Examples of Jeudeo-Persian Literature

نمونه‌هایی از‌ شعر

الف. اشعار مذهبی

آشکار شدن خطاب حق تعالی با موسی نوبت اول[1]

شبی موسی به راهی بود در دشت     به گرد گوسپندان گرد می‌گشت

گرفته روی عالم در سیاهی           ز هیبت می‌شدش دل را تباهی

جهان چون زاغ در ماتم نشسته       خروس صبح را گردن شکسته

شده درخواب یکسر مرغ و ماهی      شبه بود آن شب اندر پادشاهی

جهان گریان بدو افلاک خندان         نموده بر فلک سیاره دندان

نبی اندر میان دشت گردان              همی گردید گردش گوسپندان

ز ناگه گوسپندی جست از پیش            روان شد از گله بر دشت و بی‌خویش

چنان در دشت تاریکی دوان شد         شتابان در پی‌اش پُردل روان شد

بدیدش آتشی بر شد ز ناگاه          فراز یک درختی همچو خرگاه

وز آنجا یک درختی چند دیگر         روان می‌رفتش آتش از برابر

کلیم حق چو دیدش آتش از دور           ندانستش حقیقت کان بود نور

بسوزیدی از آن آتش یکی شاخ         کلیم‌الله بدان سو رفت گستاخ

ندانستش نبی کان نار نور است             نظرگاه حق است آنجا حضوراست

شتابان نامور گستاخ می‌رفت               به دنبال غِنَم چون آتش تفت

خطاب آمد که موسی کفش از پای           بدر کن کفش را بگذار بر جای

مقام و جای خاص است اندرین بیش           چرایی این چنین سرمست و بی‌خویش

بدان کان شعله‌های آتش از دور              که می‌بینی سراسر نیست جز نور

جمع کردن زلیخا خاتونان مصر را و یوسف علیه‌السلام به ایشان نمودن[2]

زلیخا کرد روزی میزبانی                 نهاد او تازه‌بزم خسروانی

زنان مهتران شهر را خواند               به خلوتخانه‌شان او شاد بنشاند

زمانی عشرت و شادی بکردند               فراوان نعمت شاهانه خوردند

به وصل هم زمانی شاد بودند              عروسان جمله بی‌داماد بودند

زلیخاشان نوازش‌های بسیار               بکردی هر زمان زان لفظ دُربار

نهاد اندر زمان آن شوخ پُرفن             ترنج و کارد اندر دست هر زن

بگفتا کارد بردارید از جا               بُرید هریک ترنج خویش تنها

زلیخا داشت یوسف را نهفته             درون خانه همچون گل شکفته

زنی ناگه درِ آن خانه بگشاد               بشد یوسف روان چون سرو آزاد

شعاع حُسن او در مجلس افتاد                 ز بزم دلبران برخاست فریاد

ز شوق حُسن او مدهوش گشتند             همه سرگشته و بیهوش گشتند

نشان زندگی در خود ندیدند             ترنج و دست را در هم بریدند

چنان مستغرق آن حور گشتند               که از هستی خود اندر گذشتند

ز زخم آن ترنج و دست پرخون               بگشت آن دلبران را جامه پرخون

بگفتند حاشَ لله این بشر نیست               جمالش جز فروغ ماه و خور نیست

فرشته است او و یا حور بهشت است             نها‌لش را بنی‌آدم نکِشتَ است

انداختن مادر موسی علیه‌السلام را در آتش سوزان از ترس فرعون لعین [3]

بخانه در نبود آن لحظه عمران      به گِل‌کاری بدُ او غمگین و حیران

چو یوکبد شنید از هوش رفتش      تو گوئی صبر و عقل و هوش رفتش

تنوری بودش اندر خانه سوزان        میان آن تنور آتش فروزان

کلیم طفل را مانند اسپند             ربودش مادر و در آتش افکند

در آن بودند که سرهنگان رسیدند       گشادند آن در و بر وی دویدند

به خانه در طلب بردند بسیار       ندیدند کودک آنجا هیچ دیّار

قوی گرم آمدند آن نابکاران      ولی چون یخ شدند آن خاکساران

بسی جستند اندر وی ندیدند          شتابان نزد فرعون ره بریدند

چو سرهنگان شدند از پیش مریم      نظر سوی تنور افکند در دم

که تا بیند برادر بر چه حال است      چگونه اخترش اندر وبال است

بخشکی بر چو ماهی می‌طپیدش      ز ناگه چون در آتش خوش بدیدش

تنور و نار با گلزار گشته             ریاحینش ز سرتا پا گذشته

نظرکردش به مادر گفت مریم        بیا بنگر زمانی صُنعِ اکرم

یقوتیئل را بین در دل نار         شده آتش بر او ریحان و گلزار

ز مریم چون که بانو آن شنیدش      بجست از جا و فرزندش بدیدش

چو آن حالت بدیدش جفت عمران       ببردش سجده از بهر جهانبان

به امر کردگار پاک بی‌چون      برآوردندش از گلزار بیرون

به هم گفتند چه باشد چارۀ کار      نباشد تا شوند واقف ز اسرار

بیایند بامدادان بار دیگر             بیابند آن جفاکاران منکر

که ما را آن لعینان در کمین اند      بیایند ناگهی او را ببینند

به زیر تیغمان غافل درآرند     به یک ساعت دمار از ما برآرند

[4]

در وصف حق تعالی[5]

به نام آن که حیّ لايزال است       صفات ذات پاکش بی‌زوال است

خداوندی که موجود است دايم      قديم و حیّ و قيوم است و قايم

خداوندی که ما را نام داده است     زبان را در فصاحت کام داده است

جهانبانی که جان بخشيد ما        را سر و چشم و زبان بخشيد ما را

کريمی کز کرم بنواخت ما را       ز ناگه از عدم برساخت ما را

به رحمت عقل با ما آشنا کرد       به راه راست ما را رهنما کرد

مناجات در طلبکاری التفات الهی[6]

خدايا بنده را هشيار گردان       ز خواب غفلتم بيدار گردان

به رحمت بر من سرگشته بنگر         به لطف خويشتن کارم برآور

در اين وادی که هر ريگست صد کوه      مرا مگذار زير بار اندوه

سعادت رهنمای بنده گردان      به رحمت بنده را سرزنده گردان

معاشی ده مرا تا زنده باشم        به درگاه تو دايم بنده باشم

مرا از فضل خود دلشاد گردان       ز اندوه و غمم آزاد گردان

به من راه و رسوم دين بياموز     چراغ مردۀ ما را برافروز

دلم از نور ايمان تازه گردان       کلامم را بلندآوازه گردان

قدم بر طاعت خود ساز گردان       مرا مگذار ب یزور و سرگردان

زبانم را به بد گفتن مده کام          به خير آور مرا آغاز و انجام

ز گوشم پنبۀ غفلت برون آر        ز غيبت در پناه خود نگه دار

دو دستم در صداقا خوی‌گر کُن         مرا اندر کرم صاحب‌هنر کُن

من نادان که هستم طفل اين        راه دلم از لطف حکمت ساز آگاه

خلاصی ده مرا از خودپرستی        مرا بيدار کن از خواب مستی

مرا در علم و دانش ده فراغت        توانگر سازم از گنج قناعت

ز آفت‌های اين دنيای غدّار        مرا اندر پناه خود نگه دار

چراغم در رياضت برفروزان        مرا در آتش شهوت مسوزان

خدايا بنده را ز اهل يقين کن        مرا با صالحانت همنشين کن

دل و ايمان و دينم را نگه دار        مرا در چنگ عقل سُفله مگذار

دلم از وحدت خود با خبر کن        خيال فاسدم از سر بدر کن

رهی در پيشم آور ای سبب ساز        که زان وادی توان آمد دگر باز

که عمرانی قديمی بندۀ توست        هميشه بندۀ افکندۀ توست

ز حرص و کبر و بغُض و کينه و آز        دلم را صاف و پاک خشنود می‌ساز

مرا مگذار اندر چنگ شيطان        خلاصی ده مرا از فسق و عصيان

خدايا بندۀ اين بارگاهم        تو مي‌دانی مطيع و خاک راهم

دلم را سرد کن از ظلم و عدوان        مرا در علم نيکو گرم گردان

ندارم غير از اين درگاه جایی        نه غير از تو دليل و رهنمايی

اگر چه بندۀ بس با گناهم        نترسم چون تويی پشت و پناهم

کسی کو را بوَُد چون تو حمايت        کجا انديشه دارد از جنايت

ز خدمت چند روزی گر شدم دور        بلطف خويشتن مي دار معذور

بزرگان خُرده بر خُردان نگيرند        که شاهان عذر درويشان پذيرند

به عيدانی نه ميقداش هست ما را        نه ميزبح و نه کوهن و عزرا

به قربانی که اندر حضرت آريم        گناه خويشتن را عرضه داريم

در اين ارض و سماء يا الهی        گرفتاریم در جور و مناهی

گرفتاريم در گالوت قومان        اسير و عاجز و دلتنگ و حيران

خداوندا به حق عهد آووت        به حق کرسی عرش عراووت

چو قربان باشد اين شکر و مناجات        به درگاه تو ای قاضی حاجات

چو فرمان خليل الله بادا        قبول درگه الله بادا

[7][8]

رفتن شمشون بر مُلک پلشطيم و ديدن دخترانِ آن قومان وعاشق شدن او و کشتنِ آن نره شير را‌[9]

بيا بشنو که شمشون دلاور        چهِا کرد او اَبا قومان کافر

جوانی بود همچون سرو و رعنا       گشتی به اِشتائول و صارعا

خدا را بود با او بس شفاعت       بداد او را دليری و شجاعت

اگر که رو نهادی او اَبر کوه        به يک ساعت بکندی کوه انبوه

وگر شير آمدی اندر گذارش       به تعجيل او شدی اندر کنارش

زنخدانش گرفتی با لبانش       به هم بشکافتی در دم دهانش

دويدی از پ ياش بی چوب و زنجير        که تا آن شير را کردی به نخجير

دريدی تا کمرگاهش چو کرباس       چو خياطان که چيدندش ز مقراض

دليری بود او با هيبت و بيم       همی رفت او به سر حدّ پلشطيم

اگر چه سلطنت بودی به ايشان        ولی بودند از بيمش پريشان

قضا روزی همی‌گرديد شادان        به لشکرگاه آن قومان نادان

که ديد او ناگهی اندر خيابان        نشسته دختری چون ماه تابان

وليکن بود از قوم پلشطيم       که بودی فتن های از بهر اقليم

چو او را ديد شمشونِ دلاور        بشد حيران بر وی آن غضنفر

بشد عاشق به روی همچو ماهش        بیفتاد آتشی اندر کلاهش

که بود او دختری نغز و لطيفی       نگاری مهوشی شوخ و ظريفی

جمالش بود همچون نار و پنبه       تو گويی بود همچو نان و دنبه

چو شِمشون را نماندی صبر و تابش       بيامد آن دم اندر پيش بابش

به بابش گفت بُوَد اين آرزويم هم یخواهم که اکنون با تو گويم

روان گشتم من از سَر حدّ تمنا       بديدم دختری چون سرو رعنا

بديدم يک نظر او را من از دور       ندانم من پری بود او و يا حور

شدم شيدا چو زان کردم نگاهی       همی‌خواهم ورا بهرم بخواهی

چو مانوَخ شنيد از وی سخن را       به روی تربيت گفتی پسر را

که اين نالايق است ای نور ديده        ز خويشانم همه هستند گزيده

بُوَند آن هر يکی مانند ماهی        بيا با من هر آن شخصی که خواهی

[10]

مسخر کردن داوود علاو ها شالوم (علیه‌السلام) صيون و يروشليم را به امر حق تعالی[11]

چو شد داوود شاهنشاه و سلطان        درآورد او جهان در زير فرمان

چنين بنياد عدل و داد بنهاد        که شُد پير و جوان از عَدلِ او شاد

خيال ظلم را از سر بدر کرد        سرای ظالمان زير و زبر کرد

خراج و باج از هر راه برداشت        به هر شهری يکی سالار بگماشت

به هر کاری جدا مُشرف فرستاد        به مُشرف ناظری را کرد استاد

به هر شهری جدا سالار ديگر        به هر مُلکی جدا سردار ديگر

که بودند واقف و دانا و عاقل        خداترس و امين و پاک و قابل

سپرد او جمله را در دست ايشان        بشد مجموع هر کار پريشان

عَوام و عامل و غماز را کُشت        قلم ز نهای عالم را زد انگشت

به گيتی فاسد و طناز نگذاشت        شرارت را ز راه خلق برداشت

به هر ويرانه معماری فرستاد        جهان را کرد از ويرانه آباد

شرير و فتنه‌انگيز و بدانديش        ز بيم او همه رفتند از پيش

نماند اندر زمانه نامِ ظالم        نداد او هيچ گاهی کام ظالم

حساب کار هر کس اين چنين کرد        که مرَدِ بی‌حساب از جان زيان کرد

رعايا را سر و سامان نگه داشت        که بی سامان بوَُد يک شخص نگذاشت

عدالت را شعارِ خويشتن کرد        سَر هر راهزن دور از بَدن کرد

اَميرانی که عادل‌پيشه بودند        نکو راه و نکو انديشه بودند

به ايشان داد سَرداریِ مردم        به هر ره گِرد غمخواری مردم

به هر راهی جدا خيلی فرستاد        که تا دزد و حرامی داد بَر باد

نهاد آنگه مَرسومِ اميران        که تا باشند هر جا چشمِ پيران

وکيلان و وزيرانِ خردمند        بزرگان و دليرانِ هنرمند

مقرر کَرد ايشان را به هر کار        سَر ناحق شناسان کرد بر دار

ز طرّاران و عيّارانِ مکّار        جهان را پاک کرد آن مَردِ جبّار

به عدل و دانش و ادراک و انصاف        رهانيد از بلا و ظلم و اوصاف

ب. اشعار تاریخی

پادشاهی کردن کی اردشیر[12]

سر زد چو قمر ز برج ماهی‌                    داد او به جهان صلای شاهی

چون شیر شد اردشیر بر تخت          آن خسرو مهوش جوان‌بخت

چون سرو سهی نشست بر گاه           بر تخت کیان ز نو شد او شاه

بر سر بنهاد تاج گشتاسپ             آراسته کرد گاهِ لهراسپ

سر در بر او سران نهادند            شادان بَرِ تختش ایستادند

ازلعل و دُرش نثار کردند           تعظیم وی آشکار کردند

کردند همه خلق آفرینَش                بر مسند و گاه و بر نگینش

بهمن به هنروان بفرمود             شاهی چو به من بداد معبود

اندر پی ‌عدل و داد باشم           در دیدۀ ظلم خاک پاشم

ظالم به جهان یکی نمانم               کار همه ظالمان برانم

از داد زمانه گردد آباد                    مظلوم ز داد من شود شاد

بر گاه کئی که ماند جاوید؟         کو نوذر و کی‌قباد و جمشید؟

دانم که جهان به کس نماند             کار همه را اجل براند

من هم دو سه روز شاه باشم               با تاج و نگین و گاه باشم 

مصلحت کردن داریوش عراقی‌و کورش پارسی‌در مجلس می و عزم رفتن بر سر بلشاصر به سوی بغداد[13]

قضا را داریاوش شاه مادی                به کورش گفت در کیفیت می[14]

که آورده است پیک تیزگامی            ز بغداد از برای من پیامی

که پور بُخت النصرآن شاه بدنام        به تخت سلطنت بگرفته آرام

نمی‌داند طریق مُلک‌داری                    نه در جنگ است مرد کارزاری

فسون و حیلۀ شاهان چه داند              به دنیا تا که عمری نگذراند

به زیرحکمش آن کشوردریغ است         به میدانش سرش لایق به تیغ است

روان باید شد اکنون بر سر او              که اکنون هست غافل لشکر او

از او گیریم شهرستان بغداد              براندازیمش از آفاق بنیاد

شویم القصه بر دشمن مظفر             عروس ملک را گیریم در بر

شود حاصل از او کام دل ما                همین باشد ز شاهی حاصل ما

شهنشه را چو کورش بود داماد           به ناچاری به تدبیرش رضا داد

به بلشاصر خیال رزم کردند             به رفتن بر سر او عزم کردند 

مسلمان کردن شاه عباس ايسرائلان اصفهان را، وقایع دوران ۱۶۱۳-۱۶۶۰ میلادی

فی المناجات: التماس و الحاح به درگاه باري تعالی و تقدس او از قول شاعر[15]

الهی حق بينايان درگاه             به مِهر و مشتری و زهره و ماه

به حق رفعت عرش عظيمت            به حق جمله خاصان قديمت

بِه حقِّ جمله ملآخِ معظم            بهِ حقِّ عَرش و فرش و فضلِ آدم

به حقِّ نوح و ابراهيم و سرور            به يسحاق و به يعقوب پيمبر

بِه حقِّ يوسفِ صديق و مسکين            که بودی دايماً شمع دل و دين

به حقِّ موشه و اهرون و پينحاس             که شد بر درگه خاص تو از خاص

به حقِّ داوود و دستگاهِ سليمان            به حقِّ مردیِ يوشعِ بن‌نون

به حقِّ يرميا آن پيرِ با فّر            به ياد آور خدايا جور قيصر

به حقِّ دانيال و هم حَنَنيا            به ميشائل و هم حقّ عَزَريا

به حقِّ مُردخای و نيز استر ب            ه حقِّ مقدمِ سارح بت آشر

به حقِّ جمله پيرانِ سپهدار            به حقِّ جمله عاشقانِ هوشيار

تو رحم آور بدين جمع جماعت            که هستند جمله سرگردان طاعت

در اين گالوت  دستگيری ندارند             در اين آزار تدبيری ندارند

همه وامانده و حيران و دل‌ريش            همه برگشت هاند از فکرت خويش

نظر بر درگهت دارند زن و مرد             که سازی مرهمی از بهر اين درد

چنان در مصر بنمودی تو اعجاز             نمايی معجزی از بهر ما باز

تو در دريا چنان بر هم شِکفتی            اَبا موشه بدو فاش گفتی

که ايسرايل فرزند بخور است            ز آسيب جهان مِن بعد دور است

به ناهمواری ما را بازگشتی            به دست ناکسان ما را بهَشتی

خداوندا به رحم خويش بنگر            به آن عهدی که کردی باز بنگر

به آن عهدِ خودت ثابت قدم باش             بکن آباد تو ديگر بِت هاميقداش

از اين غرقاب آخرمان تو برِهان            ز دست خلق و دست پادشاهان

شديمان پايمال خلق چون مور             در اين غرقاب پُرآشوب و پُرشور

نه کَس ياری دهد زين محنت و غم            نه دلداری، نه غمخواری نه همدم

تو بودی دستگيرِ دردمندان            تو بودی درد ما را نيز درمان

بهر وادی که بوديمان گرفتار             تو مي‌دادی خلاصي مان در آن کار

چرا افکنده ای ما را به خواری            نمی سازی در اين غرقاب ياری

ج. اشعار غنایی

در توصیف شاه اردشیر در شکارگاه به هنگام بهار[16]

چون فصل بهار چهره بگشود      از روی چمن نقاب بگشود

سوسن بکشید تیغ تازی               با بید شد او به نیزه ‌بازی

نرگس بگشاد دیدۀ مست                شد سرو سهی به نزد او پست

گل جامه درید بی‌بهانه                    در پای چنار عاشقانه

خیری بشکافت خرّم از باد               بر باغ فروغ شاخ و شمشاد

نسرین به فراز گل بُنِ خار              رخشنده چو بر سپهر دوّار

شد زلف بنفشه تاب‌داده                  چون نیشتران آب‌داده

بُرقع بگشاد لاله از روی                پیرامون بوستان به هر سوی

گردید چو بوی مشک بستان            چون مجمر عود در شبستان

بر دار شکوفه گشت خندان              بنمود ز باد صبح دندان

نیلوفر از آب سر کشیده                 در بر همه جامه‌ها دریده

سر پیش فکنده نسترن شاد           غم داده به بوی دوست بر باد

بلبل به چمن کشیده آواز               با دلبر خویش گشته همراز

طوطی و دُرّاج و کبک و دستان       خندان شده در میانِ بُستان

قُمری و سقا و هُدهُد و سار           با هم همه در نوا و گفتار

 

در توصیف بهار و زیبایی طبیعت[17]

چمن گاهی ز باغ خُلد بهتر                      شده بستان بهشت و حوض کوثر

بهاران بود و صحرا چون رخ يار           شده ازسبزه خرم دشت و کُهسار

چمن رخت زمرد کرده در بر                رياحين تاج زر بنهاده بر سر

درختان چوعروسان رُخ گشاده               سر اندر پای يکديگر نهاده

فکنده فاخته بر سرو سايه                    گرفتش سرو اندر بر چو دايه

صبا هر لحظه در بستان دويدی                گهی حسن رياحين را بدیدی

دويدی هر طرف مانند مستی                گهی برخاستی گاهی نشستی

گهی گیسوی سمبل شانه کردی             گهی جعد چمن را دانه کردی

زمانی غنچه را دل بازدادی              زمانی سر به پای گل نهادی

نهاده گل سرير خسروانی                    گرفته لاله جام ارغوانی

نهاده نرگس اندر کف پياله                  ز ژاله صد قدح در دست لاله

ز شکل سبزه و حسن رياحين               چمن گرديد صورت‌خانۀ چين

فکنده سرو سايه بر لب آب                    بنفشه زلف را بگشاده از تاب

زبان بگشاده سوسن بهر اوصاف            گرفته ارغوان جام می صاف

شقايق گشته با خيری مصاحب           شده نيلوفر اندر باغ حاجب

صنوبر کرده سايه بر سر بيد                نداده برگ بيدش راه خورشيد

در آواز آمده مرغان به هر سو               چران با هم گوزن و گور و آهو

به هر سوچشمه‌ای چون آب حيوان            روان گرديده گرد باغ و بستان

                                                                                              

دروصف نوروز و بهار[18]

دی مرا خواند پیر میخانه               گفت کای نیک‌بخت فرزانه

فصل نوروز و نوبهار آمد           کار کن هان که وقت کار آمد

بلبلان در سماع نوروزی             چند باشی تو در غم روزی

باده صاف و هوای جان‌بخش است         ببر از باده بخش تا نقش است

بخش تو نقش یار خواهد بود           باش از بخش و نقش خود خوشنود

ببر از یار و باده بخشی چند         خوش بگو خوش بجوی نقشی چند

ساقی آن باده را بیار بیار             تا شوم از نشاط برخوردار

مطرب آن پرده را بساز بساز         برکش ای یار نازنین آواز

غم روزی مخور که روزی‌ده           می‌دهد روزی از یکی تا ده

بر سر منبر درخت گل             وعظ می‌گفت صبحگه بلبل

دوستان وقت بوستان آمد             وقت شادی دوستان آمد

باده در کاسۀ بلور کنید             مدعی را دو چشم کور کنید

می‌ بنوشید و گل برافشانید                   داد شادی و عیش بستانید

آفرین خدا بدان دل باد                    که ز بند جهان بود آزاد

قمری وقت صبح بر سر سرو           شرح می‌کرد راز دل به تذرو

صحبت باغ را غنیمت دان             سایۀ بید و پای آب روان

خوش بگو خوش بخند وخرم باش      شادمانی گزین و بی­‌غم باش

بر جهان چون بقای چندان نیست        خوش‌تر از باغ و راغ وایوان نیست

مطربی دوش پیش پیر مغان       چنگ می‌زد به پیش مغبچگان

همدمانی که پیش از این بودند    خاک گشتند و باد پیمودند

 

شرح فراق از سر زمین اجدادی به امید وصال[19]

به امید وصال مهرت ‌ای دوست                نهادم داغ هجران در رگ و پوست

به ‌‌‌تا کی‌خون خورم از طعن دشمن            خلاصی ده مرا زین داغ جانسوز

گئولا برد اگر صبر و قرارم                    امیدم چون تویی هیچ غم ندارم

کرم فرما اسیران را حمایت                     الهی تو رسانی بر دیارم

 

د. اشعار عرفانی

در نعت موسی کلیم‌الله علیه‌السلام[20]

الا ای غرقۀ غرقاب غفلت                 چرایی اين چنين در چاه غفلت

بشد عمر و تو کی دريابی آخر          چه مي‌گویی؟ مگر در خوابی آخر

همانا تَرک مُلک خويش گفتی          که دل بر مرگ بنهادی و خفتی

بسا دردی که درمانش نبردند           که آخر اندر آن علت بمردند

کسی را آگهی بخشند از خويش           که بردارد حجاب خويش از پيش

نگردد اهرمن آخر سليمان                نداند هر سليمان نطق مرغان

توگرخواهی که اين معنی بدانی        ازين ظلمت تن خود وارهانی

حجاب خويش را از پيش بردار        که تا گردی ز راه خود خبردار

جوابش داد شیخ نامبردار             بُبر از خويشتن با حق بشو يار

تو تا باشی گرفتار علايق              کجا گردی به خيل دوست لايق

حجاب راه تو دام جهان است             نپنداری که اينجا آشيان است

جهان با کس وفاداری نکرده است        فلک با هیچ‌کس ياری نکرده است

 

ه. اشعار صوفیانه

از ”ساقی‌نامه“ مولانا عمرانی[21]

دوش در صُفۀ صفا بودم             با که گویم که در کجا بودم

پرده‌داران خاصّ آن درگاه          هر زمان می‌زدند بر من راه

هر زمانی به ردّه‌ای دیگر            من دگر آمدم ز پرده بدر

چو حجاب من از میان برخاست      در پس پرده کار دل شد راست

جان ودل هردو هم‌نفس گشتند         بنده بگذاشتند و بگذشتند

در چنان حالتی که می‌دانی            پرده‌ای ماند پیش عمرانی

پس آن پرده دلبری دیدم                 پرده برداشتم، نترسیدم

دل چو کرد این دلاوری بنیاد         جان و دل یافتند کام و مراد

تا رخ یار نازنین دیدم            از خود و خویش و یار ببریدم

 

و. اشعار مدیحه

 در مدح سلطان المعظم ابوسعید خان[22]

سلطان جهان شه ‌معظم            خورشید معظم و مکرم

شهزاده ابوسعید سلطان             دارندۀ تاج و تخت دوران

آزاده بهادر جهانگیر                   قتال عدو بکرد سر زیر

اندر بر او چه بزم، چه رزم          با نصرت او چه رزم چه بزم

در رزم چو شیر نر خروشد              با ببر و هُژَبر برخروشد

صد صف شکند به ضرب کوپال       در گاه یلی چو رستم زال

در بزم هزار حاتم طی               در راه سخا نیامدش پی‌

پیوسته به عدل و داد کوشد       بر تخت بسی ‌نبید نوشد

سوگند شهان بود به تاجش          بر فیل کشد همه خراجش

 

در مدح توحید وصف باري تعالی گويد[23]

ای نامِ تو همچو ذات قايم         قايم ز تو هر چه هست دايم

شاهنشه قدسيان افلاک         سلطان سپهر و خطۀ خاک

نور دِه و مهر ماه سيار         نقاش سپهر و چرخ دوّار

دانای نهان و آشکارا         بخشندۀ زر زسنگ خارا

از هيچ بنا نهاده آفاق         بی پايه به پای کرده نُه طاق

سازندۀ بندهای ترکيب         ترکيب کُن جهان به ترتيب

هر چيز که هست و خواهد او بود         از جُودِ وجودِ اوست موجود

آبادکُن سراچۀ دل         حلال دليل های مشکل

روشن کُن ديده های تاريک         دانندۀ رازهای باريک

صورتگر نقش‌های موزون         سازندۀ بَرّ و بحر و هامون

دانای سفيدی و سياهی         دارندۀ ماه تا به ماهی

د لخوش‌کُن بی‌دلان دلتنگ         بخشندۀ گوهر از دل سنگ

هم عذرپذير عذرخواهان         هم عفوکُن جُرم پُرگناهان

هم مرهم ريش دردمندان         هم راحت روح مستمندان

ياربّ چه کنم که بی‌زبانم         در وصف تو مور ناتوانم

هر مويم اگر شود زبانی         کی وصف تو را کنم بيانی

من وصف کمال تو چه گويم         گر ديده به خون دل بشويم

من ز آتش و باد و آب و خاکم         در وادی نيستی هلاکم

تو قادر و قايم و عظيمی         پيوسته به ذات مستقيمی

جايی که تويی و هستی تو         آوازۀ پيش دستی تو

تعظيم جلال تو که داند         گر خويش به نُه فلاک رساند

خورشيد که بر قرين ستاّر است         پيشِ تو يکی سفال خار است

هر چند عظيمی و رفيعی         دانای ضميری و صميمی

آنجا که ملاخِ بَشِرِت         پيش تو بُوَد کمين مَشِرِت

بيچاره بشر چه قرب دارد         که خويش به بندگی شمارد

جايی که جلال رفعت توست         اورنگ کمال شوکت توست

نُه برج فلک نمی نمايد         از دست و زبانِ ما چه آيد

مهر ارچه بلندپايه باشد         در پيش تو همچو سايه باشد

خواهيم به خدمت تو آ ييم آيا تو کجا و ما کجاييم

جايی که مقربان شده خَب         وز بيم نهاده مُهر بر لب

دل کيست دلاوری نمايد         اين پرده ز پيش واگشايد

ليکن کرم تو بی‌کران است         لطف تو چو مهر و مه عيان است

فضل تو نیاید اندر اِشمار         رو در نکشد ز هر خس و خار

احسان تو را که نيست پايان         محزون نکند دل گدايان

آن خواجه که باغ و راغ دارد         با گوشه‌نشين فراغ دارد

لطف تو که معرفت‌پذير است         با گوشه‌نشين که گوشه‌گير است

ای لطف تو ياور اسيران         دلخوش ز تو جان گوشه‌گيران

عمرانی اگر چه گوشه‌گير است         در گوشۀ غم دلش اسير است

شاد است که رحمت تو عام است         انعام تو با همه تمام است

[24][25]

از. اشعار طنز

                                     در هجو زن [26]

ای دل بیا بشنو ز من      خواهی نمیری بی‌کفن       هرگز نبندی دل به زن

گر روی او باشد قمر       باشد لبش گر نیشکر       هرگز نبندی دل به زن

گیسوش اگر عنبر بُوَد   حسنش ز مَه بهتر بُوَد           هرگز نبندی دل به زن

گر خال دارد بر جبین     دور لبانش انگبین             هرگز نبندی دل به زن

گر قد او باشد بلند       ابروی او باشد کمند                 هرگز نبندی دل به زن

هرگز بسوی زن مرو         پند امینا را شنو        هرگز نبندی دل به زن

ح. اشعار پند و اندرز

باب سوم ارکان سیزده‌گانه یهودیت در شناخت بی جسمی حضرت عزت[27]

واجب است جمله اهل ایمان را                هر که او هست پیرو تورا

که بیارد باین سخن ایمان                هر که او هست بندۀ یزدان

که ندارد خدای بی‌همتا                   جسد و جسم و چشم و دست و پا

بری از نطق و صورت و گوش است           بی قد و قامت و بر و دوش است

او مبراست از همه صورت       بشنو این چند بیت از حکمت

عقل در جستجوی او حیران         فکر و اندیشه مانده سرگردان

جملۀ صالحان و با رایان              با همه کاملان و دانایان

مانده در کارگاه او حیران             کس نکرده رهی باین ایوان

فلک و کوکب و بروج و سپهر       ملک و جن و انس و ماه و مهر

همه تسبیح شکر او گویند                هر کجااند دوست می‌جویند

او همه جا و هیچ جائی                   نه ذات او را چه و چرایی، نه

 

در نصيحتِ فرزندِ گرامی و همۀ فرزندانِ ايسرايل[28]

ای نور دو ديده و دل من              وز هر دو جهان تو حاصل من

روزی که به طالع همايون               آمد دُرّت از صدف به بيرون

نام تو به سروری برآمد              بر من همه محنتی سر آمد

چون نام نکو نهادمت من              تعليم کمال دادمت من

شرط پدری تمام کردم              تا بو ز تو شادکام گردم

خواهم که خجست هروی باشی               نه در پی رنگ و بوی باشی

نام تو به نيکويی برآيد              تا دولت بخت رو نمايد

فرزند چو نيکنام باشد               شايسته و دوست کام باشد

در هر دو جهان بوَُد سرافراز               زو چشم و دل پدر شود باز

ارواح پدر از او شود شاد              هر کس کندش به نیکویی ياد

چون قابل و ارجمند گردد               زو نام پدر بلند گردد

تا قابل روزگار گردی               نام آور و نامدار گردی

خواهی که گشاده‌گوش               باشی بگذشته ز بد خموش باشی

پندی که ترا همی‌سپارم              گر گوش کنی دگر بيارم

آن کُن که ترا نجات باشد              ما را و تو را حيات باشد

نام تو به نیکويی بماند              جان من و تو به غم نماند

در طاعت حق بکوش دايم               زين کار من و تو هست قايم

اخلاص شعار خويشتن ساز              اخلاص کند خلاصت از آز

بی علم و عمل مباش هرگز              وز مردم بی‌ادب بپرهيز

با علم چو پُرشمار گردی               بر اسب عمل سوار گردی

خواهم که چنين روی در اين راه               کز راه تو دورتر بُوَد چا

پندی از ربی اِلي عزر بن هورقانوس[29]

خواهی که وبال و غم نبينی             پيوسته به کام دل نشينی

هرگز دل تو حزين نباشد             جانت به جهان غمين نباشد

هر جا که روی و جا گزينی             بايد هم هجا تو نيک بينی

چشم تو بُوَد تو را به فرمان             تا درد دلت رسد به درمان

بدبين نشوی که اهل بدبين              باشد همه روزها به نفرين

گر نيک روی و نيک بينی             هرگز به جهان بدی نبينی

ور چشم و دل تو ناتمام است             درياب حلال تو حرام است

خواهی که حلال‌زاده باشی              وز اهل کمال زاده باشی

اين نکته مگو که ناتمام است              اين لقمه مخور که اين حرام است

هر عضو که ايزد آفريده است             نيک است، که نه بد آفريده است

چشم از پی ديدن نکويي‌ست             گر بَد نگری ز سخت روي يست

دست از پی خير و مکرمت داد             نطق از پی آن که حق کنی ياد

گوش از پی آنکه گوش گيری              فرمان خدا به جان پذيری

پا از پی طاعت الهی             تا دور شوی ز هر مناهی

دل داد که دل نهی به کارش             جان داد که تا کنی نثارش

چون کار من و تو عکس آن است             لاشک همه بار دل از آن است

افسوس که عمر صرف کرديم             مويی به حساب ره نبرديم

مرديم در اين خراب آباد              محزون و غمين و خوار و ناشاد

ره جانب گنج دل نبرديم              جز محنت و رنج دل نبرديم

در فايدۀ خاموشی و عاقبت آن[30]

يکی از بزرگان صاحب کمال             شنيدم که م یگفت با اهل حال

که از عمر من رفت هشتاد سال            در اين مدت ای مرد فرخنده فال

به عمرم نديدم زمانی گزند             که می‌بود دايم زبانم به بند

مدان به ز خاموشی اندر جهان             دگر بار ای عاقل کاردان

هر آن‌کس که خاموش باشد مدام             جهانش رساند به مقصود و کام

تن مرد خاموش در راحت است            که پرُگوی هر لحظه در محنت است

کسی مرد آسوده دان در جهان            که پيوسته خاموش دارد زبان

چو غنچه زبان بسته دار ای پسر            تو گويی رسد بر مشامت مگر

چو خار آنکه دارد زبان دراز            به هر جا به خواريش خوانند باز

تو گر داني از معرفت گو سخن            وگرنه بنه مُهر اندر دهن

  1. نمونۀ نثر مذهبی، فلسفی و عرفانی

حیات الروح یا زندگی روان[31]

به مشرفان کهن و معروفان سخن و طالبان کرم و محرمان حرم سخن مخفی نیست و نماند که ایجاد کاینات مخصوص وجود آدمی‌ بر پا شده و آدم آن‌کس را گویند که فرق نیک‌ و بد، یعنی‌ دنیای فانی و عُقبای جاودانی را دریافته باشد و به غیر این حال، آن شخص را بهایم خوانند و بلکَم کمتر. چنان که משורר [مِشورِر عَلاو هَشالم/ شاعر علیه‌السلام] فرموده אדם ביקר ולא יבין נמשל כבהמות נרמו [انسانی‌ که در حرمت است و فهم ندارد، مثل بهایم است که هلاک می‌شود]. پس زیرا معین و صحیح گردید که فرق این دو آن علم است و عمل چنانچه شِلمُو هامِلِخ عالا و هشالم [علیه السلام] فرموده: ומותר האדם מן הבהמה אין(קיהלת) [انسان بر بهایم برتری ندارد چون که همه باطل است] و حخامیم عَلیهُم ها شالُم [علیهم السلام] فرموده‌اند این در حروفاتِ אמירה [گفتار]، ידיעה [معرفت] و נשמה [روان]است. پس صریح شد که فرق انسان از حیوان فهم و معرفت علم و عمل و دین‌جویی باشد. و آدمی را این حالت‌ها از تربیت حاصل شود و بر پدر لازم آمد تعلیم به فرزند دهد و بر حَخَمِۀ [دانشمندان]ایسرایل لازم آمد که ساعی باشند در تربیت آداب و تعلیم دینی و تحصیل اصول دین و ایمان مر طالبان جماعت هر دوره و زمانه را توفیق بخشند تا ایشان را از راه جهل رهانیده و به مقصد رسانند و علم آموزند. چون علم برای عمل است، پس علم بر عمل مقدم است که بی‌‌علم هیچ عمل سودی نبخشد و علما فرموده‌اند‌: שהתלמור קודם למעשה והתלמוד מביא לידי מעשה [که آموزش مقدم بر عمل است و آموزش موجد عمل است] و گفته‌اند: אין בור ירא חטא [جاهل از خطا نمی‌ترسد]. پس، بنابراین عمل اصل است و علم بی‌عمل رونقی ندارد. چنان که شاعری گفته عالم بی‌‌عمل چون سوزن‌دان همه را پوشد و خودش عریان اما هر چند باشد باز عمل موقوف به علم است و علم موقوف به اعتقاد است. پس اعتقاد پایه‌ای است که تمام خانۀ دین بر آن قایم است. و این خانۀ دین که معمور است به اصول سیزده‌گانه قایم است و این فقیر و حقیر، از دل شکسته و از هوس‌ها گسسته، با کتیب‌های خجسته سر در تفکر فرو برده، هم‌درس شدم و به ايام گذشته خود برخوردم که ايام جوانی يعنی هيچ و پوچ בשחי פהי [يا گفت‌وگوی بيهوده] به اتمام رسيده ותו הרעה [روزهای بد] که ايام پيری باشد رسيد و حقير را از ايام گذشته محال و مجالی نشده که شغلی از پيش توانم بردن، که بعد از حيات ذکر خيری خوانندم. چنان که گفته‌اند ياد آور وقت آمدنت، همه خندان……….

…..و جان گفت به عقل، که ای مهربانِ حبيب، دردهايم را طبيب، تيرِ عشقم در نشانه، و اخلاصم بی کرانه. بيماريم سنگين و اذانم غمگين. خاطرم نا چاق و طاقتم طاق. عنان و اَمانم بريده که با اين سَرِ شوريده، کی باشد به قدرِ توانايی و دسترسی، قدری زفرضهايم ادا کنم و از رويت گردم زين بيش، به هدايتم هادی و رهنماييم ساعی شو

و عقل گفت، گر واقع دانم ره راستی جويی، و نيّتت بی غش باشد، توانی از پيش بردن. چنان که گفتۀ پاک طينت، نشود عاقبتِ کارش بَد. لَته[1] چون گُنده شود، کاغذ مصحَف گردد.[2] و اگر قلباً نباشد و دروغ گويی، طبابت نمودن از دوا خوردن سودی نبينی و بر عَبَث خود را زحمت دهی و فريب خوری و مريض چون به طبيب خلاف گويد و ره راستی نپويد، خود برنجاند و مرضش سر به سر بيافزايد و به طبيب ضرری نرسد، مگرا رنجش مُعبس[3] ضايع شود.

جان گفت، که خواهم حاليم کنی، اخلاص و يا سستی اخلاص چگونه باشد وعقل گفت، بندگيت آنوقت زاِخلاص باشد، بعد از آنی که بَر خود يقين کنی و عزمت را جزم که آفريدگار بر تو نيکو ها نموده و تو ممنون و مجبورِ اويی و در بندگی ات اهمال ننموده ای و نيز يقينت شده که در بندگیِ حقّ، سستی نمودنت باعثِ ضرر و فنا شدن است و به عبادت کوشيدنت، باعثِ نفع و نجات و هم حيات است. آن وقت دانم اخلاصت از دِل است وگر نه خلاف گويی مشکل است.

جان گفت ای مونسِ مهربان و ای طبيبِ کامران، به طبابتم رنج کشيدی. به انتهای دردم رسيدی. مرض هايم درمان نمودی و مرا دين و ايمان فزودی. و اما هنوز از ناتوانيم چون بيد لرزانم و از لطفِ احسانت اميدوارم اعانتم کُنی و به طبابتم کوشی، تا نيک به حال آيم……….

[1] فرهنگ دهخدا: “لَته” به معنی ” تکه یا پاره” است.

[2] فرهنگ دهخدا: ” مصَحف” بمعنی ” مجلد” است.

[3] فرهنگ دهخدا: “مُعَبَّس” بمعنی ” روی در هم کشیدن وترشروئی” است.

[1] آمنون نتصر، منتخب اشعار فارسی از آثار یهودیان ایران، برگرفته از موسینامه شاهین (تهران: فرهنگ ایران زمین، 1352)، 54.

[2] نتصر، منتخب، برگرفته از آفرینشنامه شاهین، 77-78.

[3] نتصر، منتخب، برگرفته از موسینامه شاهین 13.

[4] یقوتیئل (יקותיאל) نام اولی بود که پدر و مادر بر حضرت موسی نهاده بودند.

[5] عمرانی، فتحنامه (نسخۀ بن‌صوی، 964)، ناهید پیرنظر، خانۀ اسناد و نسخ فارسیهود، الف2-الف4.

[6] عمرانی، فتحنامه، پیرنظر، خانۀ اسناد و نسخ، الف2- الف4.

[7] واژۀ عبری صداقا ( צדקה) به معنی صدقه است.

[8] 8واژۀ عبری آبوت یا آووت (אבות) به معنی پدران و واژۀ عبری عراوت (עראות) به معنی کرسی و جایگاه خداوند یا فلک هفتم است.

[9] اهرون‌بن ماشیح، شوفطیمنامه (نسخۀ بن‌صوی، 964 )، پیرنظر، خانۀ اسناد و نسخ، الف160-ب160. واژه عبری شوفط (שופט) به معنی داور است و منظور از شوفطیمنامه کتاب داوران عهد عتیق است.

[10] نام‌های عبری اشتائول (אשתאוﬥ) و صارعاه (צרﬠה) نام مکان‌اند.

[11] عمرانی، کتاب دوم شموئل (‌نسخۀ بن‌صوی، 964)، پیرنظر، خانۀ اسناد و نسخ، الف398- ب398.

[12] نتصر، منتخب، برگرفته از اردشیرنامه شاهین، 132-133.

[13] نتصر، منتخب، برگرفته از دانیالنامه خواجه بخارایی، 262.

[14] وزن و قافیه معیوب است.

[15] بابایی بن لطف، کتاب انوسیم (نسخۀ بن‌صوی، 917)، پیرنظر، خانۀ اسناد ونسخ، الف152-الف153.

واژه عبری انوسیم (אנוסים) به معنی به اجبار تغییرمذهب‌دادگان است.

[16] نتصر، منتخب، برگرفته از اردشیرنامه شاهین، 172-173.

[17] عمرانی، فتحنامه (نسخۀ بن‌صوی، 964)، پیرنظر، خانۀ اسناد و نسخ، الف21-ب21.

[18] _آمنون نتصر، برگرفته از ”ساقی‌نامه“ عمرانی، در پادیاوند (لوس‌آنجلس: چاپ مزدا، 1996)، جلد 1، 99.

[19] نتصر، منتخب، برگرفته از اشعار یوسف‌‌بن اسحاق یهودی، 50.

[20] عمرانی، فتحنامه، پیرنظر، خانۀ اسناد و نسخ، ب6.

[21] نتصر، برگرفته از ”ساقی‌نامه“ عمرانی، در پادیاوند، جلد 1، 104.

[22] نتصر، منتخب، برگرفته از مقدمۀ اردشیرنامه شاهین، 113-114.

[23] عمرانی، گنجنامه (نسخۀ بن‌صوی، 269)، پیرنظر، خانۀ اسناد ونسخ، الف1-الف2.

[24] واژگان عبری ملاخ بَشِرِت (מַלְאָך בשרת) به معنی فرشتۀ بشارت‌دهنده و واژۀ مَشِرت (משרת) به معنی دستيار است.

[25] خَب به معنی خاموش آمده است.

[26] نتصر، منتخب، از امینا، در پادیاوند، جلد 1، 76.

[27] نتصر، منتخب، از اشعار عمرانی، برگرفته از احکام سیزده‌گانۀ ابن‌میمون، 240.

[28] عمرانی، گنجنامه (نسخۀ بن‌صوی، 269) پیرنظر، خانۀ اسناد و نسخ، ب3-5.

[29] عمرانی، گنجنامه، پیرنظر، خانۀ اسناد و نسخ، ب33-ب34.

[30] نتصر، منتخب، برگرفته از نخلستان عمرانی، 249.

[31] سیمانطوب مِلَمِد، برگرفته از حیات الروح (نسخۀ بن‌صوی، 8 5760‌)، پیرنظر، خانۀ اسناد و نسخ، 904.