A Eulogy for a Great Man of Iranian Culture

لطمة‭ ‬عظيمي‭ ‬كه‭ ‬درگذشت‭ ‬ايرج‭ ‬افشار‭ ‬بر‭ ‬فرهنگ‭ ‬ايران‭ ‬و‭ ‬ايران‌شناسي‭ ‬وارد‭ ‬ساخته‭ ‬كمتر‭ ‬نظيري‭ ‬در‭ ‬تاريخ‭ ‬ايران‭ ‬براي‭ ‬آن‭ ‬مي‌توان‭ ‬يافت‭. ‬در‭ ‬طي‭ ‬85‭ ‬سال‭ ‬عمر‭ ‬گرانمايه‌اش‭ ‬بزرگترين‭ ‬خدمات‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬فرهنگ‭ ‬ايران‭ ‬انجام‭ ‬داد‭ ‬و‭ ‬منشاء‭ ‬ابتكارات‭ ‬سودمند‭ ‬و‭ ‬گوناگون‭ ‬شد‭ ‬و‭ ‬يك‭ ‬تنه‭ ‬از‭ ‬عهدة‭ ‬سامان‭ ‬دادن‭ ‬كارهايي‭ ‬برآمد‭ ‬كه‭ ‬حتي‭ ‬چند‭ ‬دانشمند‭ ‬برجسته‭ ‬و‭ ‬فعال‭ ‬مجموعاً‭ ‬از‭ ‬عهدة‌‭ ‬آن‌ها‭ ‬برنمي‌آمدند‭. 

بر‭ ‬شمردن‭ ‬خدمات‭ ‬او‭ ‬آسان‭ ‬نيست‭. ‬اگر‭ ‬شمه‌اي‭ ‬از‭ ‬همكاري‌هاي‭ ‬خود‭ ‬را‭ ‬با‭ ‬او‭ ‬به‭ ‬قلم‭ ‬بياورم‭ ‬شايد‭ ‬از‭ ‬عهدة‭ ‬اندكي‭ ‬از‭ ‬بسيار‭ ‬برآيم‭.‬

همكاري‭ ‬جدي‭ ‬ما‭ ‬وقتي‭ ‬آغاز‭ ‬شد‭ ‬كه‭ ‬من‭ ‬در‭ ‬صدد‭ ‬تاسيس‭ ‬مجلة‭ ‬راهنماي‭ ‬كتاب‭ ‬و‭ ‬انجمن‭ ‬كتاب‭ ‬برآمدم‭. ‬زنده‭ ‬ياد‭ ‬پرويز‭ ‬خانلري‭ ‬چندان‭ ‬از‭ ‬تاسيس‭ ‬اين‭ ‬مجله‭ ‬خشنود‭ ‬نبود‭ ‬و‭ ‬مي‌خواست‭ ‬كه‭ ‬من،‭ ‬در‭ ‬عوض،‭ ‬نقد‭ ‬كتب‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬مجلة‭ ‬سخن‭ ‬توسعه‭ ‬بدهم،‭ ‬اما‭ ‬من‭ ‬وجود‭ ‬مجلة‭ ‬خاصي‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬منظور‭ ‬نقد‭ ‬كتاب‭ ‬و‭ ‬تشويق‭ ‬كتاب‭ ‬خواندن‭ ‬لازم‭ ‬مي‌شمردم‭. ‬چند‭ ‬نفر‭ ‬از‭ ‬فضلاي‭ ‬جوان‭ ‬را‭ ‬كه‭ ‬سنشان‭ ‬پر‭ ‬از‭ ‬سنِ‭ ‬خود‭ ‬من‭ ‬دور‭ ‬نبود،‭ ‬يعني‭ ‬ايرج‭ ‬افشار،‭ ‬عبدالحسين‭ ‬زرين‭ ‬كوب‭ ‬و‭ ‬مصطفي‭ ‬مقربي‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬ياري‭ ‬طلبيدم‭. ‬اما‭ ‬از‭ ‬اين‭ ‬ميان‭ ‬كسي‭ ‬كه‭ ‬كشيدن‭ ‬بارِ‭ ‬عمده‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬عهده‭ ‬گرفت‭ ‬افشار‭ ‬بود‭. ‬مجله‭ ‬كه‭ ‬نشرية‭ ‬انجمن‭ ‬كتاب‭ ‬خوانده‭ ‬مي‌شد‭ ‬پس‭ ‬از‭ ‬يكي‭ ‬دو‭ ‬شماره‭ ‬جائي‭ ‬در‭ ‬ميان‭ ‬مطبوعات‭ ‬براي‭ ‬خود‭ ‬باز‭ ‬كرد‭ ‬و‭ ‬شهرتي‭ ‬يافت‭. ‬اما‭ ‬مدت‭ ‬زماني‭ ‬نگذشت‭ ‬كه‭ ‬من‭ ‬به‭ ‬دعوت‭ ‬دانشگاه‭ ‬كلمبيا‭ ‬عازم‭ ‬آمريكا‭ ‬شدم‭ ‬و‭ ‬مسئوليت‭ ‬مجله‭ ‬كلاً‭ ‬در‭ ‬عهدة‭ ‬افشار‭ ‬افتاد‭ ‬و‭ ‬من‭ ‬جز‭ ‬گاه‭ ‬با‭ ‬تلفن‭ ‬دخالتي‭ ‬در‭ ‬امور‭ ‬مجله‭ ‬نمي‌كردم‭ ‬و‭ ‬مجله‭ ‬بتدريج‭ ‬آئينة‭ ‬سليقه‭ ‬و‭ ‬حسن‭ ‬ذوق‭ ‬افشار‭ ‬و‭ ‬مباحثي‭ ‬شد‭ ‬كه‭ ‬بخصوص‭ ‬مورد‭ ‬علاقة‌‭ ‬او‭ ‬بودند‭ ‬از‭ ‬قبيل‭ ‬كتابشناسي‭ ‬و‭ ‬نسخه‌شناسي‭ ‬و‭ ‬تاريخ‭ ‬دوران‭ ‬قاجاري‭ ‬و‭ ‬مسائل‭ ‬عمومي‭ ‬‌فرهنگ‭ ‬ايران‭ ‬و‭ ‬البته‭ ‬نقد‭ ‬كتاب‭. ‬من‭ ‬تابستان‌ها‭ ‬كه‭ ‬از‭ ‬تدريس‭ ‬فارغ‭ ‬بودم‭ ‬و‭ ‬به‭ ‬ايران‭ ‬مي‌رفتم‭ ‬به‭ ‬امور‭ ‬كلي‭ ‬مجله‭ ‬و‭ ‬مسائل‭ ‬مالي‭ ‬آن‭ ‬رسيدگي‭ ‬مي‌كردم،‭ ‬اما‭ ‬امور‭ ‬علمي‭ ‬و‭ ‬فني‭ ‬همچنان‭ ‬در‭ ‬عهدة‭ ‬افشار‭ ‬بود‭. ‬

انجمن‭ ‬از‭ ‬جمله‭ ‬كتابخانه‌اي‭ ‬بنيان‭ ‬گذاشت‭ ‬تا‭ ‬كتاب‭ ‬را‭ ‬بدون‭ ‬وثيقه‭ ‬و‭ ‬بدون‭ ‬تشريفات‭ ‬اداريِِ‭ ‬دست‭ ‬و‭ ‬پاگير‭ ‬به‭ ‬خواستاران‭ ‬قرض‭ ‬بدهد‭. ‬محل‭ ‬آن‭ ‬در‭ ‬خيابان‭ ‬انقلاب‭ (‬شاهرضا‭) ‬در‭ ‬بن‭ ‬بستي‭ ‬روبروي‭ ‬هتل‭ ‬پالاس‭ ‬بود‭. ‬در‭ ‬كار‭ ‬كتابخانه‭ ‬گذشته‭ ‬از‭ ‬ايرج‭ ‬افشار،‭ ‬دكتر‭ ‬مهري‭ ‬آهي‭ ‬و‭ ‬دكتر‭ ‬حافظ‭ ‬فرمانفرمائيان‭ ‬نيز‭ ‬شركت‭ ‬داشتند‭ ‬و‭ ‬عبدالله‭ ‬سيار‭ ‬و‭ ‬اسماعيل‭ ‬آشتياني‭ ‬از‭ ‬همكاران‭ ‬من‭ ‬در‭ ‬بنگاه‭ ‬ترجمه‭ ‬و‭ ‬نشر‭ ‬كتاب‭ ‬به‭ ‬آن‭ ‬كمك‭ ‬مي‌كردند،‭ ‬اما‭ ‬نظارت‭ ‬بر‭ ‬همة‭ ‬امور‭ ‬انجمن‭ ‬كتاب‭ ‬در‭ ‬عهدة‌‭ ‬افشار‭ ‬بود‭. ‬همة‭ ‬كساني‭ ‬كه‭ ‬نام‭ ‬بردم‭ ‬كوچكترين‭ ‬نظر‭ ‬مالي‭ ‬نداشتند‭ ‬و‭ ‬فقط‭ ‬به‭ ‬شوق‭ ‬خدمتي‭ ‬وقت‭ ‬و‭ ‬بصيرت‭ ‬خود‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬اختيار‭ ‬انجمن‭ ‬و‭ ‬مجله‭ ‬قرار‭ ‬مي‌دادند‭. ‬اما‭ ‬افشار‭ ‬با‭ ‬پركاري‭ ‬بي‭ ‬نظير‭ ‬و‭ ‬سرعتي‭ ‬شايسته‭ ‬به‭ ‬همة‭ ‬اين‭ ‬امور‭ ‬مي‌رسيد‭. ‬هنگامي‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬دعوت‭ ‬دانشگاه‭ ‬كلمبيا‭ ‬براي‭ ‬دو‭ ‬سال‭ ‬به‭ ‬سفر‭ ‬آمريكا‭ ‬رفتم‭ ‬افشار‭ ‬پذيرفت‭ ‬كه‭ ‬بنگاه‭ ‬ترجمه‭ ‬و‭ ‬نشر‭ ‬كتاب‭ ‬را‭ ‬سرپرستي‭ ‬كند‭. ‬

از‭ ‬كارهاي‭ ‬ديگر‭ ‬انجمن‭ ‬كتاب‭ ‬يكي‭ ‬تاسيس‭ ‬كلوب‭ ‬كتاب‭ ‬و‭ ‬ديگر‭ ‬كتابخانة‭ ‬سيار‭ ‬براي‭ ‬بردن‭ ‬و‭ ‬قرض‭ ‬دادن‭ ‬كتاب‭ ‬در‭ ‬دهات‭ ‬اطراف‭ ‬تهران‭ ‬بود‭. ‬همچنين‭ ‬افشار‭ ‬براي‭ ‬نخستين‭ ‬بار‭ ‬فهرست‭ ‬كتاب‌هاي‭ ‬فارسي‭ ‬را‭ ‬با‭ ‬اصول‭ ‬علمي‭ ‬كتابشناسي‭ ‬در‭ ‬سال‭ ‬1342‭ ‬منتشر‭ ‬كرد‭ ‬و‭ ‬اين‭ ‬كار‭ ‬را‭ ‬چند‭ ‬سال‭ ‬ادامه‭ ‬داد‭. ‬همچنين‭ ‬افشار‭ ‬نخستين‭ ‬نمايشگاه‭ ‬كتاب‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬قالب‭ ‬كارهاي‭ ‬انجمن‭ ‬ترتيب‭ ‬داد‭ ‬و‭ ‬نمايشگاه‌هاي‭ ‬سالانه‭ ‬كتاب‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬مدت‭ ‬شش‭ ‬سال‭ ‬ادامه‭ ‬داد‭. ‬از‭ ‬اين‭ ‬گذشته‭ ‬درنمايشگاه‌هاي‭ ‬كتاب‭ ‬مسكو‭ ‬و‭ ‬توكيو‭ ‬نيز‭ ‬شركت‭ ‬كرد‭.‬

اما‭ ‬اين‌ها‭ ‬همه‭ ‬جزئي‭ ‬از‭ ‬كارهايي‭ ‬بود‭ ‬كه‭ ‬افشار‭ ‬انجام‭ ‬مي‌داد‭. ‬اقدام‭ ‬به‭ ‬انتشار‭ ‬مجلدات‭ ‬فهرست‭ ‬مقالات‭ ‬فارسي‭ ‬كه‭ ‬تاكنون‭ ‬هفت‭ ‬جلد‭ ‬آن‭ ‬به‭ ‬طبع‭ ‬رسيده‭ ‬و‭ ‬كمك‭ ‬بسيار‭ ‬مهمي‭ ‬براي‭ ‬تحقيقات‭ ‬تاريخي‭ ‬و‭ ‬ادبي‭ ‬و‭ ‬علمي‭ ‬و‭ ‬فرهنگي‭ ‬ايران‭ ‬است‭ ‬از‭ ‬اقدامات‭ ‬و‭ ‬ابتكارات‭ ‬اساسي‭ ‬افشار‭ ‬بود‭.‬

‭ ‬با‭ ‬وقوع‭ ‬انقلاب‭ ‬اسلامي‭ ‬در‭ ‬سال‭ ‬1357‭ ‬بنگاه‭ ‬ترجمه‭ ‬و‭ ‬نشر‭ ‬كتاب‭ ‬و‭ ‬انجمن‭ ‬كتاب‭ ‬و‭ ‬مجلة‌‭ ‬راهنماي‭ ‬كتاب‭ ‬تعطيل‭ ‬گرديد‭ ‬و‭ ‬كتاب‌هاي‭ ‬آن‌ها‭ ‬به‭ ‬شركت‭ ‬انتشارات‭ ‬علمي‭ ‬و‭ ‬فرهنگي‭ ‬منتقل‭ ‬گرديد‭. ‬اما‭ ‬افشار‭ ‬از‭ ‬كوششي‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬مجلة‭ ‬راهنماي‭ ‬كتاب‭ ‬بكار‭ ‬مي‌برد‭ ‬دست‭ ‬نكشيد،‭ ‬بلكه‭ ‬مجلة‭ ‬آينده‭ ‬را‭ ‬كه‭ ‬دهه‌ها‭ ‬قبل‭ ‬پدر‭ ‬فاضل‭ ‬و‭ ‬با‭ ‬كفايت‭ ‬و‭ ‬ايران‭ ‬دوست‭ ‬او‭ ‬منتشر‭ ‬مي‌كرد‭ ‬احيا‭ ‬نمود‭ ‬و‭ ‬مجله‭ ‬به‭ ‬سبك‭ ‬و‭ ‬روشي‭ ‬كه‭ ‬افشار‭ ‬در‭ ‬مجلة‌‭ ‬راهنماي‭ ‬كتاب‭ ‬معمول‭ ‬ساخته‭ ‬بود‭ ‬شروع‭ ‬به‭ ‬انتشار‭ ‬كرد،‭ ‬تا‭ ‬آنكه‭ ‬در‭ ‬نتيجة‭ ‬تراكم‭ ‬كارها‭ ‬و‭ ‬مشكلات‭ ‬طبع‭ ‬مجله‭ ‬و‭ ‬تهية‭ ‬كاغذ‭ ‬براي‭ ‬آن‭ ‬مجله‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬سال‭ ‬1372‭ ‬تعطيل‭ ‬كرد‭. ‬ولي‭ ‬افاضات‭ ‬علمي‭ ‬و‭ ‬بسيار‭ ‬سودمند‭ ‬او‭ ‬به‌صورت‭ ‬تازه‌ها‭ ‬و‭ ‬پاره‌هاي‭ ‬ايران‌شناسي‭ ‬در‭ ‬مجلة‭ ‬كلك‭ ‬و‭ ‬سپس‭ ‬در‭ ‬مجلة‌‭ ‬بخارا‭ ‬شروع‭ ‬به‭ ‬انتشار‭ ‬نمود‭. ‬تازه‌ها‭ ‬و‭ ‬پاره‌هاي‭ ‬ايران‭ ‬شناسي‭ ‬نه‭ ‬تنها‭ ‬حاكي‭ ‬از‭ ‬وسعت‭ ‬اطلاع‭ ‬افشار‭ ‬از‭ ‬همه‭ ‬گونه‭ ‬مطبوعات‭ ‬ايران‭ ‬شناسي‭ ‬بخصوص‭ ‬در‭ ‬خارج‭ ‬از‭ ‬كشور‭ ‬است،‭ ‬بلكه‭ ‬همچنين‭ ‬نشاني‭ ‬است‭ ‬از‭ ‬اشتياق‭ ‬او‭ ‬به‭ ‬خدمت‭ ‬به‭ ‬فارسي‌زبانان‭ ‬و‭ ‬آگاه‭ ‬نگاه‭ ‬داشتن‭ ‬اهل‭ ‬تحقيق‭ ‬از‭ ‬اتفاقات‭ ‬و‭ ‬مطبوعات‭ ‬و‭ ‬موسسات‭ ‬علمي‭ ‬خارجي‭ ‬دربارة‭ ‬ايران‭ ‬و‭ ‬نيز‭ ‬انتقادات‭ ‬و‭ ‬راهنمايي‌ها‭ ‬و‭ ‬تصحيحات‭ ‬ذيقيمتي‭ ‬براي‭ ‬مولفين‭ ‬و‭ ‬مصححين‭. ‬اميد‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬مجموعة‭ ‬آنها‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬كتابي‭ ‬مستقل‭ ‬كه‭ ‬منظور‭ ‬نظر‭ ‬افشار‭ ‬نيز‭ ‬بود‭ ‬بزودي‭ ‬انتشار‭ ‬بيابد‭. ‬

افشار‭ ‬را‭ ‬همچنين‭ ‬بايد‭ ‬پدر‭ ‬واقعي‭ ‬كتابشناسي‭ ‬در‭ ‬ايران‭ ‬محسوب‭ ‬داشت‭. ‬درست‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬كساني‭ ‬مانند‭ ‬زنده‭ ‬ياد‭ ‬دكتر‭ ‬مهدي‭ ‬بياني،‭ ‬رئيس‭ ‬اسبق‭ ‬كتابخانة‌‭ ‬ملي،‭ ‬و‭ ‬دكتر‭ ‬محسن‭ ‬صبا،‭ ‬كتاب‭ ‬دوست‭ ‬معروف،‭ ‬برخي‭ ‬قدم‌هاي‭ ‬نخستين‭ ‬را‭ ‬از‭ ‬جمله‭ ‬تاسيس‭ ‬كلاسي‭ ‬براي‭ ‬كتابداري‭ ‬در‭ ‬دانشسراي‭ ‬عالي‭ ‬برداشتند،‭ ‬ولي‭ ‬دانشمندي‭ ‬كه‭ ‬اين‭ ‬علم‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬ايران‭ ‬رونق‭ ‬بخشيد‭ ‬و‭ ‬مثال‌هاي‭ ‬متعدد‭ ‬از‭ ‬ثمرات‭ ‬اين‭ ‬علم‭ ‬را‭ ‬يا‭ ‬به‭ ‬تنهائي‭ ‬و‭ ‬يا‭ ‬به‭ ‬كمك‭ ‬همكاراني‭ ‬مانند‭ ‬كريم‭ ‬اصفهانيان‭ ‬و‭ ‬محمد‭ ‬رسول‭ ‬درياگشت‭ ‬و‭ ‬پوري‭ ‬سلطاني‭ ‬بوجود‭ ‬آورد‭ ‬افشار‭ ‬بود‭. ‬

از‭ ‬اقدامات‭ ‬اساسي‭ ‬ديگر‭ ‬افشار‭ ‬تاسيس‭ ‬نشرية‭ ‬فرهنگ‭ ‬ايران‭ ‬زمين‭ ‬با‭ ‬همكاري‭ ‬زنده‭ ‬ياد‭ ‬محمد‭ ‬تقي‭ ‬دانش‭ ‬پژوه،‭ ‬منوچهر‭ ‬ستوده،‭ ‬عباس‭ ‬زرياب‭ ‬خوئي،‭ ‬و‭ ‬مصطفي‭ ‬مقربي‭ ‬بود‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬آن‭ ‬عدة‭ ‬زيادي‭ ‬از‭ ‬رسالات‭ ‬تاريخي‭ ‬و‭ ‬ادبي‭ ‬و‭ ‬غير‭ ‬اينها‭ ‬كه‭ ‬حجم‭ ‬آنها‭ ‬به‭ ‬حجم‭ ‬مرسوم‭ ‬كتاب‭ ‬نمي‌رسيد‭ ‬انتشار‭ ‬يافت‭. ‬

افشار‭ ‬بر‭ ‬اثر‭ ‬ممارست‭ ‬در‭ ‬مطالعة‭ ‬نسخ‭ ‬خطي‭ ‬بخصوص‭ ‬پس‭ ‬از‭ ‬درگذشت‭ ‬دوست‭ ‬و‭ ‬همكارش،‭ ‬زنده‭ ‬ياد‭ ‬محمد‭ ‬تقي‭ ‬دانش‭ ‬پژوه،‭ ‬به‭ ‬عنوان‭ ‬نسخه‭ ‬شناس‭ ‬طراز‭ ‬اول‭ ‬ايران‭ ‬شناخته‭ ‬شد‭. ‬مجلة‭ ‬بسيار‭ ‬سودمند‭ ‬نامة‭ ‬بهارستان‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬نسخ‭ ‬خطي‭ ‬مي‌پردازد‭ ‬از‭ ‬تشويق‭ ‬و‭ ‬همكاري‭ ‬منظم‭ ‬وي‭ ‬بهره‭ ‬مند‭ ‬بود،‭ ‬همانطور‭ ‬كه‭ ‬موسسة‭ ‬سودمند‭ ‬ميراث‭ ‬مكتوب‭ ‬نيز‭ ‬از‭ ‬همكاري‭ ‬وي‭ ‬برخوردار‭ ‬بود‭. 

در‭ ‬سال‌هاي‭ ‬اخير‭ ‬محمود‭ ‬اميدسالار‭ ‬و‭ ‬نادر‭ ‬مطّلبي‭ ‬كاشاني‭ ‬و‭ ‬ايرج‭ ‬افشار‭ ‬به‭ ‬نشر‭ ‬مجموعه‌اي‭ ‬به‭ ‬نام‭ ‬گنجينة‭ ‬نسخه‭ ‬برگردان‭ ‬متون‭ ‬فارسي‭ ‬بصورت‭ ‬چاپ‭ ‬عكسي‭ (‬facsimile‭) ‬آغاز‭ ‬كردند‭ ‬و‭ ‬با‭ ‬كمك‭ ‬مالي‭ ‬دكتر‭ ‬همايون‭ ‬شيدنيا‭ ‬و‭ ‬دوستان‭ ‬وي‭ ‬در‭ ‬اين‭ ‬مجموعه‭ ‬الابنية‭ ‬موفق‭ ‬هروي‭ ‬و‭ ‬تاريخ‭ ‬وصاف‭ ‬و‭ ‬نسخة‌‭ ‬معروف‭ ‬شاهنامة‭ ‬لندن‭ ‬و‭ ‬هزار‭ ‬حكاية‭ ‬صوفيان‭ ‬را‭ ‬تاكنون‭ ‬به‭ ‬طبع‭ ‬رسانده‌اند‭. ‬

در‭ ‬سال‭ ‬1330‭ ‬افشار‭ ‬كه‭ ‬فقط‭ ‬26‭ ‬سال‭ ‬داشت‭ ‬كتاب‭ ‬فردوس‭ ‬المرشديه‭ ‬في‭ ‬اسرار‭ ‬الصّمديه‭ ‬تاليف‭ ‬محمود‭ ‬بن‭ ‬عثمان‭ ‬را‭ ‬منتشر‭ ‬كرد‭. ‬در‭ ‬سال‌هاي‭ ‬بعد‭ ‬با‭ ‬سرعتي‭ ‬شگفت‭ ‬آور‭ ‬كتاب‌ها‭ ‬و‭ ‬رسالات‭ ‬ديگري‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬مباحث‭ ‬تاريخي‭ ‬و‭ ‬ادبي‭ ‬و‭ ‬علمي‭ ‬و‭ ‬فلسفي‭ ‬و‭ ‬عرفاني‭ ‬و‭ ‬جز‭ ‬اين‌ها‭ ‬با‭ ‬مقدمه‭ ‬و‭ ‬حواشي‭ ‬لازم‭ ‬انتشار‭ ‬داد‭. ‬كثرت‭ ‬كتاب‌هائي‭ ‬كه‭ ‬افشار‭ ‬به‭ ‬تحقيق‭ ‬و‭ ‬طبع‭ ‬آن‌ها‭ ‬پرداخته‭ ‬و‭ ‬يا‭ ‬مشوق‭ ‬طبع‭ ‬آن‌ها‭ ‬بوده‭ ‬و‭ ‬عدة‭ ‬مقالاتي‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬قلم‭ ‬آورده‭ ‬موجب‭ ‬شگفتي‭ ‬فوق‭ ‬العاده‭ ‬است‭. ‬برشمردن‭ ‬آن‌ها‭ ‬كه‭ ‬از‭ ‬صد‭ ‬فزون‭ ‬است‭ ‬در‭ ‬اينجا‭ ‬ممكن‭ ‬نيست،‭ ‬ولي‭ ‬از‭ ‬آن‭ ‬ميان‭ ‬چاپ‭ ‬يادداشت‌هاي‭ ‬قزويني‭ ‬در‭ ‬چند‭ ‬مجلد‭ ‬و‭ ‬زندگي‭ ‬طوفاني‭ (‬چاپ‭ ‬اول‭ ‬1368،‭ ‬با‭ ‬ويراستاري‭ ‬مجدد‭ ‬وپيوست‌هاي‭ ‬اضافي‭ ‬1372‭) ‬كه‭ ‬تقي‭ ‬زاده‭ ‬به‭ ‬تشويق‭ ‬افشار‭ ‬دربارة‭ ‬زندگي‭ ‬خود‭ ‬نوشته‭ ‬است‭ ‬در‭ ‬خور‭ ‬ذكر‭ ‬مخصوص‭ ‬اند‭. ‬افشار‭ ‬بسياري‭ ‬از‭ ‬نامه‌ها‭ ‬و‭ ‬يادداشت‌هاي‭ ‬قزويني‭ ‬و‭ ‬دكتر‭ ‬مصدق‭ ‬را‭ ‬نيز‭ ‬منتشر‭ ‬ساخت‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬تحقيقِ‭ ‬سرگذشت‭ ‬الهيار‭ ‬صالح‭ ‬كه‭ ‬با‭ ‬وي‭ ‬نزديكي‭ ‬ويژه‭ ‬داشت‭ ‬قدم‌هاي‭ ‬بلند‭ ‬برداشت‭. ‬خوشبختانه‭ ‬فرزندان‭ ‬برومند‭ ‬او‭ ‬بهرام‭ ‬و‭ ‬كوشيار‭ ‬و‭ ‬آرش‭ ‬كتابي‭ ‬در‭ ‬161‭ ‬صفحه‭ ‬شامل‭ ‬فقط‭ ‬فهرست‭ ‬كتاب‌ها‭ ‬و‭ ‬مقالات‭ ‬پدر‭ ‬گرانقدر‭ ‬خود‭ ‬پرداخته‌اند‭ ‬و‭ ‬كار‭ ‬پژوهندگان‭ ‬آثار‭ ‬او‭ ‬را‭ ‬آسان‭ ‬نموده‌اند‭. ‬

افشار‭ ‬يكي‭ ‬از‭ ‬اعضاي‭ ‬موثر‭ ‬هيئت‭ ‬علمي‭ ‬دائره‭ ‬المعارف‭ ‬بزرگ‭ ‬اسلامي‭ ‬و‭ ‬همچنين‭ ‬مشاور‭ ‬دانشنامة‌‭ ‬ايرانيكا‭ ‬در‭ ‬رشتة‭ ‬كتابشناسي‭ ‬بود،‭ ‬هر‭ ‬چند‭ ‬در‭ ‬بسياري‭ ‬مباحث‭ ‬ديگر‭ ‬نيز‭ ‬راهنمائي‭ ‬موثر‭ ‬بود‭. 

هر‌چند‭ ‬بناي‭ ‬من‭ ‬در‭ ‬اين‭ ‬سطور‭ ‬بر‭ ‬ايجاز‭ ‬و‭ ‬اختصار‭ ‬است،‭ ‬ولي‭ ‬چگونه‭ ‬مي‌توان‭ ‬از‭ ‬موسسة‭ ‬انتشارات‭ ‬بنياد‭ ‬موقوفات‭ ‬دكتر‭ ‬محمود‭ ‬افشار‭ ‬كه‭ ‬عده‌اي‭ ‬از‭ ‬متون‭ ‬و‭ ‬آثار‭ ‬تحقيقي‭ ‬دربارة‭ ‬ايران‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬طبع‭ ‬رسانيده‭ ‬و‭ ‬هم‭ ‬تجليل‭ ‬از‭ ‬دانشمندان‭ ‬طراز‭ ‬اول‭ ‬ايرانشناسي‭ ‬را‭ ‬بر‭ ‬عهده‭ ‬گرفته‭ (‬نذير‭ ‬احمد،‭ ‬استاد‭ ‬دانشگاه‭ ‬اسلامي‭ ‬اليگر‭ ‬در‭ ‬هند،‭ ‬ريچارد‭ ‬فراي،‭ ‬استاد‭ ‬دانشگاه‭ ‬هاروارد،‭ ‬ج‭. ‬ت‭. ‬پ‭. ‬دو‭ ‬بروين،‭ ‬استاد‭ ‬دانشگاه‭ ‬ليدن‭ ‬در‭ ‬هلند‭ ‬و‭ ‬همچنين‭ ‬منوچهر‭ ‬ستوده،‭ ‬مولف‭ ‬سلسله‭ ‬كتب‭ ‬از‭ ‬آستارا‭ ‬تا‭ ‬استرآباد‭ ‬در‭ ‬شرح‭ ‬ايالات‭ ‬ساحلي‭ ‬بحر‭ ‬خزر‭) ‬و‭ ‬يا‭ ‬از‭ ‬مجلدات‭ ‬متعدد‭ ‬ناموارة‭ ‬دكتر‭ ‬محمود‭ ‬افشار‭ ‬ذكري‭ ‬نكرد‭. ‬

در‭ ‬سال‭ ‬1384‭ ‬كه‭ ‬انجمن‭ ‬بين‌المللي‭ ‬ايران‌شناسي‭ (‬ISIS‭) ‬جايزه‌اي‭ ‬براي‭ ‬مجموع‭ ‬خدمات‭ ‬فرهنگي‭ ‬و‭ ‬توفيق‌هاي‭ ‬علمي‭ ‬به‭ ‬بهترين‭ ‬دانشمند‭ ‬ايران‌شناس‭ ‬يكي‭ ‬در‭ ‬ايران‭ ‬و‭ ‬ديگري‭ ‬در‭ ‬خارج‭ ‬از‭ ‬ايران‭ ‬در‭ ‬نظر‭ ‬گرفت،‭ ‬نخستين‭ ‬كسي‭ ‬را‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬ايران‭ ‬انتخاب‭ ‬كرد‭ ‬به‭ ‬حق‭ ‬ايرج‭ ‬افشار‭ ‬بود‭ ‬و‭ ‬به‭ ‬ياد‭ ‬دارم‭ ‬كه‭ ‬براي‭ ‬اعضاء‭ ‬انتخاب‭ ‬كننده‭ ‬كوچكترين‭ ‬تأملي‭ ‬در‭ ‬گزيدن‭ ‬او‭ ‬پيش‭ ‬نيامد‭. ‬افشار‭ ‬با‭ ‬همة‭ ‬مجامع‭ ‬ايران‭ ‬شناسي‭ ‬خارج‭ ‬از‭ ‬كشور‭ ‬و‭ ‬اكثريت‭ ‬دانشمندان‭ ‬اين‭ ‬رشته‭ ‬مربوط‭ ‬بود‭. ‬دانشگاه‭ ‬ادينبورگ‭ ‬در‭ ‬اسكاتلند‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬دانشگاه‌هاي‭ ‬معتبر‭ ‬بريتانيا،‭ ‬قصد‭ ‬داشت‭ ‬درجة‭ ‬دكتري‭ ‬افتخاري‭ ‬به‭ ‬وي‭ ‬اعطا‭ ‬كند،‭ ‬ولي‭ ‬متاسفانه‭ ‬بيماري‭ ‬و‭ ‬سپس‭ ‬درگذشت‭ ‬او‭ ‬مانع‭ ‬از‭ ‬سفر‭ ‬او‭ ‬براي‭ ‬دريافت‭ ‬درجه‭ ‬شد‭.‬

چگونه‭ ‬افشار‭ ‬توانست‭ ‬يك‭ ‬تنه‭ ‬كار‭ ‬چندين‭ ‬دانشمند‭ ‬و‭ ‬مدير‭ ‬فعال‭ ‬را‭ ‬انجام‭ ‬دهد‭ ‬سئوالي‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬پاسخ‭ ‬آن‭ ‬براي‭ ‬من‭ ‬به‭ ‬درستي‭ ‬معلوم‭ ‬نيست،‭ ‬جز‭ ‬آنكه‭ ‬پشتكار‭ ‬معروف‭ ‬مردم‭ ‬موطنش،‭ ‬يزد،‭ ‬و‭ ‬ايران‭ ‬دوستي‭ ‬عميق‭ ‬او‭ ‬و‭ ‬شوقش‭ ‬به‭ ‬آموختن‭ ‬و‭ ‬آموزاندن‭ ‬و‭ ‬هوش‭ ‬و‭ ‬كياستي‭ ‬سرشار‭ ‬نبايد‭ ‬بي‭ ‬تاثير‭ ‬بوده‭ ‬باشند‭. ‬

هر‭ ‬چند‭ ‬در‭ ‬اين‭ ‬نوشته‭ ‬ايجاز‭ ‬پيشه‭ ‬كرده‭ ‬ام،‭ ‬ولي‭ ‬نمي‌توانم‭ ‬به‭ ‬ايرانگردي‭ ‬او‭ ‬اشاره‭ ‬نكنم‭. ‬افشار‭ ‬اكثر‭ ‬نقاط‭ ‬ايران،‭ ‬خاصه‭ ‬نقاط‭ ‬دورافتاده‭ ‬را‭ ‬با‭ ‬پاي‭ ‬پياده،‭ ‬بيشتر‭ ‬همراه‭ ‬با‭ ‬منوچهر‭ ‬ستوده‭ ‬و‭ ‬گاه‭ ‬با‭ ‬ديگران‭ ‬مانند‭ ‬زرياب‭ ‬خوئي‭ ‬و‭ ‬پازوكي‭ ‬و‭ ‬شفيعي‭ ‬كدكني‭ ‬و‭ ‬حتي‭ ‬با‭ ‬پورداوود‭ ‬طي‭ ‬كرده‭ ‬بود‭ ‬و‭ ‬هر‭ ‬جا‭ ‬كتيبه‌اي‭ ‬برديواري‭ ‬يا‭ ‬بر‭ ‬سنگِ‭ ‬قبري‭ ‬ديده‭ ‬بود‭ ‬كه‭ ‬فوائد‭ ‬تاريخي‭ ‬داشت‭ ‬آن‌ها‭ ‬را‭ ‬يادداشت‭ ‬مي‌كرد‭ ‬و‭ ‬منتشر‭ ‬مي‌نمود‭. ‬تفصيل‭ ‬اين‭ ‬سفرها‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬كتابي‭ ‬به‭ ‬نام‭ ‬سفرنامچه‭: ‬گلگشت‭ ‬در‭ ‬وطن‭ ‬باز‭ ‬گفته‭ ‬است‭. ‬از‭ ‬آنجا‭ ‬كه‭ ‬ما‭ ‬هنوز‭ ‬كتاب‭ ‬جامعي‭ ‬در‭ ‬جغرافي‭ ‬ايران‭ ‬پس‭ ‬از‭ ‬جغرافي‭ ‬مسعود‭ ‬كيهان‭ ‬كه‭ ‬هشتاد‭ ‬سال‭ ‬پيش‭ (‬1310‭) ‬انتشار‭ ‬يافته‭ ‬نداريم،‭ ‬اين‭ ‬سفرنامچه‭ ‬براي‭ ‬تحقيق‭ ‬جغرافي‭ ‬ايران‭ ‬سودمند‭ ‬است‭. ‬كاش‭ ‬كسي‭ ‬يا‭ ‬كساني‭ ‬يافت‭ ‬مي‌شدند‭ ‬كه‭ ‬كاري‭ ‬را‭ ‬كه‭ ‬منوچهر‭ ‬ستوده‭ ‬در‭ ‬باب‭ ‬ايالات‭ ‬ساحلي‭ ‬بحر‭ ‬خزر‭ ‬از‭ ‬آستارا‭ ‬تا‭ ‬استرآباد‭ ‬انجام‭ ‬داده‭ ‬دربارة‭ ‬ساير‭ ‬ولايات‭ ‬ايران‭ ‬انجام‭ ‬مي‌دادند‭.‬

افشار‭ ‬شوربختانه‭ ‬ديگر‭ ‬با‭ ‬ما‭ ‬نيست‭. ‬براي‭ ‬من‭ ‬آسان‭ ‬نيست‭ ‬باور‭ ‬كنم‭ ‬كه‭ ‬آن‭ ‬همه‭ ‬دانش‭ ‬و‭ ‬آگاهي‭ ‬و‭ ‬معرفت‭ ‬و‭ ‬غمخواري‭ ‬ايران‭ ‬و‭ ‬آن‭ ‬همه‭ ‬كوشش‭ ‬و‭ ‬پويايي‭ ‬و‭ ‬آن‭ ‬همه‭ ‬شوق‭ ‬به‭ ‬خدمت‭ ‬در‭ ‬خاك‭ ‬رفته‭ ‬باشد‭. ‬بايد‭ ‬به‭ ‬اين‭ ‬دل‭ ‬خوش‭ ‬كرد‭ ‬كه‭ ‬آثارش‭ ‬باقي‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬ساليان‭ ‬بسيار‭ ‬راهنماي‭ ‬پژوهندگان‭ ‬خواهد‭ ‬بود‭. ‬اميد‭ ‬است‭ ‬دولت‭ ‬ايران‭ ‬خيابان‭ ‬وسيعي‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬تهران‭ ‬و‭ ‬ميدان‭ ‬معتبري‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬يزد‭ ‬به‭ ‬نام‭ ‬نامي‌ايرج‭ ‬افشار‭ ‬نامگذاري‭ ‬كند‭.‬

احسان‭ ‬يارشاطر

18‭ ‬اسفند‭ ‬1389