324).

19 اسفند 1353:«توافق چهار ماده‌ای شاهنشاه آریا مهر و صدام حسین معاون رئیس جمهوری‌ عراق که در اعلامیهء مشترک ایران و عراق در الجزایر انتشار یافت به تصویب شورای فرماندهی انقلاب‌ عراق رسید.»(ص 2325)

25 اسفند 1353:«بدنبال اعلام توافق ایران و عراق برای رفع اختلافهای دو کشور،پادشاهان، رؤسای جمهور و رهبران مشورهای اسلامی پیامهای تبریکی به شاهنشاه آریا مهر مخابره کردند.» (ص 2337)

در پایان لازم است به برخی از نقائض فنی گاهنامه نیز اشاره شود.گاهنامه فاقد هرگونه فهرستی است،در حالی که بنظر می‌رسد لااقل فرهست نام اشخاص برای چنین‌ کتابی ضروری است.دیگر آن‌که منابع و مآخذ گاهنامه حتی بطور کلی در آغاز کتاب‌ ذکر نگردیده است.شاید عدم ذکر فهرستها را بتوان این‌چنین توجیه کرد که اگر قرار بود تنها فهرست نام اشخاص بر کتاب افزوده شود صفحات بسیاری به این 2464 صفحه‌ افزوده می‌شد که شاید عذری پذیرفتنی باشد،ولی عدم ذکر مآخذ گاهنامه در آغاز یا پایان‌ آن،از این مقوله نیست.باتوجه به آنچه گفته شد تنها راه دسترسی به هر واقعه در گاهنامه‌ آن است که تاریخ دقیق یا تقریبی آن را بدانیم.

کتابها و مجله‌هایی که به«ایران‌نامه»اهداء گردیده است:

ناموارهء دکتر محمود افشار،بکوشش ایراج افشار،با همکاری کریم اصفهانیان،در سه‌ جلد و 1856 صفحه،مشتمل بر 88 مقاله.مجموعهء انتشارات ادبی و تاریخی موقوفات‌ دکتر محمود افشار یزدی،تهران،چاپ سالهای 1364 تا 1366.

دکتر محمود افشار یزدی،پنج وقفنامه،مربوط به موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، مجموعهء انتشارات ادب و تاریخی موقوفات دکتر محمود افشار یزدی،تهران 1363،99 صفحه.

کتاب توس،مجموعهء مقالات(32 مقاله)،تهران،انتشارات توس،سال 1363 (یادداشت ناشر:محسن باقرزاده7تاریخ تابستان 1366)،بها 1300 ریال.

ابو القاسم قربانی،فارسی نامه احوال و آثار کمال الدین فارسی ریاضیدان و نورشناس‌ ایرانی،نشر هما،تهران 1363،155 صفحه،بها 50 تومان.

فریدهء رازی،فرهنگ عربی در فارسی معاصر،نشر مرکز،تهران،1366،256 صفحه. دکتر هوشنگ طالع،تجاوز و دفاع.ریشه‌ها و پی‌آمدهای تجاوز نظامی عراق به ایران، انتشارات آرمانخواه،162 صفحه،پاریس 1364،بها 7 مارک آلمان.

میرزا بدیع دیوان،مجمع الارقام،(چاپ نسخهء عکسی)مقدمهء،ترجمه،تذییلات، فهرستها،باهتمام ا.ب.ویلداناوه،آکادمی علوم اتحاد شوروی،شعبهء تاریخ،آکادمی‌ علوم جمهوریت ازبکستان،انستیتوی خاورشناس،ادارهء انتشارات دانش،شعبهء ادبیات‌ خاور،مسکو 1981،متن فارسی 198 صفحه.

دکتر منوچهر کمالی طه،ایران گیت،آغاز،انجام،فرجام،30 شهریور 1366(21 سپتامبر 1987)،75 صفحه،چاپ کالیفرنیا.

ش.خورشیذی،فرایاقت قطعی از راه‌حل ایران،نوامبر 1987،332 صفحه،بی‌نام‌ ناشر و محل انتشار و بها.

نیما یوشیج،آهو و پرنده‌ها(همراه با ترجمهء انگلیسی با عنوان( when the elephants came از mariam evans )با تصاویر رنگی و جلد مقوایی،از انتشارات mage ،واشنگتن دی.سی.

افسانه‌های کلیله و دمنه،همراه با تصاویر،گردآورنده دکتر علیرضا امیر معز،چاپ دوم‌ مهر 1366،شرکت انتشارات و تبلیغات نگارش،کالیفرنیا،بها 4 دلار.

م.ج.نومید،سیمرغ کوه دور،دفتر شعر 1366،چاپ آلمان غربی،65 صفحه. هرمز فتاحی،سوزها و رازها،مجموعه شعر،مشتمل بر دو کتاب،372 صفحه. آوند،نشریهء انجمن هنرمندان و نویسندگان ایرانی در بریتانیا،دبیر مسوول:اسماعیل‌ خویی،سردبیر:اسماعیل نوری علاء،سال 1،شمارهء 1،بهمن 1366،50 صفحه، بهای اشتراک:سه شماره 5/4 پاوند،شش شماره 9 پاوند انگلیسی.

کتاب جمعه‌ها،شمارهء 11،پائیز 1366،222 صفحه،آلمان غربی،بهای اشتراک در اروپا 24 مارک آلمان،در امریکا 30 دلار امریکایی.

اندیشهء آزاد،شماره‌های 7 و 8،بهار 1367،222 صفحه،چاپ سوئد،بهای اشتراک‌ در سوئد 80 کرون،سایر کشورها 100 کرون.

نامهء کانون ایران،برای پاسداری از فرهنگ و هنر ایران،ویژه نامهء بهاری،شمارهء 21، اردیبهشت 1367،52 صفحه،ناشر کانون ایران،لندن.

پیک پارسی،ماهنامهء فرهنگی ایرانیان،سال 1،شمارهء 9،آذر 1366،46 صفحه، بهای اشتراک 12 شماره 25 دلار،چاپ کلمبوس،اهایو،امریکا.

پیک آگهی و هنر،سال 2 شمارهء 22،فوریهء 1988،44 صفحه،چاپ تکزاس،بهای‌ اشتراک شش ماه 5/3 دلار،یک سال 6 دلار.

f.vahman and g.s.asatrian,west iranian dialect materials,from the collection of d.l.lorimer,vol.l,materials on the ethnography of the baxtiaris,introduction,texts,translation,glossary and notes,institute of oriental philology,university of copenhagen,1987,pp 160 .

riccardo zipoli,encoding and decoding neoperian poetry,published by the cultural insitute of the islamic republic of iran in italy-roma,1988,pp 182

ali r.amir-moez,mullah nasr-ed-din

ali r.amir-moez,magic squares,the legend and construction,pp.7 .

ali r.amir-moez,string figures,a symbolic approach,1987,pp.32 .

ali r.amir-moez,the old time good and bad,pp.152 .

ali r.amir-moez,risks and reveries .