علی نوراللهی

بررسي‭ ‬باستان‌شناختي‭ ‬قلعة‭ ‬تنگ‌قير‭ ‬شهرستان‭ ‬چرداول‭ ‬ايلام‭ ‬در‭ ‬غرب‭ ‬زاگرس‭ ‬مركزي

علي‭ ‬نوراللهي

باستان‌شناس

مقدمه

در‭ ‬سال‭ ‬1391ش،‭ ‬منطقة‭ ‬تنگ‌قير‭ ‬طي‭ ‬دو‭ ‬روز‭ ‬با‭ ‬همكاري‭ ‬ميراث‭ ‬فرهنگي‭ ‬شهرستان‭ ‬چرداول‭ ‬بررسي‭ ‬شد‭. ‬در‭ ‬طول‭ ‬اين‭ ‬مدت،‭ ‬سه‭ ‬محوطه‭ ‬مطالعه‭ ‬شدند‭ ‬كه‭ ‬شامل‭ ‬قبرستان،‭ ‬بقاياي‭ ‬آثار‭ ‬دورة‭ ‬تاريخي‭ ‬و‭ ‬قلعه‭ ‬يا‭ ‬محوطه‌اي‭ ‬بود‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬اين‭ ‬مقاله‭ ‬به‭ ‬آن‭ ‬پرداخته‭ ‬خواهد‭ ‬شد‭. ‬بديهي‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬بررسي‭ ‬سطحي‭ ‬و‭ ‬آثار‭ ‬باقي‌مانده‭ ‬نشان‌دهندة‭ ‬ارتباط‭ ‬و‭ ‬هم‌زماني‭ ‬اين‭ ‬محوطه‌ها‭ ‬با‭ ‬همديگر‭ ‬است،‭ ‬زيرا‭ ‬بقاياي‭ ‬ديوارها‭ ‬و‭ ‬برج‌هاي‭ ‬اين‭ ‬قلعه‭ ‬كه‭ ‬بر‭ ‬تيغة‭ ‬ديوارة‭ ‬دو‭ ‬طرف‭ ‬تنگ‌قير‭ ‬ساخته‭ ‬شده‌اند،‭ ‬همة‭ ‬اين‭ ‬آثار‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬بر‭ ‬گرفته‌اند‭. ‬به‭ ‬علت‭ ‬اهميت‭ ‬اين‭ ‬تنگه‭ ‬در‭ ‬ارتباطات‭ ‬جغرافيايي‭ ‬بين‭ ‬شهرستان‭ ‬شيروان‭ ‬چرداول‭ ‬با‭ ‬دشت‌هاي‭ ‬منصوري،‭ ‬حميل،‭ ‬چيكان‭ ‬و‭ ‬اسلام‌آباد‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬آنجا‭ ‬كه‭ ‬اين‭ ‬منطقه‭ ‬از‭ ‬حيث‭ ‬آثار‭ ‬و‭ ‬زمين‌ريخت‌شناسي‭ ‬وضعيتي‭ ‬مشابه‭ ‬با‭ ‬قلعة‭ ‬يزدگرد‭ ‬دارد،‭ ‬براي‭ ‬به‭ ‬دست‭ ‬آوردن‭ ‬اطلاعات‭ ‬از‭ ‬همة‭ ‬بخش‌هاي‭ ‬اين‭ ‬محوطه‭ ‬عكس‭ ‬و‭ ‬كروكي‭ ‬تهيه‭ ‬شد‭ ‬و‭ ‬همچنين،‭ ‬سفال‌هاي‭ ‬سطحي‭ ‬جمع‌آوري‭ ‬شدند‭. ‬علاوه‭ ‬بر‭ ‬اين،‭ ‬هم‭ ‬ستون‌ها‭ ‬و‭ ‬پايه‌ستون‌هايي‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬محوطه‭ ‬قرار‭ ‬داشتند‭ ‬و‭ ‬هم‭ ‬آنها‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬ساليان‭ ‬اخير‭ ‬به‭ ‬موزة‭ ‬مردم‌شناسي‭ ‬قلعة‭ ‬والي‭ ‬ايلام‭ ‬و‭ ‬پايگاه‭ ‬ميراث‭ ‬فرهنگي‭ ‬سرابله‭ ‬منتقل‭ ‬شده‭ ‬بودند،‭ ‬مطالعه‭ ‬شدند‭.‬

در‭ ‬اين‭ ‬نوشتار،‭ ‬پس‭ ‬از‭ ‬ذكر‭ ‬كليات،‭ ‬تاريخچة‭ ‬مختصري‭ ‬از‭ ‬فعاليت‌هاي‭ ‬باستان‌شناسي‭ ‬در‭ ‬شيروان‭ ‬چرداول‭ ‬آمده‭ ‬است‭. ‬سپس،‭ ‬محوطه‭ ‬توصيف‭ ‬شده‭ ‬و‭ ‬داده‌هاي‭ ‬جمع‌آوري‌شده‭ ‬توصيف،‭ ‬طبقه‌بندي‭ ‬و‭ ‬با‭ ‬داده‌هاي‭ ‬ديگر‭ ‬محوطه‌هاي‭ ‬شاخص‭ ‬غرب‭ ‬و‭ ‬مناطق‭ ‬ديگر‭ ‬ايران‭ ‬در‭ ‬دوران‭ ‬تاريخي‭ ‬مقايسه‭ ‬شده‌اند‭. ‬

موقعيت‭ ‬جغرافيايي

استان‭ ‬مرزي‭ ‬ايلام‭ ‬با‭ ‬وسعت‭ ‬20133‭ ‬كيلومتر‭ ‬مربع‭ ‬حدود‭ ‬1‭.‬2‭ ‬از‭ ‬مساحت‭ ‬غرب‭ ‬كشور‭ ‬را‭ ‬تشكيل‭ ‬داده‭ ‬است‭ (‬تصوير‭ ‬1‭). ‬اين‭ ‬استان‭ ‬در‭ ‬غرب‭ ‬رشته‌كوه‌هاي‭ ‬زاگرس‭ ‬بين‭ ‬45‭ ‬درجه‭ ‬و‭ ‬40‭ ‬دقيقه‭ ‬تا‭ ‬48‭ ‬درجه‭ ‬و‭ ‬3‭ ‬دقيقة‭ ‬طول‭ ‬شرقي‭ ‬و‭ ‬32‭ ‬درجه‭ ‬و‭ ‬3‭ ‬دقيقه‭ ‬تا‭ ‬34‭ ‬درجه‭ ‬و‭ ‬3‭ ‬دقيقة‭ ‬عرض‭ ‬شمالي‭ ‬قرار‭ ‬گرفته‭ ‬است‭.‬‭ ‬

در‭ ‬نواحي‭ ‬كوهستاني‭ ‬شمال‭ ‬استان‭ ‬ايلام‭ ‬دشت‌هاي‭ ‬محدود‭ ‬و‭ ‬كم‌وسعتي‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬ميان‌كوهي‭ ‬واقع‭ ‬شده‌اند‭ ‬كه‭ ‬يكي‭ ‬آنها‭ ‬دشت‭ ‬چرداول‭ ‬است‭. ‬از‭ ‬لحاظ‭ ‬سياسي،‭ ‬اين‭ ‬بخش‭ ‬از‭ ‬شهرستان‭ ‬چرداول‭ ‬از‭ ‬چندين‭ ‬شهر‭ ‬و‭ ‬روستا‭ ‬تشكيل‭ ‬شده‭ ‬كه‭ ‬مركز‭ ‬آنها‭ ‬شهر‭ ‬سرابله‭ ‬است‭. ‬رودخانة‭ ‬چرداول‭ ‬از‭ ‬ميان‭ ‬دشت‭ ‬چرداول‭ ‬مي‌گذرد‭ ‬و‭ ‬كوه‌هاي‭ ‬خرمه‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬مرز‭ ‬طبيعي‭ ‬اين‭ ‬دشت‭ ‬را‭ ‬از‭ ‬دشت‭ ‬منصوري،‭ ‬شيان‭ ‬و‭ ‬اسلام‌آباد‭ ‬جدا‭ ‬مي‌سازند‭. ‬يگانه‭ ‬معبر‭ ‬و‭ ‬راه‭ ‬طبيعي‭ ‬منطقه‭ ‬به‭ ‬اين‭ ‬دشت‌ها‭ ‬راه‌هايي‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬از‭ ‬تنگ‌قير‭ ‬مي‌گذرند‭ ‬كه‭ ‬شكافي‭ ‬طبيعي‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬كوه‭ ‬خرمه‭ ‬و‭ ‬كُلَه‌چمن‭ ‬را‭ ‬از‭ ‬كوه‭ ‬وَردِلان‭ ‬و‭ ‬بان‌هِزار‭ ‬جدا‭ ‬مي‌كند‭. ‬قبل‭ ‬از‭ ‬ايجاد‭ ‬راه‭ ‬آسفالته‭ ‬و‭ ‬تونل‌ها‭ ‬ارتباطات‭ ‬به‭ ‬سختي‭ ‬ممكن‭ ‬مي‌شد،‭ ‬زيرا‭ ‬در‭ ‬بعضي‭ ‬از‭ ‬نقاط‭ ‬اين‭ ‬تنگه‭ ‬عرض‭ ‬ديوارة‭ ‬صخره‌اي‭ ‬دو‭ ‬طرف‭ ‬تنگه‭ ‬به‭ ‬كمتر‭ ‬از‭ ‬صد‭ ‬متر‭ ‬مي‌رسد‭. ‬در‭ ‬ميان‭ ‬اين‭ ‬تنگه‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬جهت‭ ‬شمالي‌ــ‌جنوبي‭ ‬كشيده‭ ‬شده،‭ ‬رودخانة‭ ‬چنارآب‭ ‬جريان‭ ‬دارد‭ ‬كه‭ ‬بعد‭ ‬از‭ ‬طي‭ ‬طول‭ ‬اين‭ ‬دره‭ ‬در‭ ‬نزديكي‭ ‬روستاي‭ ‬كله‌شاخ‭ ‬به‭ ‬رودخانة‭ ‬چرداول‭ ‬مي‌ريزد‭. ‬همين‭ ‬شرايط‭ ‬طبيعي‭ ‬سبب‭ ‬دور‭ ‬از‭ ‬دسترس‭ ‬بودن‭ ‬اين‭ ‬منطقه‭ ‬است،‭ ‬چنان‭ ‬كه‭ ‬علي‌رغم‭ ‬نزديكي‭ ‬به‭ ‬شهر‭ ‬سرابله‭ ‬و‭ ‬شباب،‭ ‬اهالي‭ ‬روستاهاي‭ ‬منطقه‭ ‬قبل‭ ‬از‭ ‬ايجاد‭ ‬راه‌هاي‭ ‬جديد‭ ‬به‭ ‬شيوه‌هاي‭ ‬كاملاً‭ ‬ابتدايي‭ ‬روزگار‭ ‬مي‌گذراندند‭. ‬اين‭ ‬روستاها‭ ‬عبارت‌اند‭ ‬از‭ ‬روستاي‭ ‬تنگ‌قير‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬نزديكي‭ ‬آن‭ ‬چندين‭ ‬چشمة‭ ‬طبيعي‭ ‬قير‭ ‬وجود‭ ‬دارد‭ ‬و‭ ‬جزو‭ ‬چرداول‭ ‬محسوب‭ ‬مي‌شود‭ ‬و‭ ‬روستاي‭ ‬چيكان‭ (‬تنگه‭) ‬كه‭ ‬در‭ ‬تقسيمات‭ ‬جغرافيايي‭ ‬جزو‭ ‬بخش‭ ‬حميل‭ ‬اسلام‌آباد‭ ‬است‭. ‬شغل‭ ‬اصلي‭ ‬اين‭ ‬روستاييان‭ ‬كشاورزي‭ ‬آبي‭ ‬و‭ ‬ديم‭ ‬و‭ ‬دامداري‭ ‬است‭ (‬تصوير‭ ‬2‭).‬

قلعه‌ها

در‭ ‬ايران،‭ ‬استفاده‭ ‬از‭ ‬مسكن‌هاي‭ ‬گروهي‭ ‬حصاردار‭ ‬از‭ ‬سه‭ ‬هزار‭ ‬پيش‭ ‬از‭ ‬ميلاد‭ ‬با‭ ‬طرح‌ها‭ ‬و‭ ‬نقشه‌هاي‭ ‬متفاوت‭ ‬آغاز‭ ‬شده‭ ‬بود‭.‬‭ ‬قلعه‌ها‭ ‬را‭ ‬از‭ ‬نظر‭ ‬محل‭ ‬استقرار‭ ‬مي‌توان‭ ‬به‭ ‬دو‭ ‬دسته‭ ‬تقسيم‭ ‬كرد‭: ‬الف‭. ‬قلعه‌هاي‭ ‬كوهستاني‭ ‬و‭ ‬ب‭. ‬قلعه‌هاي‭ ‬دشتي‭ ‬يا‭ ‬جلگه‌اي‭.‬‭ ‬همچنين،‭ ‬هخامنشيان‭ ‬و‭ ‬بعداً‭ ‬سلوكي‌ها‭ ‬و‭ ‬اشكانيان‭ ‬تعداد‭ ‬زيادي‭ ‬قلعه‭ ‬در‭ ‬زمين‌هاي‭ ‬هموار‭ ‬ايران‭ ‬ساختند‭ ‬كه‭ ‬نقشه‭ ‬و‭ ‬طرح‭ ‬قلعه‌هاي‭ ‬متأخر‭ ‬از‭ ‬اين‭ ‬دست‭ ‬برگرفته‭ ‬و‭ ‬متأثر‭ ‬از‭ ‬فرهنگ‭ ‬هلني‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬برج‌هاي‭ ‬اين‌گونه‭ ‬قلعه‌ها‭ ‬به‭ ‬شكل‭ ‬مستطيل‭ ‬يا‭ ‬نيم‌دايره‭ ‬بوده‭ ‬بود‭.‬‭ ‬

محققان‭ ‬دربارة‭ ‬زمان‭ ‬آغاز‭ ‬استفاده‭ ‬از‭ ‬برج‌هاي‭ ‬مدور‭ ‬و‭ ‬جايگزيني‭ ‬آنها‭ ‬به‭ ‬جاي‭ ‬برج‌هاي‭ ‬مربع‭ ‬شكل‭ ‬در‭ ‬ايران‭ ‬نظريه‌هاي‭ ‬گوناگوني‭ ‬عرضه‭ ‬كرده‌اند‭. ‬از‭ ‬جمله‭ ‬گيرشمن‭ ‬معتقد‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬پيش‭ ‬از‭ ‬قرن‭ ‬سوم‭ ‬ميلادي‭ ‬معماران‭ ‬ايراني‭ ‬برج‭ ‬مدور‭ ‬يا‭ ‬نيم‌دايره‭ ‬را‭ ‬نپذيرفته‭ ‬بودند‭. ‬بعد‭ ‬از‭ ‬اين‭ ‬زمان،‭ ‬يعني‭ ‬در‭ ‬دورة‭ ‬ساسانيان،‭ ‬برج‭ ‬مدور‭ ‬جايگزين‭ ‬برج‌هاي‭ ‬چهارگوش‭ ‬يا‭ ‬مستطيل‌شكل‭ ‬مي‌شود‭.‬‭ ‬دياكونف‭ ‬اين‭ ‬نظر‭ ‬را‭ ‬نپذيرفته‭ ‬و‭ ‬مي‌گويد‭ ‬برج‌هاي‭ ‬مدور‭ ‬و‭ ‬بيضي‌شكل‭ ‬در‭ ‬اواخر‭ ‬دورة‭ ‬اشكاني‭ ‬رواج‭ ‬يافتند‭.‬‭ ‬كاوش‌هاي‭ ‬قلعة‭ ‬يزدگرد،‭ ‬به‌ويژه‭ ‬در‭ ‬محلة‭ ‬جاي‌در‭ ‬و‭ ‬گچ‌گنبد‭ ‬و‭ ‬بان‌قلعه‭ (‬قلعة‭ ‬بالا‭)‬،‭ ‬كه‭ ‬برج‌هاي‭ ‬مدور‭ ‬دارند‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬اواخر‭ ‬دورة‭ ‬اشكاني‭ ‬تاريخ‌گذاري‭ ‬شده‌اند،‭ ‬نظر‭ ‬دياكونف‭ ‬را‭ ‬تأييد‭ ‬مي‌كنند‭.‬

قلعه‌هايي‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬زمان‭ ‬ساسانيان‭ ‬بنا‭ ‬شده‌اند‭ ‬داراي‭ ‬برج‌هاي‭ ‬نيمه‌گردي‭ ‬جلوتر‭ ‬از‭ ‬ديوار‭ ‬دفاعي‌اند‭ ‬كه‭ ‬بسيار‭ ‬نزديك‭ ‬به‭ ‬هم‭ ‬ساخته‭ ‬شده‌اند‭. ‬نزديك‭ ‬بودن‭ ‬برج‌ها‭ ‬به‭ ‬يكديگر‭ ‬علاوه‭ ‬بر‭ ‬افزايش‭ ‬قدرت‭ ‬دفاعي‭ ‬دژنشينان‭ ‬بر‭ ‬استحكام‭ ‬و‭ ‬زيبايي‭ ‬بنا‭ ‬نيز‭ ‬مي‌افزود‭. ‬همچنين،‭ ‬در‭ ‬اين‭ ‬دوره‭ ‬به‭ ‬گستردگي‭ ‬از‭ ‬عوارض‭ ‬طبيعي‭ ‬و‭ ‬شكل‭ ‬زمين‭ ‬بهره‭ ‬برده‌اند‭ ‬و‭ ‬ايجاد‭ ‬قلعه‭ ‬از‭ ‬ابتدا‭ ‬بر‭ ‬اساس‭ ‬نقشه‌اي‭ ‬دقيق‭ ‬طرح‌ريزي‭ ‬و‭ ‬اجرا‭ ‬مي‌شد‭. ‬محكم‭ ‬و‭ ‬مسلح‭ ‬كردن‭ ‬قلعه‌ها‭ ‬با‭ ‬برج‌هاي‭ ‬دفاعي‭ ‬مدور‭ ‬در‭ ‬زمان‭ ‬ساسانيان‭ ‬توسعه‭ ‬و‭ ‬تكامل‭ ‬يافت‭. ‬نمونة‭ ‬شاخص‭ ‬آن‭ ‬قلعه‌دختر‭ ‬فيروزآباد‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬اواخر‭ ‬دورة‭ ‬اشكاني‭ ‬و‭ ‬اوايل‭ ‬دورة‭ ‬ساساني‭ ‬بنا‭ ‬شد‭. ‬اين‭ ‬قلعه‭ ‬داراي‭ ‬يك‭ ‬ديوار‭ ‬دفاعي‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬شكل‭ ‬منظم‭ ‬در‭ ‬بعضي‭ ‬از‭ ‬قسمت‌ها‭ ‬جلوتر‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬بعضي‭ ‬از‭ ‬قسمت‌ها‭ ‬عقب‌تر‭ ‬بنا‭ ‬شده‭ ‬است‭. ‬فن‭ ‬قلعه‌سازي‭ ‬با‭ ‬برج‌هاي‭ ‬مدور‭ ‬در‭ ‬دوره‌هاي‭ ‬بعد‭ ‬تأثيرات‭ ‬فراواني‭ ‬بر‭ ‬قلعه‌سازي‭ ‬در‭ ‬بخش‌هاي‭ ‬ديگر‭ ‬ايران‭ ‬بر‭ ‬جاي‭ ‬گذاشت‭.‬‭ ‬

پيشينة‭ ‬پژوهش‌هاي‭ ‬باستان‌شناسي‭ ‬در‭ ‬شيروان‭ ‬چرداول

باستان‌شناسان‭ ‬برخلاف‭ ‬ساير‭ ‬مناطق‭ ‬زاگرس‭ ‬مركزي‭ ‬به‭ ‬منطقة‭ ‬شيروان‭ ‬چرداول‭ ‬كمتر‭ ‬توجه‭ ‬كرده‌اند‭. ‬آنان‭ ‬بيشتر‭ ‬توجه‭ ‬خود‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬دشت‌هاي‭ ‬بيستون‭ ‬و‭ ‬قلعه‌هاي‭ ‬دوران‭ ‬تاريخي‭ ‬معطوف‭ ‬كردند‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬مسير‭ ‬شاهراه‭ ‬خراسان‭ ‬بزرگ‭ ‬قرار‭ ‬گرفته‭ ‬بودند‭. ‬از‭ ‬اين‭ ‬دست‭ ‬مي‌توان‭ ‬به‭ ‬كاوش‌ها‭ ‬و‭ ‬تحقيقات‭ ‬سال‌هاي‭ ‬1963‭-‬1967‭ ‬در‭ ‬بيستون‭ ‬به‭ ‬سرپرستي‭ ‬ولفرام‭ ‬كلايس‭ ‬اشاره‭ ‬كرد‭ ‬كه‭ ‬طي‭ ‬آن‭ ‬دژ‭ ‬مادي،‭ ‬تراس‭ ‬واقع‭ ‬در‭ ‬زير‭ ‬نقش‌برجستة‭ ‬داريوش،‭ ‬نقش‌برجستة‭ ‬داريوش،‭ ‬دامنة‭ ‬پارتي،‭ ‬نقش‌برجستة‭ ‬هركول،‭ ‬كاخ‭ ‬ناتمام‭ ‬خسرو‭ ‬دوم،‭ ‬كارگاه‭ ‬سنگ‌تراشي‭ ‬و‭ ‬استخراج‭ ‬سنگ‭ ‬ساساني،‭ ‬كاروان‌سرا،‭ ‬كاخ‭ ‬ايلخاني‭ ‬و‭ ‬پل‭ ‬بيستون‭ ‬بررسي‭ ‬شدند‭.‬‭ ‬

همچنين،‭ ‬از‭ ‬قلعه‌ها‭ ‬و‭ ‬محوطه‌هاي‭ ‬مهم‭ ‬تاريخي‭ ‬كه‭ ‬باستان‌شناساني‭ ‬ايراني‭ ‬و‭ ‬غيرايراني‭ ‬در‭ ‬چندين‭ ‬فصل‭ ‬آنها‭ ‬را‭ ‬كاويده‌اند،‭ ‬قلعة‭ ‬يزدگرد‭ ‬در‭ ‬نزديكي‭ ‬تنگة‭ ‬معروف‭ ‬پاتاق‭ ‬در‭ ‬نزديكي‭ ‬سرپُل‌ذهاب‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬كاوش‌ها‭ ‬نشان‭ ‬دادند‭ ‬كه‭ ‬اين‭ ‬قلعه‭ ‬متعلق‭ ‬به‭ ‬دورة‭ ‬اشكاني‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬دورة‭ ‬ساساني‭ ‬بخش‌هايي‭ ‬از‭ ‬آن‭ ‬بازسازي‭ ‬شده‭ ‬است‭.‬‭ ‬بعد‭ ‬از‭ ‬انقلاب،‭ ‬مسعود‭ ‬آذرنوش‭ ‬و‭ ‬بعدها‭ ‬ناصر‭ ‬نوروززاده‭ ‬چگيني‭ ‬طي‭ ‬چندين‭ ‬فصل‭ ‬اين‭ ‬تنگه‭ ‬را‭ ‬كاوش‭ ‬كردند‭ ‬كه‭ ‬گزارشي‭ ‬از‭ ‬كاوش‭ ‬آنها‭ ‬منتشر‭ ‬نشده‭ ‬است‭. ‬همچنين،‭ ‬معبد‭ ‬آناهيتاي‭ ‬كنگاور‭ ‬چندين‭ ‬فصل‭ ‬قبل‭ ‬و‭ ‬بعد‭ ‬از‭ ‬انقلاب‭ ‬به‭ ‬سرپرستي‭ ‬سيف‌الله‭ ‬كامبخش‌فرد‭ ‬كاوش‭ ‬شد‭ ‬كه‭ ‬نتايج‭ ‬آن‭ ‬در‭ ‬مقالات‭ ‬و‭ ‬كتاب‌هايي‭ ‬منتشر‭ ‬شده‭ ‬است‭.‬‭ ‬

براي‭ ‬اولين‌بار،‭ ‬اشميت‭ ‬از‭ ‬اين‭ ‬منطقه‭ ‬در‭ ‬1931م‭ ‬عكس‌برداري‭ ‬هوايي‭ ‬كرد‭. ‬اريك‭ ‬اشميت‭ ‬در‭ ‬پرواز‭ ‬بر‭ ‬فراز‭ ‬شهرهاي‭ ‬باستاني‭ ‬ايران‭ ‬نوشته‭ ‬است‭:‬

خط‌‭ ‬سير‭ ‬خرم‌آباد‭ ‬به‌‭ ‬هليلان‌‭ ‬مرز‭ ‬جنوبي‌‭ ‬منطقه‌اي‌‭ ‬است‌‭ ‬كه‌‭ ‬نيازمند‭ ‬مجوز‭ ‬بود‭. ‬شاه‌آباد،‭ ‬هارون‌آباد‭ ‬سابق‌،‭ ‬محدودة‌‭ ‬غربي‌‭ ‬ما‭ ‬بود‭. ‬نمي‌خواستيم‌‭ ‬گوشة‌‭ ‬جنوب‌‭ ‬غربي‌‭ ‬قلمرو‭ ‬خود‭ ‬را‭ ‬از‭ ‬دست‌‭ ‬بدهيم‌‭ ‬و‭ ‬نقطه‌اي‌‭ ‬را‭ ‬كه‌‭ ‬مجبور‭ ‬شده‌‭ ‬بوديم‌‭ ‬پرواز‭ ‬روز‭ ‬قبل‌‭ ‬خود‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬آنجا‭ ‬قطع‌‭ ‬كنيم‌،‭ ‬براي‭ ‬ازسرگيري‭ ‬و‭ ‬ادامة‭ ‬عكس‌برداري‭ ‬هوايي‭ ‬پيدا‭ ‬كرديم‭. ‬در‭ ‬مدت‌‭ ‬كمي‌‭ ‬بيش‌‭ ‬از‭ ‬نيم‭ ‬ساعت‌،‭ ‬با‭ ‬سرعت‌‭ ‬اكتشافي‌‭ ‬فزاينده‌اي،‭ ‬به‌‭ ‬جاي‌‭ ‬سفري‌‭ ‬حدود‭ ‬چهار‭ ‬روز‭ ‬با‭ ‬ماشين‌‭ ‬و‭ ‬اسب‌،‭ ‬باز‭ ‬هم‌‭ ‬در‭ ‬محل‌‭ ‬تلاقي‌‭ ‬سيمره‌‭ ‬و‭ ‬آب‌چناره‌‭ ‬بوديم‌‭. ‬آب‌چناره‌‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬جهت‌‭ ‬غربي‌‭ ‬تعقيب‌‭ ‬كرديم‌‭. ‬به‌طوري‌‭ ‬كه‌‭ ‬نقشه‌‭ ‬با‭ ‬خط‌‭ ‬شكسته‌‭ ‬نشان‌‭ ‬مي‌دهد،‭ ‬مسير‭ ‬آن‌‭ ‬مستقيم‌‭ ‬نيست‌‭. ‬در‭ ‬نقشه‌،‭ ‬اين‌‭ ‬مسير‭ ‬در‭ ‬درة‌‭ ‬حاصلخيز‭ ‬آن‌‭ ‬به‌‭ ‬نوسان‌‭ ‬درمي‌آيد‭ ‬و‭ ‬با‭ ‬تعداد‭ ‬زيادي‌‭ ‬روستا‭ ‬كه‌‭ ‬نقشه‌‭ ‬نشان‌‭ ‬نداده‌‭ ‬است‌‭ ‬خالدار‭ ‬مي‌شود‭. ‬در‭ ‬اينجا‭ ‬متوجه‌‭ ‬چند‭ ‬ويرانة‌‭ ‬لاشه‌سنگي‌،‭ ‬مثل‌‭ ‬درة‌‭ ‬آسمان‌آباد‭ ‬كه‌‭ ‬دو‭ ‬تپه‌‭ ‬در‭ ‬آنجا‭ ‬نقشه‌برداري‌‭ ‬شده‌‭ ‬بود،‭ ‬شديم‌‭. ‬در‭ ‬امتداد‭ ‬سلسله‌جبال‌‭ ‬وردلان‌‭ ‬به‌‭ ‬گلوگاه‌‭ ‬چيكان‌رود،‭ ‬در‭ ‬حالي‌‭ ‬كه‌‭ ‬مسيرمان‌‭ ‬معكوس‌‭ ‬مي‌شد،‭ ‬منحرف‌‭ ‬شديم‌‭. ‬اما‭ ‬در‭ ‬تيغة‌‭ ‬جنوب‌‭ ‬شرقي‌‭ ‬كوهستان‌،‭ ‬نه‌‭ ‬چندان‌‭ ‬دور‭ ‬از‭ ‬روستاي‌‭ ‬داربادام‌،‭ ‬دوباره‌‭ ‬به‌‭ ‬سوي‌‭ ‬شمال‭ ‬‌درون‌چم‌‭ ‬راوند‭ ‬كه‌‭ ‬از‭ ‬شاه‌آباد‭ (‬هارون‌آباد‭) ‬مي‌گذشت‌‭ ‬برگشتيم‭.‬‌‭ ‬

كلرگاف‭ ‬ميد‭ ‬و‭ ‬پدر‭ ‬مورتنسن‭ ‬از‭ ‬1963‭ ‬تا‭ ‬1974م‭ ‬بخش‭ ‬هليلان‭ ‬را‭ ‬پيش‌تر‭ ‬از‭ ‬ديگر‭ ‬بخش‌هاي‭ ‬اين‭ ‬شهرستان‭ ‬بررسي‭ ‬كردند‭ ‬كه‭ ‬طي‭ ‬آن،‭ ‬محوطه‌هايي‭ ‬از‭ ‬دروان‭ ‬پالئولتيك‭ ‬تا‭ ‬دوران‭ ‬تاريخي‭ ‬كاوش‭ ‬شدند‭. ‬

در‭ ‬سال1380ش،‭ ‬نريمان‭ ‬ملك‌احمدي،‭ ‬كارشناس‭ ‬ارشد‭ ‬مردم‌شناسي،‭ ‬بناي‭ ‬آتشكدة‭ ‬موشكان‭ ‬در‭ ‬شرق‭ ‬شهر‭ ‬سرابله‭ ‬را‭ ‬حفاري‭ ‬كرد‭.‬‭ ‬در‭ ‬1379‭ ‬و‭ ‬1380ش،‭ ‬هيئتي‭ ‬به‭ ‬سرپرستي‌‭ ‬عباس‌‭ ‬مترجم‌‭ ‬شهرستان‌‭ ‬شيروان‌‭ ‬چرداول‌‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬منظور‭ ‬‌شناسايي‌‭ ‬و‭ ‬ثبت‌‭ ‬محوطه‌ها‭ ‬بررسي‌‭ ‬كردند‭.‬‭ ‬من‭ ‬نيز‭ ‬در‭ ‬سال‭ ‬1382ش‭ ‬بخش‌هايي‭ ‬از‭ ‬اين‭ ‬شهرستان‭ ‬را‭ ‬بررسي‭ ‬كردم‭ ‬كه‭ ‬طي‭ ‬آن،‭ ‬محوطه‌ها‭ ‬و‭ ‬سكونت‌گاه‌هايي‭ ‬از‭ ‬دورة‭ ‬پالئولتيك‭ ‬تا‭ ‬دوران‭ ‬اسلامي‭ ‬شناسايي‭ ‬شدند‭.‬‭ ‬هرچند‭ ‬در‭ ‬سال‌هاي‭ ‬گذشته‭ ‬بارها‭ ‬ستون‌ها‭ ‬و‭ ‬سرستون‌هايي‭ ‬از‭ ‬تنگ‌قير‭ ‬به‭ ‬ادارة‭ ‬ميراث‭ ‬فرهنگي‭ ‬ايلام‭ ‬و‭ ‬سرابله‭ ‬منتقل‭ ‬شده‭ ‬بود،‭ ‬اما‭ ‬در‭ ‬سال‭ ‬1391ش‭ ‬و‭ ‬با‭ ‬همكاري‭ ‬كارشناسان‭ ‬ادارة‭ ‬ميراث‭ ‬فرهنگي‭ ‬شهرستان‭ ‬شيروان‭ ‬چرداول‭ ‬بود‭ ‬كه‭ ‬براي‭ ‬نخستين‌بار‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬اختصاصي‭ ‬آن‭ ‬را‭ ‬بررسي‭ ‬كردم‭.‬

قلعة‭ ‬تنگه

قلعة‭ ‬تنگه‭ ‬در‭ ‬حاشية‭ ‬جنوبي‭ ‬رودخانة‭ ‬چنارآب،‭ ‬از‭ ‬جايي‭ ‬كه‭ ‬رودخانه‭ ‬با‭ ‬پشت‭ ‬سر‭ ‬گذاشتن‭ ‬يك‭ ‬پيچ‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬مستقيم‭ ‬جريان‭ ‬مي‌يابد‭ ‬تا‭ ‬پيچ‭ ‬بعدي‭ ‬رودخانه،‭ ‬با‭ ‬بيش‭ ‬از‭ ‬40‭ ‬هكتار‭ ‬وسعت‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬3‭ ‬كيلومتري‭ ‬جنوب‭ ‬شرق‭ ‬روستاي‭ ‬تنگه‌چكان‭ ‬و‭ ‬2‭.‬9‭ ‬كيلومتري‭ ‬شمال‭ ‬روستاي‭ ‬تنگ‌قير‭ ‬با‭ ‬مختصات‭ ‬جغرافيايي‭ ‬33‭ ‬درجه‭ ‬و‭ ‬47‭ ‬دقيقه‭ ‬و‭ ‬13‭,‬57‭ ‬ثانية‭ ‬شمالي‭ ‬و 46‭ ‬درجه‭ ‬و‭ ‬39 دقيقه‭ ‬و‭ ‬37‭,‬03‭ ‬ثانية‭ ‬شرقي قرار‭ ‬دارد‭. ‬اين‭ ‬قلعه‭ ‬در‭ ‬دامنة‭ ‬شمالي‭ ‬كوه‭ ‬خرمه‭ ‬واقع‭ ‬شده‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬از‭ ‬روستاي‭ ‬سنگ‭ ‬سفيد‭ ‬شروع‭ ‬مي‌شود‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬منطقة‭ ‬پشته‭ ‬با‭ ‬جهت‭ ‬شمال‭ ‬غربي‭ ‬به‭ ‬جنوب‭ ‬شرقي‭ ‬كشيده‭ ‬شده‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬پوشش‭ ‬جنگلي‭ ‬آن‭ ‬شامل‭ ‬درختان‭ ‬بلوط‭ ‬و‭ ‬ديگر‭ ‬درختان‭ ‬بومي‭ ‬زاگرس‭ ‬است‭. ‬اين‭ ‬منطقه‭ ‬جزو‭ ‬منطقة‭ ‬شكار‭ ‬ممنوع‭ ‬و‭ ‬حفاظت‌شدة‭ ‬استان‭ ‬ايلام‭ ‬و‭ ‬كرمانشاه‭ ‬است‭. ‬اين‭ ‬محوطه‭ ‬از‭ ‬چندين‭ ‬بخش‭ ‬دور‭ ‬از‭ ‬هم‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬عين‭ ‬حال‭ ‬وابسته‭ ‬به‭ ‬هم‭ ‬تشكيل‭ ‬شده‭ ‬كه‭ ‬شامل‭ ‬لوت‌قلا،‭ ‬برج‌ها‭ ‬و‭ ‬ديواره‌هاي‭ ‬دفاعي‭ ‬اطراف‭ ‬و‭ ‬لبة‭ ‬صخره‌اي‭ ‬تنگ‌قير‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬از‭ ‬كنارة‭ ‬شكاف‭ ‬طبيعي‭ ‬جنوبي‭ ‬محوطة‭ ‬اصلي‭ ‬شروع‭ ‬مي‌شوند‭ ‬و‭ ‬تا‭ ‬ورودي‭ ‬تنگ‌قير‭ ‬ادامه‭ ‬دارند‭. ‬بقاياي‭ ‬برج‌هاي‭ ‬ورودي‭ ‬تنگ‌قير،‭ ‬محوطة‭ ‬قبرستان،‭ ‬بقاياي‭ ‬معماري‭ ‬نزديك‭ ‬مسافرخانة‭ ‬تنگ‌قير‭ ‬و‭ ‬محوطة‭ ‬اصلي‭ ‬قلعه‭ ‬به‭ ‬علت‭ ‬شكافي‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬قسمت‭ ‬جنوبي‭ ‬آن‭ ‬واقع‭ ‬شده‭ ‬به‭ ‬دو‭ ‬بخش‭ ‬شمالي‭ ‬و‭ ‬جنوبي‭ ‬تقسيم‭ ‬شده‌اند‭ ( ‬تصوير‭ ‬3‭).‬

دسترسي‭ ‬به‭ ‬اين‭ ‬قلعه‭ ‬از‭ ‬دو‭ ‬مسير‭ ‬امكان‌پذير‭ ‬است‭: ‬يكي‭ ‬از‭ ‬طريق‭ ‬جاده‌اي‭ ‬خاكي‭ ‬كه‭ ‬از‭ ‬روستاي‭ ‬تنگه‌چكان‭ ‬به‭ ‬سمت‭ ‬جنوب‭ ‬و‭ ‬موازي‭ ‬با‭ ‬رودخانة‭ ‬چنارآب‭ ‬كشيده‭ ‬شده‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬ميان‭ ‬زمين‌هاي‭ ‬كشاورزي‭ ‬عبور‭ ‬مي‌كند‭ ‬تا‭ ‬به‭ ‬سطح‭ ‬محوطه‭ ‬مي‌رسد‭ ‬و‭ ‬راه‭ ‬ديگر‭ ‬جادة‭ ‬آسفالتة‭ ‬سرابله‌ــ‌كرمانشاه‭ ‬در‭ ‬فاصلة‭ ‬11‭ ‬كيلومتري‭ ‬شهر‭ ‬شباب‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬ضلع‭ ‬جنوبي‭ ‬آن‭ ‬قرار‭ ‬دارد‭.‬

امروزه‭ ‬سطح‭ ‬اين‭ ‬محوطه،‭ ‬به‌خصوص‭ ‬شمال‭ ‬و‭ ‬ميدان‭ ‬مركزي‭ ‬قلعه،‭ ‬به‭ ‬سبب‭ ‬كار‭ ‬ماشين‌هاي‭ ‬خاك‌برداري‭ ‬به‭ ‬منظور‭ ‬كشت‭ ‬غلات‭ ‬تخريب‭ ‬و‭ ‬تسطيح‭ ‬شده‭ ‬است‭. ‬علاوه‭ ‬بر‭ ‬اين‭ ‬تخريب‌ها،‭ ‬قاچاقچيان‭ ‬در‭ ‬جاي‌جاي‭ ‬محوطه‭ ‬چاله‌هايي‭ ‬حفر‭ ‬كرده‌اند‭. ‬همچنين،‭ ‬زير‭ ‬بعضي‭ ‬از‭ ‬ستون‌ها‭ ‬را‭ ‬نيز‭ ‬حفر‭ ‬كرده‭ ‬و‭ ‬ستون‌ها‭ ‬را‭ ‬شكسته‌اند‭.‬

بنا‭ ‬به‭ ‬گفته‭ ‬اهالي‭ ‬محل،‭ ‬در‭ ‬سمت‭ ‬راست‭ ‬رودخانه‭ ‬نيز‭ ‬آثار‭ ‬قلعه‭ ‬و‭ ‬بقاياي‭ ‬ستون،‭ ‬ته‌ستون‭ ‬و‭ ‬همچنين‭ ‬كتيبه‌اي‭ ‬وجود‭ ‬داشته‭ ‬كه‭ ‬طي‭ ‬عمليات‭ ‬راه‌سازي‭ ‬و‭ ‬تونل‌سازي‭ ‬كه‭ ‬از‭ ‬1375ش‭ ‬شروع‭ ‬شد،‭ ‬كاملاً‭ ‬از‭ ‬بين‭ ‬رفته‭ ‬است‭ (‬تصوير‭ ‬3‭).‬

قلعة‭ ‬تنگ‌قير

آثار‭ ‬و‭ ‬بقاياي‭ ‬سنگ‌هاي‭ ‬درهم‌ريختة‭ ‬اتاق‌هايي‭ ‬با‭ ‬پلان‭ ‬مربع‭ ‬و‭ ‬تأسيسات‭ ‬داخلي‭ ‬اين‭ ‬قلعه‭ ‬در‭ ‬دامنه‌هاي‭ ‬شمالي‭ ‬كوه‭ ‬خرمه‭ ‬واقع‭ ‬شده‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬ديواري‭ ‬نفوذناپذير‭ ‬جنوب‭ ‬و‭ ‬شرق‭ ‬آن‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬بر‭ ‬گرفته‭ ‬است‭. ‬براي‭ ‬ساخت‭ ‬تأسيسات‭ ‬داخلي‭ ‬از‭ ‬مصالح‭ ‬لاشه‌سنگ‭ ‬و‭ ‬آجر‭ ‬و‭ ‬گچ‭ ‬استفاده‭ ‬كرده‌اند‭. ‬اين‭ ‬قلعه‭ ‬به‭ ‬وسيلة‭ ‬شكافي‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬ضلع‭ ‬جنوبي‭ ‬آن‭ ‬قرار‭ ‬گرفته‭ ‬و‭ ‬مسيل‭ ‬آب‭ ‬سيلابي‭ ‬است‭ ‬به‭ ‬دو‭ ‬بخش‭ ‬جنوبي‭ ‬و‭ ‬شمالي‭ ‬تقسيم‭ ‬مي‌شود‭. ‬در‭ ‬بخش‭ ‬جنوبي،‭ ‬امروزه‭ ‬بقايايي‭ ‬از‭ ‬ديوارهاي‭ ‬لاشه‌سنگي‭ ‬با‭ ‬ملاط‭ ‬گچ‭ ‬باقي‭ ‬مانده‭ ‬است‭. ‬در‭ ‬قسمتي‭ ‬از‭ ‬آن،‭ ‬بقاياي‭ ‬ديواري‭ ‬عظيم‭ ‬با‭ ‬ضخامت‭ ‬2‭ ‬متر‭ ‬و‭ ‬ارتفاع‭ ‬2‭.‬5‭ ‬متر‭ ‬باقي‭ ‬مانده‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬رج‌هاي‭ ‬پايين‌تر‭ ‬از‭ ‬سنگ‌هاي‭ ‬صخره‌اي‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬در‭ ‬رج‌هاي‭ ‬بالايي‭ ‬از‭ ‬سنگ‌هاي‭ ‬تراش‌خورده‭ ‬استفاده‭ ‬كرده‌اند‭ (‬تصوير‭ ‬4‭). ‬همچنين،‭ ‬در‭ ‬اين‭ ‬قسمت‭ ‬از‭ ‬قلعه‭ ‬بقاياي‭ ‬اتاق‌هايي‭ ‬با‭ ‬اندود‭ ‬گچ‭ ‬به‭ ‬مساحت‭ ‬2×1.5‭ ‬متر‭ ‬ديده‭ ‬مي‌شود‭ ‬كه‭ ‬بر‭ ‬روي‭ ‬پرتگاهي‭ ‬بنا‭ ‬شده‌اند‭. ‬همچنين،‭ ‬در‭ ‬اين‭ ‬بخش‭ ‬آثار‭ ‬ديوارهايي‭ ‬با‭ ‬مصالح‭ ‬لاشه‌سنگ‭ ‬و‭ ‬گچ‭ ‬نيم‌كوب‭ ‬وجود‭ ‬دارد‭ ‬كه‭ ‬عرض‭ ‬آنها‭ ‬از‭ ‬1‭ ‬تا‭ ‬1‭.‬5‭ ‬متر‭ ‬متغير‭ ‬است‭. ‬علاوه‭ ‬بر‭ ‬اين،‭ ‬در‭ ‬پرتگاه‭ ‬صخره‌اي‭ ‬اين‭ ‬قسمت‭ ‬آثار‭ ‬ديواري‭ ‬لاشه‌سنگي‭ ‬روي‭ ‬ديوارة‭ ‬صخرهاي‭ ‬ديده‭ ‬مي‌شود‭ ‬كه‭ ‬احتمالاً‭ ‬براي‭ ‬ارتباط‭ ‬بين‭ ‬بخش‌هاي‭ ‬ساختماني‭ ‬پايين‭ ‬صخرة‭ ‬پرتگاهي‭ ‬و‭ ‬تأسيسات‭ ‬فوقاني‭ ‬بوده‭ ‬است‭ (‬تصوير‭ ‬5‭). ‬در‭ ‬ميان‭ ‬سنگ‌هاي‭ ‬ريخته‌شده‭ ‬در‭ ‬پي‭ ‬اتاق‌ها‭ ‬نيز‭ ‬دو‭ ‬پاشنة‭ ‬در‭ ‬وجود‭ ‬دارد‭.‬

مسيل‭ ‬آب‭ ‬اين‭ ‬قسمت‭ ‬را‭ ‬از‭ ‬بخش‭ ‬شمالي‭ ‬جدا‭ ‬مي‌سازد‭ ‬و‭ ‬براي‭ ‬جلوگيري‭ ‬از‭ ‬تخريب‭ ‬سيلابي‭ ‬با‭ ‬ديواره‌اي‭ ‬از‭ ‬سنگ‌هاي‭ ‬بزرگ‭ ‬تقويت‭ ‬شده‭ ‬است‭. ‬در‭ ‬اين‭ ‬قسمت‭ ‬بقاياي‭ ‬دروازه‌اي‭ ‬قرار‭ ‬داشته‭ ‬كه‭ ‬احتمالاً‭ ‬با‭ ‬پل‭ ‬كوچكي‭ ‬اين‭ ‬بخش‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬بخش‭ ‬شمالي‭ ‬وصل‭ ‬مي‌كرده‭ ‬است‭. ‬احتمالاً‭ ‬در‭ ‬فصول‭ ‬بارندگي‭ (‬زمستان‭ ‬و‭ ‬بهار‭) ‬امكان‭ ‬تردد‭ ‬از‭ ‬اين‭ ‬مسيل‭ ‬سخت‭ ‬بوده‭ ‬است‭. ‬در‭ ‬عين‭ ‬حال،‭ ‬پاشنة‭ ‬در‭ ‬سنگي‭ ‬مكعب‌مستطيل‌شكلي‭ ‬با‭ ‬ابعاد‭ ‬بزرگ‭ ‬در‭ ‬اين‭ ‬قسمت‭ ‬وجود‭ ‬دارد‭ ‬كه‭ ‬نشان‌دهندة‭ ‬وجود‭ ‬دربي‭ ‬محكم‭ ‬و‭ ‬سنگين‭ ‬براي‭ ‬جلوگيري‭ ‬از‭ ‬نفوذ‭ ‬احتمالي‭ ‬دشمن‭ ‬از‭ ‬راه‭ ‬اين‭ ‬مسيل‭ ‬است‭.‬

در‭ ‬قسمت‭ ‬شمالي،‭ ‬محوطة‭ ‬باز‭ ‬مستطيل‌شكلي‭ ‬در‭ ‬بين‭ ‬آثار‭ ‬اتاق‌ها‭ ‬ديده‭ ‬مي‌شود‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬نظر‭ ‬مي‌رسد‭ ‬اتاق‌ها‭ ‬و‭ ‬راه‌هاي‭ ‬مجموعه‭ ‬به‭ ‬اين‭ ‬قسمت‭ ‬منتهي‭ ‬مي‌شده‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬اين‭ ‬قسمت‭ ‬نيز‭ ‬دسترسي‭ ‬به‭ ‬همة‭ ‬اتاق‌ها‭ ‬ميسر‭ ‬بوده‭ ‬است‭. ‬در‭ ‬بررسي‭ ‬سطحي،‭ ‬به‭ ‬علت‭ ‬درهم‌ريختگي‭ ‬آثار‭ ‬پي‭ ‬ديوار‭ ‬اتاق‌ها،‭ ‬ورودي‭ ‬آنها‭ ‬مشخص‭ ‬نبود،‭ ‬اما‭ ‬به‭ ‬نظر‭ ‬مي‌رسد‭ ‬كه‭ ‬اتاق‌ها‭ ‬از‭ ‬طريق‭ ‬ورودي‭ ‬يا‭ ‬دالاني‭ ‬به‭ ‬هم‭ ‬مرتبط‭ ‬بوده‌اند،‭ ‬زيرا‭ ‬اثري‭ ‬از‭ ‬كوچه‭ ‬يا‭ ‬معبري‭ ‬كه‭ ‬اتاق‌ها‭ ‬را‭ ‬از‭ ‬هم‭ ‬جدا‭ ‬سازد‭ ‬مشاهده‭ ‬نشد‭. ‬

بخش‭ ‬شمالي‭ ‬مسيل‭ ‬از‭ ‬شمال‭ ‬به‭ ‬رودخانة‭ ‬چنارآب‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬جنوب‭ ‬به‭ ‬ديوارة‭ ‬صخره‌اي‭ ‬كوه‌‭ ‬خرمه‭ ‬منتهي‭ ‬مي‌شود‭. ‬در‭ ‬مركز‭ ‬اين‭ ‬قسمت،‭ ‬بقاياي‭ ‬ستون‌ها‭ ‬و‭ ‬بدنة‭ ‬ستون‌هاي‭ ‬تراشيدة‭ ‬سنگ‭ ‬آهكي‭ ‬در‭ ‬كنار‭ ‬بقاياي‭ ‬آثار‭ ‬معماري‭ ‬با‭ ‬مصالح‭ ‬آجر‭ ‬به‭ ‬ابعاد‭ ‬5×22×22‭ ‬يا‭ ‬5×21.5×21.5‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬و‭ ‬لاشه‌سنگ‭ ‬ديده‭ ‬مي‌شود‭. ‬در‭ ‬اطراف‭ ‬اين‭ ‬قسمت،‭ ‬توده‌هاي‭ ‬به‌هم‌ريختة‭ ‬لاشه‌سنگ‌ها‭ ‬و‭ ‬بقاياي‭ ‬اتاق‌هايي‭ ‬مربع‌شكل‭ ‬با‭ ‬دو‭ ‬ورودي‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬قرينه‭ ‬در‭ ‬جنوب‭ ‬و‭ ‬شمال‭ ‬به‭ ‬ابعاد‭ ‬380×380‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬وجود‭ ‬دارد‭ ‬كه‭ ‬اندازة‭ ‬ورودي‭ ‬جنوبي‭ ‬آن‭ ‬92‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬بعدها‭ ‬با‭ ‬ديواره‌اي‭ ‬كوچك‭ (‬تيغه‭) ‬به‭ ‬طول‭ ‬24‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬و‭ ‬ضخامت‭ ‬26‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬كوچك‌تر‭ ‬شده‭ ‬است‭. ‬ورودي‭ ‬شمالي‭ ‬95‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬عرض‭ ‬دارد‭. ‬در‭ ‬ساخت‭ ‬ديوارهاي‭ ‬اين‭ ‬اتاق‭ ‬يا‭ ‬هشتي‭ ‬از‭ ‬لاشه‌سنگ‭ ‬با‭ ‬ملاط‭ ‬گچ‭ ‬نيم‌كوب‭ ‬استفاده‭ ‬شده‭ ‬است‭. ‬همچنين،‭ ‬ديواره‌هاي‭ ‬لاشه‌سنگي‭ ‬را‭ ‬با‭ ‬اندود‭ ‬گچي‭ ‬به‭ ‬ضخامت‭ ‬3‭ ‬تا‭ ‬5‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬پوشانده‌اند‭. ‬در‭ ‬شمالي‭ ‬اين‭ ‬اتاق‭ ‬يا‭ ‬هشتي‭ ‬به‭ ‬محوطه‌اي‭ ‬منتهي‭ ‬مي‌شود‭ ‬كه‭ ‬دو‭ ‬پايه‌ستون‭ ‬دارد‭ ‬و‭ ‬يكي‭ ‬از‭ ‬آنها‭ ‬شكسته‭ ‬است‭. ‬به‭ ‬احتمال‭ ‬فراوان،‭ ‬اين‭ ‬هشتي‭ ‬راه‭ ‬دسترسي‭ ‬به‭ ‬مجموعة‭ ‬ستون‌دار‭ ‬و‭ ‬آتشدان‭ ‬بوده‭ ‬است‭. ‬ضخامت‭ ‬ديوارهاي‭ ‬هشتي‭ ‬بين‭ ‬100‭ ‬تا‭ ‬110‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬ساخت‭ ‬ديوار،‭ ‬نماي‭ ‬بيروني‭ ‬را‭ ‬با‭ ‬لاشه‌سنگ‌هاي‭ ‬تراشيده‭ ‬ساخته‭ ‬و‭ ‬فضاي‭ ‬بين‭ ‬آنها‭ ‬را‭ ‬با‭ ‬لاشه‌سنگ‌هاي‭ ‬كوچك‌تر‭ ‬و‭ ‬ملاط‭ ‬گچ‭ ‬نيم‌كوب‭ ‬پر‭ ‬كرده‌اند‭. ‬بين‭ ‬رگة‭ ‬لاشه‌سنگ‌هاي‭ ‬نما‭ ‬با‭ ‬گچ‭ ‬نيم‌كوب‭ ‬بندكشي‭ ‬و‭ ‬پر‭ ‬شده‭ ‬است‭. ‬در‭ ‬نهايت،‭ ‬نما‭ ‬را‭ ‬با‭ ‬لايه‌اي‭ ‬از‭ ‬ملاط‭ ‬گچ‭ ‬نيم‌كوب‭ ‬براي‭ ‬پوشاندن‭ ‬زمختي‭ ‬ديوار‭ ‬پوشانده‌اند‭ (‬تصوير‭ ‬5‭). ‬اين‭ ‬شيوة‭ ‬ديوارسازي‭ ‬در‭ ‬دورة‭ ‬اشكاني‭ ‬ابداع‭ ‬شد‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬نما‭ ‬از‭ ‬سنگ‌هاي‭ ‬تراشيده‭ ‬استفاده‭ ‬و‭ ‬فضاي‭ ‬بين‭ ‬ديوار‭ ‬را‭ ‬با‭ ‬لاشه‌سنگ‭ ‬پر‭ ‬مي‌كردند‭. ‬در‭ ‬جاهايي‭ ‬كه‭ ‬دسترسي‭ ‬به‭ ‬سنگ‭ ‬وجود‭ ‬نداشت،‭ ‬در‭ ‬نما‭ ‬از‭ ‬آجر‭ ‬به‭ ‬جاي‭ ‬پركننده‭ ‬استفاده‭ ‬مي‌شد‭.‬‭ ‬اين‭ ‬شيوه‭ ‬در‭ ‬كاخ‌ها‭ ‬و‭ ‬ساختمان‌هاي‭ ‬الحضر‭ ‬و‭ ‬كاخ‭ ‬آشور‭ ‬ديده‭ ‬مي‌شود‭ ‬كه‭ ‬نماي‭ ‬آنها‭ ‬يك‌درميان‭ ‬سنگ‌هاي‭ ‬باريك‭ ‬و‭ ‬سنگ‌هاي‭ ‬است‭.‬‭ ‬همچنين،‭ ‬در‭ ‬ديوار‭ ‬ساساني‭ ‬كنار‭ ‬رودخانة‭ ‬بيستون،‭ ‬كه‭ ‬كاخ‭ ‬مغولي‭ ‬روي‭ ‬آن‭ ‬ساخته‭ ‬شده،‭ ‬چنين‭ ‬شيوه‌اي‭ ‬گزارش‭ ‬شده‭ ‬است‭.‬‭ ‬حصارهايي‭ ‬از‭ ‬جنس‭ ‬لاشه‌سنگ‭ ‬و‭ ‬ملاط‭ ‬گچ‭ ‬از‭ ‬ويژگي‌هاي‭ ‬سازه‌هاي‭ ‬معماري‭ ‬اشكاني‭ ‬و‭ ‬ساساني‭ ‬است‭. ‬در‭ ‬اين‭ ‬سازه‌ها،‭ ‬سنگ‌ها‭ ‬بنا‭ ‬را‭ ‬نمي‌سازند،‭ ‬بلكه‭ ‬عامل‭ ‬چسباننده‭ (‬گچ‭) ‬است‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬سرعت‭ ‬مي‌بندد‭ ‬و‭ ‬سنگ‌ها‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬جاي‭ ‬خود‭ ‬نگه‭ ‬داشته،‭ ‬بنا‭ ‬را‭ ‬شكل‭ ‬مي‌دهد‭.‬‭ ‬همچنين،‭ ‬سبك‭ ‬و‭ ‬شيوة‭ ‬ساخت‭ ‬تأسيسات‭ ‬و‭ ‬برج‌ها‭ ‬و‭ ‬مصالح‭ ‬به‌كاررفته‭ ‬در‭ ‬آنها‭ ‬كه‭ ‬بومي‭ (‬بوم‌آورد‭) ‬منطقه‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬تنوع‭ ‬استفاده‭ ‬از‭ ‬مواد‭ ‬و‭ ‬مصالح‭ ‬بومي‭ ‬و‭ ‬بهره‭ ‬بردن‭ ‬از‭ ‬شكل‭ ‬زمين‭ (‬توپوگرافي‭) ‬در‭ ‬ساخت‭ ‬قلعه‭ ‬نيز‭ ‬از‭ ‬ويژگي‌هاي‭ ‬معماري‭ ‬اواخر‭ ‬دورة‭ ‬اشكاني‭ ‬است‭. ‬ادوارد‭ ‬كيل‭ ‬نيز‭ ‬چنين‭ ‬سازه‌هايي‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬اين‭ ‬دوره‭ ‬نسبت‭ ‬مي‌دهد‭.‬‭ ‬با‭ ‬اين‭ ‬همه،‭ ‬با‭ ‬نگاهي‭ ‬به‭ ‬برج‌هاي‭ ‬چهارگوش‭ ‬در‭ ‬اين‭ ‬مجموعه‭ ‬مي‌توان‭ ‬گفت‭ ‬كه‭ ‬اين‭ ‬قلعه‭ ‬در‭ ‬دورة‭ ‬اشكاني‭ ‬و‭ ‬قبل‭ ‬از‭ ‬قلعة‭ ‬يزدگرد‭ ‬ساخته‭ ‬شده‭ ‬و‭ ‬احتمالاً‭ ‬در‭ ‬دورة‭ ‬ساساني‭ ‬و‭ ‬اسلامي‭ ‬نيز‭ ‬از‭ ‬آن‭ ‬استفاده‭ ‬مي‌شده‭ ‬است‭.‬

ستون‌هاي‭ ‬ريخته‌شده،‭ ‬شامل‭ ‬چندين‭ ‬بدنه‌ستون،‭ ‬در‭ ‬اضلاع‭ ‬شمالي‭ ‬و‭ ‬غربي‭ ‬اتاق‭ ‬يا‭ ‬هشتي‭ ‬قرار‭ ‬دارند‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬محوطه‌اي‭ ‬باز‭ ‬منتهي‭ ‬مي‌شود‭ ‬و‭ ‬هيچ‭ ‬رد‭ ‬ديوار‭ ‬يا‭ ‬بقاياي‭ ‬آن‭ ‬وجود‭ ‬ندارد‭. ‬به‭ ‬نظر‭ ‬مي‌رسد‭ ‬اين‭ ‬محوطه‭ ‬ميدان‭ ‬اصلي‭ ‬بوده‭ ‬و‭ ‬اتاق‌ها‭ ‬و‭ ‬سازهاي‭ ‬با‭ ‬بناي‭ ‬ستون‌دار‭ ‬در‭ ‬اطراف‭ ‬آن‭ ‬ساخته‭ ‬شده‭ ‬بود‭. ‬اين‭ ‬حياط‭ ‬يا‭ ‬صحن‭ ‬تا‭ ‬كنارة‭ ‬تراس‭ ‬رودخانه‭ ‬ادامه‭ ‬داشت‭. ‬اتاق‌هايي‭ ‬با‭ ‬ابعاد‭ ‬گوناگون‭ ‬در‭ ‬اطراف‭ ‬اين‭ ‬صحن‭ ‬يا‭ ‬فضاي‭ ‬خالي‭ ‬ساخته‭ ‬شده‭ ‬بود‭ ‬كه‭ ‬بزرگ‌ترين‭ ‬آنها‭ ‬ابعادي‭ ‬به‭ ‬اندازة‭ ‬16.3×22.1‭ ‬متر‭ ‬دارد‭ ‬كه‭ ‬ضخامت‭ ‬ديوارهاي‭ ‬لاشه‌سنگي‭ ‬آن‭ ‬از‭ ‬يك‭ ‬تا‭ ‬دو‭ ‬متر‭ ‬متغير‭ ‬است‭. ‬

سازندگان‭ ‬قلعه‭ ‬يا‭ ‬مجموعه‭ ‬براي‭ ‬جلوگيري‭ ‬از‭ ‬تخريب‭ ‬ناشي‭ ‬از‭ ‬سيل‭ ‬در‭ ‬زمان‭ ‬طغيان‭ ‬رودخانه‭ ‬تراسي‭ ‬پله‌پله‭ ‬در‭ ‬كنارة‭ ‬رودخانه‭ ‬با‭ ‬سنگ‌هاي‭ ‬بزرگ‭ ‬ايجاد‭ ‬كرده‭ ‬بودند‭ ‬كه‭ ‬بخش‌هايي‭ ‬از‭ ‬اين‭ ‬تراس‭ ‬باقي‭ ‬مانده‭ ‬است‭. ‬اين‭ ‬تراس‭ ‬هم‭ ‬سيل‌شكن‭ ‬بود‭ ‬و‭ ‬هم‭ ‬برداشت‭ ‬آب‭ ‬از‭ ‬رودخانه‭ ‬را‭ ‬تسهيل‭ ‬مي‌كرد‭. ‬در‭ ‬كنارة‭ ‬اين‭ ‬ديوار‭ ‬بقاياي‭ ‬خمره‌اي‭ ‬ديده‭ ‬مي‌شود‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬خاك‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬ايستاده‭ ‬كار‭ ‬گذاشته‌اند‭ ‬و‭ ‬حفاران‭ ‬غيرمجاز‭ ‬آن‭ ‬را‭ ‬بيرون‭ ‬آورده‌اند‭ ‬و‭ ‬احتمالاً‭ ‬بخشي‭ ‬از‭ ‬وسايل‭ ‬تدفين‭ ‬خمره‌اي‭ ‬بوده،‭ ‬زيرا‭ ‬در‭ ‬كنار‭ ‬و‭ ‬داخل‭ ‬خمره‭ ‬بقاياي‭ ‬استخواني‭ ‬به‭ ‬همراه‭ ‬چند‭ ‬تكه‭ ‬شيشة‭ ‬شكستة‭ ‬ريز‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬پراكنده‭ ‬ديده‭ ‬مي‌شود‭ (‬تصوير‭ ‬6‭).‬

كارگاه‭ ‬سنگ‌تراشي‭: ‬با‭ ‬بررسي‭ ‬بيشتر‭ ‬محوطه‭ ‬مشخص‭ ‬شد‭ ‬كه‭ ‬معدن‭ ‬و‭ ‬محل‭ ‬ساخت‭ ‬ستون‌ها،‭ ‬ته‌ستون‌ها‭ ‬و‭ ‬پاشنه‌هاي‭ ‬سنگي‭ ‬دروازة‭ ‬جنوبي،‭ ‬كه‭ ‬جنوب‭ ‬و‭ ‬شمال‭ ‬قلعه‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬هم‭ ‬مرتبط‭ ‬مي‌كند،‭ ‬در‭ ‬ابتداي‭ ‬شكاف‭ ‬شرقي‭ ‬محوطه‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬حدود‭ ‬150‭ ‬متري‭ ‬محل‭ ‬قرارگيري‭ ‬ستون‌ها‭ ‬قرار‭ ‬دارد‭. ‬اين‭ ‬موضوع‭ ‬از‭ ‬بقاياي‭ ‬ستون‌هاي‭ ‬نيمه‌كاره‭ ‬و‭ ‬رهاشده‭ ‬در‭ ‬محل‭ ‬جداسازي‭ ‬سنگ‭ ‬خام‭ ‬براي‭ ‬ساخت‭ ‬ستون‌ها‭ ‬و‭ ‬شيوه،‭ ‬جاي‭ ‬و‭ ‬اثر‭ ‬قلم‌هاي‭ ‬سنگ‌بُري‭ ‬استفاده‌شده‭ ‬روي‭ ‬صخره‭ ‬كاملاً‭ ‬مشخص‭ ‬است‭. ‬

روي‭ ‬تخته‌سنگي‭ ‬بزرگ‭ ‬به‭ ‬طول‭ ‬260‭ ‬و‭ ‬عرض‭ ‬180‭ ‬سانتي‌متر،‭ ‬كه‭ ‬از‭ ‬ديوارة‭ ‬صخره‌اي‭ ‬اين‭ ‬قسمت‭ ‬جدا‭ ‬شده‭ ‬است،‭ ‬آثار‭ ‬جاي‭ ‬قلم‭ ‬و‭ ‬پتك‌هاي‭ ‬به‭ ‬كار‭ ‬رفته‭ ‬براي‭ ‬بريدن‭ ‬سنگ‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬گودي‌هايي‭ ‬به‭ ‬طول‭ ‬23‭ ‬تا‭ ‬25‭ ‬و‭ ‬عمق‭ ‬18‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬در‭ ‬خط‭ ‬مستقيم‭ ‬ديده‭ ‬مي‌شود‭ ‬كه‭ ‬سنگ‌بُرها‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬منظم‭ ‬با‭ ‬زدن‭ ‬ضربه‭ ‬بر‭ ‬اسكنه‌هاي‭ ‬قرار‭ ‬گرفته‭ ‬در‭ ‬اين‭ ‬گودي‌هاي‭ ‬مستطيل‌شكل،‭ ‬سنگ‭ ‬را‭ ‬مستقيماً‭ ‬از‭ ‬تخته‌سنگ‭ ‬مادر‭ ‬جدا‭ ‬كرده‭ ‬و‭ ‬براي‭ ‬مراحل‭ ‬بعدي‭ ‬در‭ ‬اختيار‭ ‬حجاران‭ ‬و‭ ‬سنگ‌تراشان‭ ‬قرار‭ ‬مي‌دادند‭. ‬چنان‭ ‬كه‭ ‬گفته‭ ‬شد،‭ ‬در‭ ‬كنار‭ ‬اين‭ ‬تخته‌سنگ‭ ‬تعدادي‭ ‬بدنه‌ستون‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬نيمه‌كاره‭ ‬وجود‭ ‬دارد‭ (‬تصوير‭ ‬7‭).‬

ستون‌ها‭ ‬و‭ ‬بدنة‭ ‬ستون‌ها‭: ‬بقاياي‭ ‬دو‭ ‬پايه‌ستون‭ ‬در‭ ‬بخش‭ ‬شمالي‭ ‬وجود‭ ‬دارد‭ ‬كه‭ ‬تقريباً‭ ‬سالم‭ ‬مانده‌اند‭. ‬پايه‌ستون‌ها‭ ‬به‭ ‬شكل‭ ‬مربع‭ ‬به‭ ‬ابعاد‭ ‬115×115‭ ‬و‭ ‬بلندي‭ ‬60‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬از‭ ‬سنگ‭ ‬آهكي‭ ‬سفيدي‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬مطبق‭ ‬تراشيده‭ ‬شده‌اند‭ ‬و‭ ‬آثار‭ ‬تيشة‭ ‬حجاري‭ ‬بر‭ ‬روي‭ ‬آنها‭ ‬ديده‭ ‬مي‌شود‭ ‬و‭ ‬قلم‌گيري‭ ‬نشده‌اند‭. ‬در‭ ‬بالاي‭ ‬ستون‌ها‭ ‬گودي‌اي‭ ‬به‭ ‬عمق‭ ‬16‭ ‬و‭ ‬قطر‭ ‬19‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬به‭ ‬شكل‭ ‬كاسه‭ ‬ايجاد‭ ‬شده‭ ‬است‭ (‬تصوير‭ ‬8‭). ‬ابتدا‭ ‬بر‭ ‬اين‭ ‬عقيده‭ ‬بودم‭ ‬كه‭ ‬اين‭ ‬گودي‭ ‬روي‭ ‬دو‭ ‬تخته‌سنگ،‭ ‬كه‭ ‬پله‌پله‭ ‬و‭ ‬راست‌گوشه‭ ‬حجاري‭ ‬شده‌اند،‭ ‬براي‭ ‬نگهداري‭ ‬بدنة‭ ‬ستون‌ها‭ ‬با‭ ‬ميله‌اي‭ ‬احتمالاً‭ ‬چوبي‭ ‬يا‭ ‬با‭ ‬ايجاد‭ ‬زائده‌اي‭ ‬در‭ ‬انتهاي‭ ‬بدنة‭ ‬ستون‭ ‬بوده‭ ‬است‭. ‬اما‭ ‬با‭ ‬بررسي‭ ‬بدنة‭ ‬ستون‌ها‭ ‬متوجه‭ ‬شدم‭ ‬كه‭ ‬هيچ‌كدام‭ ‬از‭ ‬بدنة‭ ‬ستون‌ها‭ ‬حفره‭ ‬يا‭ ‬زائده‌اي‭ ‬به‭ ‬اين‭ ‬اندازه‭ ‬ندارند،‭ ‬بلكه‭ ‬حفرة‭ ‬آنها‭ ‬چهارگوش‭ ‬بوده‭ ‬و‭ ‬با‭ ‬حفرة‭ ‬روي‭ ‬پايه‌ستون‌هايي‭ ‬مطابقت‭ ‬دارند‭ ‬كه‭ ‬اكنون‭ ‬در‭ ‬موزة‭ ‬مردم‌شناسي‭ ‬قلعة‭ ‬والي‭ ‬ايلام‭ ‬نگهداري‭ ‬مي‌شوند‭. ‬بنابراين،‭ ‬اين‭ ‬دو‭ ‬تخته‌سنگ‭ ‬حجاري‌شده‭ ‬در‭ ‬اين‭ ‬قسمت‭ ‬كاركردي‭ ‬ديگر‭ ‬داشته‭ ‬و‭ ‬احتمالاً‭ ‬به‭ ‬منزلة‭ ‬آتشدان‭ ‬يا‭ ‬محلي‭ ‬براي‭ ‬پيشكش‭ ‬قرباني‭ ‬بوده‌اند‭. ‬وجود‭ ‬بدنة‭ ‬‌ستوني‭ ‬در‭ ‬ميان‭ ‬اين‭ ‬دو‭ ‬تخته‌سنگ‭ ‬مطبق‭ ‬نشان‭ ‬مي‌دهد‭ ‬كه‭ ‬آتشدان‭ ‬بوده‌اند‭. ‬اين‭ ‬سنگ‭ ‬از‭ ‬طول‭ ‬شكسته‭ ‬و‭ ‬چندتكه‭ ‬شده‭ ‬است‭. ‬از‭ ‬نظر‭ ‬شكل‭ ‬كلي،‭ ‬اين‭ ‬آتشدان‭ ‬مشابه‭ ‬تصوير‭ ‬آتشداني‭ ‬در‭ ‬نقش‌برجستة‭ ‬بيستون‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬آن،‭ ‬شاهزادة‭ ‬پارتي‭ ‬در‭ ‬برابر‭ ‬آتشداني‭ ‬مشغول‭ ‬اجراي‭ ‬مراسم‭ ‬مذهبي‭ ‬است‭.‬‭ ‬آتشدان‭ ‬بيستون‭ ‬مشابه‭ ‬با‭ ‬تصوير‭ ‬آتشدان‭ ‬پشت‭ ‬سكة‭ ‬اوخاسرس‭ ‬و‭ ‬پشت‭ ‬سكة‭ ‬اردشير‭ ‬دوم‭ (‬ح‭ ‬179‭-‬224م‭)‬،‭ ‬از‭ ‬شاهان‭ ‬محلي‭ ‬پارس،‭ ‬است‭.‬‭ ‬اين‭ ‬آتشدان‌ها‭ ‬داراي‭ ‬يك‭ ‬پايه‭ ‬با‭ ‬بدنه‭ ‬و‭ ‬سرستون‭ ‬بوده‌اند‭. ‬اما‭ ‬در‭ ‬پشت‭ ‬سكة‭ ‬اردشير‭ ‬نقش‭ ‬آتشداني‭ ‬ديده‭ ‬مي‌شود‭ ‬كه‭ ‬داراي‭ ‬سه‭ ‬پايه‭ ‬است،‭ ‬ولي‭ ‬از‭ ‬زمان‭ ‬شاپور‭ ‬اول‭ ‬شكل‭ ‬آتشدان‭ ‬تغير‭ ‬يافت‭ ‬و‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬ستوني‭ ‬با‭ ‬سرستون‭ ‬و‭ ‬پايه‌ستوني‭ ‬به‭ ‬شكل‭ ‬چند‭ ‬قطعة‭ ‬راست‌گوشه‭ ‬درآمد‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬طرفين‭ ‬آن‭ ‬شاهنشاه‭ ‬و‭ ‬ايزدان‭ ‬گوناگون‭ (‬اهورامزدا،‭ ‬ميترا‭ ‬و‭ ‬آناهيتا‭) ‬نقش‭ ‬مي‌شدند‭. ‬اين‭ ‬نقش‭ ‬سكه‌هاي‭ ‬ساساني‭ ‬كم‌وبيش‭ ‬تا‭ ‬زمان‭ ‬بلاش‭ ‬ادامه‭ ‬پيدا‭ ‬كرد‭.‬‭ ‬همچنين،‭ ‬نمونه‌اي‭ ‬از‭ ‬اين‭ ‬نوع‭ ‬آتشدان‭ ‬روي‭ ‬مهري‭ ‬سنگي‭ ‬حكاكي‭ ‬شده‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬كتابخانة‭ ‬پاريس‭ ‬نگهداري‭ ‬مي‌شود‭. ‬در‭ ‬اين‭ ‬مهر‭ ‬سنگي،‭ ‬ايزد‭ ‬آتش‭ ‬در‭ ‬بالاي‭ ‬آتشدان‭ ‬نمايان‭ ‬است‭.‬‭ ‬اين‭ ‬تركيب‭ ‬از‭ ‬دورة‭ ‬هرمز‭ ‬دوم‭ ‬بر‭ ‬روي‭ ‬سكه‌ها‭ ‬ظاهر‭ ‬شد‭.‬‭ ‬در‭ ‬كنار‭ ‬آتشدان‭ ‬يا‭ ‬آتشگاه‭ ‬نام‭ ‬آتشكده‭ ‬نيز‭ ‬مي‌آمد‭.‬‭ ‬آتشدان‭ ‬اين‭ ‬محوطه‭ ‬مشابه‭ ‬تصوير‭ ‬آتشدان‌هايي‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬از‭ ‬اواخر‭ ‬دوران‭ ‬پارتي‭ (‬شاهان‭ ‬پارس‭) ‬بر‭ ‬پشت‭ ‬سكه‌ها‭ ‬ظاهر‭ ‬شدند‭ ‬و‭ ‬نمونه‌اي‭ ‬از‭ ‬آنها،‭ ‬كه‭ ‬قدمت‭ ‬آن‭ ‬به‭ ‬دورة‭ ‬اشكاني‭ ‬برمي‌گردد،‭ ‬در‭ ‬حفاري‌هاي‭ ‬كوه‭ ‬خواجه‭ ‬سيستان‭ ‬يافت‭ ‬شد‭.‬‭ ‬اين‭ ‬آتشدان‭ ‬از‭ ‬سنگ‭ ‬يكپارچه‭ ‬ساخته‭ ‬شده،‭ ‬در‭ ‬حالي‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬دورة‭ ‬ساساني‭ ‬آتشدان‌ها‭ ‬از‭ ‬چندين‭ ‬قطعة‭ ‬مجزا‭ ‬ساخته‭ ‬مي‌شدند‭ ‬و‭ ‬آتشدان‭ ‬چندقطعه،‭ ‬به‌خصوص‭ ‬بر‭ ‬پشت‭ ‬سكه‌هاي‭ ‬شاپور‭ ‬اول،‭ ‬با‭ ‬جزييات‭ ‬كامل‌تري‭ ‬نقش‭ ‬شد‭.‬‭ ‬در‭ ‬بيشاپور،‭ ‬آتشداني‭ ‬سنگي‭ ‬قرار‭ ‬داشت‭ ‬كه‭ ‬پايه‭ ‬و‭ ‬ستون‭ ‬و‭ ‬پهنة‭ ‬آن‭ ‬در‭ ‬بنايي‭ ‬از‭ ‬دوران‭ ‬اسلامي‭ ‬در‭ ‬نزديكي‭ ‬پرستشگاه‭ ‬پيدا‭ ‬شده‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬گويا‭ ‬متعلق‭ ‬به‭ ‬پرستشگاه‭ (‬آتشكده‭) ‬بوده‭ ‬است‭. ‬بازسازي‭ ‬اين‭ ‬آتشدان‭ ‬تصويري‭ ‬مشابه‭ ‬آتشدان‌هايي‭ ‬به‭ ‬دست‭ ‬داده‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬بر‭ ‬پشت‭ ‬سكه‌هاي‭ ‬ساساني‭ ‬ديده‭ ‬مي‌شود‭. ‬مي‌بايست‭ ‬يادآور‭ ‬شد‭ ‬كه‭ ‬علاوه‭ ‬بر‭ ‬آتشي‭ ‬كه‭ ‬داخل‭ ‬پرستشگاه‭ ‬افروخته‭ ‬بود،‭ ‬آتش‭ ‬ديگري‭ ‬نيز‭ ‬روشن‭ ‬مي‌كردند‭ ‬كه‭ ‬بايد‭ ‬در‭ ‬بيرون‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬معرض‭ ‬ديد‭ ‬قرار‭ ‬مي‌گرفت‭.‬‭ ‬

در‭ ‬شرق‭ ‬آتشدان‌ها‭ ‬بخشي‭ ‬از‭ ‬بدنة‭ ‬ستون‌ها‭ ‬ديده‭ ‬مي‌شود‭. ‬با‭ ‬توجه‭ ‬به‭ ‬بقاياي‭ ‬ستون‌هاي‭ ‬ريخته‌شده‭ ‬و‭ ‬افتاده‭ ‬مي‌توان‭ ‬گفت‭ ‬كه‭ ‬اين‭ ‬ستون‌ها‭ ‬را‭ ‬از‭ ‬چند‭ ‬بخش‭ ‬مي‌ساختند‭ ‬و‭ ‬بعد‭ ‬آنها‭ ‬را‭ ‬روي‭ ‬هم‭ ‬سوار‭ ‬مي‌كردند‭. ‬طول‭ ‬اين‭ ‬بخش‌ها‭ ‬102‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬قطر‭ ‬آنها‭ ‬از‭ ‬59‭ ‬تا‭ ‬61‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬متغير‭ ‬است‭. ‬متأسفانه‭ ‬فقط‭ ‬يكي‭ ‬از‭ ‬اين‭ ‬بدنة‭ ‬ستون‌ها‭ ‬سالم‭ ‬مانده‭ ‬و‭ ‬4‭ ‬بدنة‭ ‬ديگر‭ ‬شكسته‭ ‬شده‌اند‭.‬‭ ‬همچنين،‭ ‬حجار‭ ‬براي‭ ‬سوار‭ ‬كردن‭ ‬و‭ ‬استحكام‭ ‬بخشيدن‭ ‬اين‭ ‬بخش‌ها‭ ‬روي‭ ‬همديگر‭ ‬حفره‌اي‭ ‬مربع‌شكل‭ ‬به‭ ‬ابعاد‭ ‬7×10‭ ‬و‭ ‬عمق‭ ‬7‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬در‭ ‬انتهاي‭ ‬اين‭ ‬بخش‌ها‭ ‬ايجاد‭ ‬مي‌كرد‭ ‬تا‭ ‬بخش‌هاي‭ ‬بدنة‭ ‬ستون‭ ‬با‭ ‬هم‭ ‬چفت‭ ‬شوند‭ (‬شكل‭ ‬9‭). ‬نكته‌اي‭ ‬كه‭ ‬لازم‭ ‬است‭ ‬بدان‭ ‬اشاره‭ ‬شود‭ ‬اينكه‭ ‬آثار‭ ‬تيشة‭ ‬حجاري‭ ‬بر‭ ‬روي‭ ‬اين‭ ‬بدنة‭ ‬ستون‌ها‭ ‬ديده‭ ‬مي‌شود‭ ‬و‭ ‬به‭ ‬نظر‭ ‬مي‌رسد‭ ‬كه‭ ‬قلم‌گيري‭ ‬نشده‌اند‭. ‬اين‭ ‬امر‭ ‬شايد‭ ‬دليل‭ ‬آن‭ ‬باشند‭ ‬كه‭ ‬اين‭ ‬ستون‌ها‭ ‬نيمه‌كاره‭ ‬رها‭ ‬شده‌اند‭ ‬كه‭ ‬نشانة‭ ‬توقف‭ ‬ساخت‌وساز‭ ‬يا‭ ‬بازسازي‭ ‬اين‭ ‬مجموعه‭ ‬است‭. ‬

پايه‌ستون‭ ‬با‭ ‬نقش‭ ‬گل‭ ‬پنج‌پر‭:‬‭ ‬پايه‌ستوني‭ ‬با‭ ‬نقش‌برجستة‭ ‬گل‭ ‬پنج‌پر‭ ‬از‭ ‬سنگ‭ ‬آهكي‭ ‬سفيد‭ ‬در‭ ‬بخش‭ ‬شمالي‭ ‬محوطة‭ ‬اصلي‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬كنار‭ ‬رودخانه‭ ‬يافت‭ ‬شده‭ ‬و‭ ‬مسئولان‭ ‬ادارة‭ ‬ميراث‭ ‬فرهنگي‭ ‬شهرستان‭ ‬آن‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬پايگاه‭ ‬ميراث‭ ‬فرهنگي‭ ‬سرابله‭ ‬منتقل‭ ‬كرده‌اند‭ ‬كه‭ ‬شامل‭ ‬گوشه‌اي‭ ‬از‭ ‬يك‭ ‬پايه‌ستون‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬كادرهاي‭ ‬حجاري‌شدة‭ ‬روي‭ ‬آن‭ ‬نقش‭ ‬دو‭ ‬گل‭ ‬پنج‌پر‭ ‬سالم‭ ‬و‭ ‬يك‭ ‬گل‭ ‬ديگر،‭ ‬كه‭ ‬نصف‭ ‬آن‭ ‬تقريباً‭ ‬سالم‭ ‬است،‭ ‬ديده‭ ‬مي‌شود‭. ‬گلبرگ‭ ‬گل‌ها‭ ‬با‭ ‬دقت‭ ‬حجاري‭ ‬شده‭ ‬و‭ ‬سعي‭ ‬كرده‌اند‭ ‬حاشية‭ ‬گلبرگ‌ها‭ ‬برجسته‌تر‭ ‬از‭ ‬بقية‭ ‬قسمت‌هاي‭ ‬آن‭ ‬باشد‭. ‬اين‭ ‬قطعه‌سنگ‭ ‬داراي‭ ‬41‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬طول‭ ‬و‭ ‬33‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬عرض‭ ‬و‭ ‬47‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬ارتفاع‭ ‬است‭. ‬قطر‭ ‬گل‌ها‭ ‬15‭.‬5‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬كادر‭ ‬مستطيلي‭ ‬به‭ ‬عرض‭ ‬17‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬قرار‭ ‬دارند‭ ‬و‭ ‬طول‭ ‬كادر‭ ‬به‭ ‬علت‭ ‬شكستگي‭ ‬پايه‌ستون‭ ‬مشخص‭ ‬نيست‭ (‬تصوير‭ ‬10‭).‬

همچنين،‭ ‬در‭ ‬سال‭ ‬1375‭ ‬يا‭ ‬1376ش،‭ ‬هم‌زمان‭ ‬با‭ ‬آغاز‭ ‬عمليات‭ ‬راهسازي‭ ‬در‭ ‬اين‭ ‬تنگه،‭ ‬دو‭ ‬عدد‭ ‬پايه‌ستون‭ ‬و‭ ‬يك‭ ‬سرستون‭ ‬در‭ ‬سمت‭ ‬دامنة‭ ‬شرقي‭ ‬تنگ‌قير‭ ‬و‭ ‬سمت‭ ‬راست‭ ‬رودخانه‭ ‬سالم‭ ‬يافته‭ ‬و‭ ‬به‭ ‬ادارة‭ ‬ميراث‭ ‬فرهنگي‭ ‬ايلام‭ ‬منتقل‭ ‬شدند‭ ‬و‭ ‬اكنون‭ ‬در‭ ‬قلعة‭ ‬والي‭ ‬قرار‭ ‬دارند‭. ‬

پايه‌ستون‭ ‬شمارة‭ ‬1‭:‬‭ ‬از‭ ‬سنگ‭ ‬آهك‭ ‬كِرِم‌رنگ‭ ‬با‭ ‬طول‭ ‬و‭ ‬عرض‭ ‬60‭ ‬و‭ ‬ارتفاع‭ ‬40‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬كه‭ ‬براي‭ ‬قرارگيري‭ ‬بدنة‭ ‬ستون‭ ‬بر‭ ‬روي‭ ‬آن‭ ‬حفره‌اي‭ ‬مربع‌شكل‭ ‬به‭ ‬ابعاد‭ ‬7‭.‬5×6‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬ايجاد‭ ‬كرده‌اند‭.‬

پايه‌ستون‭ ‬شمارة‭ ‬2‭:‬‭ ‬از‭ ‬سنگ‭ ‬آهك‭ ‬كِرِم‌رنگ‭ ‬با‭ ‬طول‭ ‬و‭ ‬عرض‭ ‬و‭ ‬ارتفاع‭ ‬50‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬كه‭ ‬قسمت‭ ‬پايين‭ ‬آن‭ ‬را‭ ‬مانند‭ ‬پايه‌ستون‭ ‬شمارة‭ ‬1‭ ‬مربع‌شكل‭ ‬و‭ ‬بخش‌هاي‭ ‬بالايي‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬دايره‭ ‬تراشيده‌اند‭. ‬روي‭ ‬اين‭ ‬پايه‌ستون‭ ‬هيچ‭ ‬حفره‌اي‭ ‬براي‭ ‬قرارگيري‭ ‬بدنة‭ ‬ستون‭ ‬تعبيه‭ ‬نشده‭ ‬است‭. ‬اين‭ ‬دو‭ ‬پايه‌ستون‭ ‬مشابه‭ ‬با‭ ‬پايه‌ستون‭ ‬D‭ ‬بيستون‌اند‭ ‬كه‭ ‬لوشاي‭ ‬آن‭ ‬را‭ ‬متعلق‭ ‬به‭ ‬دورة‭ ‬سلوكي‌ــ‌‭ ‬اشكاني‭ ‬دانسته،‭ ‬ولي‭ ‬به‭ ‬نظر‭ ‬كلايس‭ ‬ممكن‭ ‬است‭ ‬از‭ ‬دورة‭ ‬ساساني‭ ‬بيستون‭ ‬باشد‭.‬‭ ‬به‭ ‬نظر‭ ‬مي‌رسد‭ ‬با‭ ‬توجه‭ ‬به‭ ‬حفاري‌هاي‭ ‬معبد‭ ‬لائوديسة‭ ‬نهاوند،‭ ‬كه‭ ‬پايه‌ستوني‭ ‬مشابه‭ ‬بيستون‭ ‬در‭ ‬آن‭ ‬به‭ ‬دست‭ ‬آمد،‭ ‬نظر‭ ‬لوشاي‭ ‬به‭ ‬واقعيت‭ ‬نزديك‌تر‭ ‬باشد‭.‬‭ ‬

سرستون‭ ‬شمارة‭ ‬3‭:‬‭ ‬از‭ ‬سنگ‭ ‬آهك‭ ‬كِرِم‌رنگ‭ ‬به‭ ‬ابعاد‭ ‬تقريبي‭ ‬60×60‭ ‬و‭ ‬ارتفاع‭ ‬44‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬كه‭ ‬روي‭ ‬آن‭ ‬حفرهاي‭ ‬مستطيلي‭ ‬شكل‭ ‬به‭ ‬ابعاد‭ ‬5×8‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬براي‭ ‬قرارگيري‭ ‬ستون‭ ‬ايجاد‭ ‬شده‭ ‬است‭. ‬به‭ ‬نظر‭ ‬مي‌رسد‭ ‬اين‭ ‬سرستون‭ ‬نيمه‌كاره‭ ‬رها‭ ‬شده‭ ‬و‭ ‬كامل‭ ‬نشده‭ ‬است،‭ ‬زيرا‭ ‬روي‭ ‬آن‭ ‬آثار‭ ‬لوزي‭ ‬كنده‌كاري‌شدة‭ ‬ساده‌اي‭ ‬ديده‭ ‬مي‌شود‭ ‬كه‭ ‬تكميل‭ ‬نشده‌اند‭ ‬و‭ ‬بر‭ ‬خلاف‭ ‬دو‭ ‬پايه‌ستون‭ ‬قبلي،‭ ‬آثار‭ ‬تيشة‭ ‬حجاري‭ ‬بر‭ ‬روي‭ ‬آن‭ ‬وجود‭ ‬دارد‭ ‬و‭ ‬قلم‌گيري‭ ‬نشده‭ ‬است‭. ‬اين‭ ‬سرستون‭ ‬مشابه‭ ‬سرستون‭ ‬بي‌تزيين‭ ‬محوطة‭ ‬بيستون‭ (‬سرستون‭ ‬باغ‭ ‬قاضي‌زاده‭) ‬است‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬دورة‭ ‬ساساني‭ ‬تاريخ‌گذاري‭ ‬شده‭ ‬است‭ (‬تصوير‭ ‬11‭).‬

پاشنة‭ ‬در‭ ‬سنگي‭ ‬شمارة‭ ‬1‭: ‬به‭ ‬شكل‭ ‬مكعب‌مستطيل‭ ‬و‭ ‬راست‌گوشه‭ ‬با‭ ‬عرض74‭ ‬و‭ ‬طول‭ ‬حدود‭ ‬120سانتي‌متر‭ ‬كه‭ ‬85‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬آن‭ ‬بيرون‭ ‬از‭ ‬خاك‭ ‬است‭. ‬جاي‭ ‬قرارگيري‭ ‬محور‭ ‬درب‭ ‬داراي‭ ‬قطر‭ ‬25‭ ‬و‭ ‬عمق‭ ‬26‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬است‭. ‬

پاشنة‭ ‬در‭ ‬سنگي‭ ‬شمارة‭ ‬2‭:‬‭ ‬يك‭ ‬پاشنة‭ ‬در‭ ‬سنگي‭ ‬تراشيده‌شدة‭ ‬ديگر‭ ‬مكعب‌شكل‭ ‬در‭ ‬بخش‭ ‬جنوبي‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬افتاده‭ ‬وجود‭ ‬دارد‭ ‬كه‭ ‬ابعاد‭ ‬آن‭ ‬60‭ ‬×60‭ ‬و‭ ‬ضخامت‭ ‬آن‭ ‬30‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬است‭. ‬جاي‭ ‬قرارگيري‭ ‬محور‭ ‬درب‭ ‬در‭ ‬اين‭ ‬پاشنة‭ ‬سنگي‭ ‬كاملاً‭ ‬سوراخ‭ ‬شده‭ ‬است‭. ‬اين‭ ‬پاشنة‭ ‬در‭ ‬شكسته‭ ‬شده‭ ‬و‭ ‬امروزه‭ ‬فقط‭ ‬يك‌چهارم‭ ‬آن‭ ‬باقي‭ ‬مانده‭ ‬است‭. ‬

پاشنة‭ ‬در‭ ‬سنگي‭ ‬شمارة‭ ‬3‭:‬‭ ‬در‭ ‬بخش‭ ‬جنوبي‭ ‬بخشي‭ ‬از‭ ‬تخته‌سنگي‭ ‬بيرون‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬داراي‭ ‬135سانتي‌متر‭ ‬طول‭ ‬و‭ ‬50‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬عرض‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬سوراخي‭ ‬به‭ ‬قطر‭ ‬25‭ ‬و‭ ‬عمق20‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬دارد‭ ‬و‭ ‬شكل‭ ‬خاصي‭ ‬ندارد‭. ‬

تخته‌سنگ‭ ‬مكعب‌مستطيل‌شكل‭: ‬تخته‌سنگي‭ ‬به‭ ‬ابعاد‭ ‬123×74‭ ‬×35‭ ‬سانتي‌متر‭ ‬تراشيده‭ ‬شده‭ ‬كه‭ ‬براي‭ ‬كف‌پوش‭ ‬دروازه‭ ‬از‭ ‬آن‭ ‬استفاده‭ ‬مي‌شده‭ ‬است‭. ‬جاي‭ ‬تيشه‌هاي‭ ‬حجاري‭ ‬روي‭ ‬آن‭ ‬ديده‭ ‬مي‌شود‭ (‬تصوير‭ ‬12‭).‬‭ ‬

سيل‌شكن‭:‬‭ ‬معماران‭ ‬و‭ ‬سازندگان‭ ‬اين‭ ‬مجموعه‭ ‬براي‭ ‬جلوگيري‭ ‬از‭ ‬خسارات‭ ‬ناشي‭ ‬از‭ ‬طغيان‭ ‬رودخانه‭ ‬ديواري‭ ‬پله‌پله‭ ‬از‭ ‬تخته‌سنگ‌هاي‭ ‬بزرگ‭ ‬نتراشيده‭ ‬در‭ ‬ضلع‭ ‬شرقي‭ ‬مجموعه‭ ‬در‭ ‬حاشية‭ ‬رودخانه‭ ‬به‭ ‬ارتفاع‭ ‬حدود3‭ ‬متر‭ ‬ساخته‌اند‭ ‬كه‭ ‬اين‭ ‬قسمت‭ ‬را‭ ‬مستحكم‭ ‬كرده‭ ‬است‭. ‬اكنون‭ ‬فقط‭ ‬بخش‌هايي‭ ‬از‭ ‬آن‭ ‬باقي‭ ‬مانده‭ ‬است‭ (‬تصوير‭ ‬4‭). ‬همچنين،‭ ‬در‭ ‬دو‭ ‬طرف‭ ‬مسيل‭ ‬آبي‭ ‬كه‭ ‬عرض‭ ‬آن‭ ‬از‭ ‬3‭.‬5‭ ‬تا‭ ‬5‭ ‬متر‭ ‬متغير‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬ميان‭ ‬بخش‭ ‬جنوبي‭ ‬و‭ ‬شمالي‭ ‬مي‌گذرد،‭ ‬ديواري‭ ‬به‭ ‬ارتفاع‭ ‬حدود‭ ‬1‭.‬5‭ ‬تا‭ ‬2‭ ‬متر‭ ‬از‭ ‬تخته‭ ‬سنگ‌هاي‭ ‬نتراشيدة‭ ‬بزرگ‭ ‬ساخته‌اند‭ ‬كه‭ ‬بدون‭ ‬ملاط‭ ‬و‭ ‬خشكه‌چين‭ ‬است‭.‬

ديوار‭ ‬دفاعي‭ ‬و‭ ‬برج‌ها‭:‬‭ ‬قلعه‌نشينان‭ ‬و‭ ‬سازندگان‭ ‬قلعه‭ ‬روي‭ ‬ديواره‌هاي‭ ‬صخرهاي‭ ‬دو‭ ‬طرف‭ ‬تنگ‌قير‭ ‬را،‭ ‬هر‭ ‬جا‭ ‬كه‭ ‬امكان‭ ‬نفوذ‭ ‬وجود‭ ‬داشت،‭ ‬با‭ ‬ايجاد‭ ‬برج‭ ‬و‭ ‬بارو‭ ‬نفوذناپذير‭ ‬كرده‌اند‭ ‬كه‭ ‬بقاياي‭ ‬بخش‌هايي‭ ‬از‭ ‬اين‭ ‬ديوار‭ ‬عظيم‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬فواصل‭ ‬منظم‭ ‬با‭ ‬برج‌هاي‭ ‬مربع‌شكل‭ ‬تقويت‭ ‬شده‭ ‬هنوز‭ ‬باقي‭ ‬مانده‭ ‬است‭. ‬اين‭ ‬ديوار‭ ‬از‭ ‬شكاف‭ ‬غربي‭ ‬محوطة‭ ‬اصلي‭ ‬تا‭ ‬ابتداي‭ ‬ورودي‭ ‬تنگ‌قير‭ ‬در‭ ‬جنوب‭ ‬شرق‭ ‬قلعه،‭ ‬حدود‭ ‬8‭.‬5‭ ‬كيلومتر،‭ ‬كشيده‭ ‬شده‭ ‬است‭. ‬در‭ ‬اين‭ ‬قسمت‭ ‬كه‭ ‬عرض‭ ‬دو‭ ‬طرف‭ ‬تنگه‭ ‬به‭ ‬كمتر‭ ‬100‭ ‬متر‭ ‬مي‌رسد‭ ‬دو‭ ‬برج‭ ‬مراقبت‭ ‬ساخته‌اند‭. ‬

در‭ ‬اطراف‭ ‬محوطة‭ ‬اصلي‭ ‬هيچ‌گونه‭ ‬برج‭ ‬و‭ ‬بارويي‭ ‬نيست‭. ‬مكان‌يابي‭ ‬اين‭ ‬محوطه‭ ‬بيشتر‭ ‬بر‭ ‬اين‭ ‬اساس‭ ‬صورت‭ ‬گرفته‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬شكل‭ ‬طبيعي‭ ‬دسترس‌ناپذير‭ ‬باشد‭. ‬بنابراين،‭ ‬چنان‭ ‬كه‭ ‬گفته‭ ‬شد،‭ ‬ديوارهاي‭ ‬دفاعي‭ ‬و‭ ‬برج‭ ‬ديده‌باني‭ ‬در‭ ‬ارتفاعات‭ ‬ايجاد‭ ‬شده‌اند‭. ‬

در‭ ‬كنارة‭ ‬دره‭ ‬و‭ ‬شكاف‭ ‬واقع‌شده‭ ‬در‭ ‬غرب‭ ‬محوطه‭ ‬آثار‭ ‬ديواري‭ ‬با‭ ‬بقاياي‭ ‬7‭ ‬برج‭ ‬چهارگوش‭ ‬و‭ ‬مربع‭ ‬به‭ ‬ابعاد‭ ‬5‭.‬3×5.2‭ ‬متر‭ ‬وجود‭ ‬دارد‭ ‬كه‭ ‬ضخامت‭ ‬ديوارهاي‭ ‬آن‭ ‬به‭ ‬دو‭ ‬متر‭ ‬مي‌رسد‭. ‬اين‭ ‬برج‌ها‭ ‬با‭ ‬فواصل‭ ‬منظم‭ ‬حدوداً‭ ‬30‭ ‬متر‭ ‬در‭ ‬اين‭ ‬دامنه‭ ‬ايجاد‭ ‬شده‌اند،‭ ‬زيرا‭ ‬از‭ ‬اين‭ ‬قسمت‭ ‬كوه‭ ‬امكان‭ ‬نفوذ‭ ‬وجود‭ ‬داشته‭ ‬و‭ ‬معمار‭ ‬با‭ ‬ايجاد‭ ‬اين‭ ‬برج‭ ‬و‭ ‬باروها‭ ‬سعي‭ ‬در‭ ‬دفاع‭ ‬مؤثر‭ ‬از‭ ‬اين‭ ‬بخش‭ ‬داشته‭ ‬است‭ (‬تصوير‭ ‬13‭).‬

علاوه‭ ‬بر‭ ‬برج‌ها‭ ‬و‭ ‬ديوار‭ ‬مذكور،‭ ‬در‭ ‬ابتداي‭ ‬ورودي‭ ‬تنگ‌قير،‭ ‬جايي‭ ‬كه‭ ‬عرض‭ ‬تنگه‭ ‬به‭ ‬كمتر‭ ‬از‭ ‬100‭ ‬متر‭ ‬مي‌رسد،‭ ‬بقاياي‭ ‬دو‭ ‬برج‌ــ‭ ‬‌احتمالاً‭ ‬ايست‭ ‬و‭ ‬بازرسي‌ــ‭ ‬‌در‭ ‬دو‭ ‬طرف‭ ‬رودخانه‭ ‬مشاهده‭ ‬مي‌شود‭ ‬كه‭ ‬فقط‭ ‬بخش‌هاي‭ ‬كمي‭ ‬از‭ ‬آنها‭ ‬باقي‭ ‬است‭. ‬اين‭ ‬برج‌ها‭ ‬از‭ ‬لاشه‌سنگ‭ ‬با‭ ‬ملاط‭ ‬گچ‭ ‬ساخته‭ ‬شده‌اند‭. ‬همچنين،‭ ‬روي‭ ‬تيغة‭ ‬غربي‭ ‬بقاياي‭ ‬برج‌هايي‭ ‬وجود‭ ‬دارد‭ ‬كه‭ ‬احتمالاً‭ ‬براي‭ ‬ديده‌باني‭ ‬به‭ ‬كار‭ ‬مي‌رفتند،‭ ‬زيرا‭ ‬از‭ ‬آنها‭ ‬بر‭ ‬دشت‭ ‬چرداول‭ ‬و‭ ‬دشت‭ ‬شيروان‭ ‬و‭ ‬ديگر‭ ‬راه‌هاي‭ ‬منطقه‭ ‬اشراف‭ ‬كاملي‭ ‬وجود‭ ‬دارد‭. ‬در‭ ‬همين‭ ‬قسمت‭ ‬نيز‭ ‬چند‭ ‬آب‌انبار‭ ‬در‭ ‬صخره‭ ‬تراشيده‌اند‭ (‬تصوير‭ ‬13‭).‬‭ ‬برج‌هاي‭ ‬شهرهاي‭ ‬پارت‌ها،‭ ‬هترا،‭ ‬تيسفون‭ ‬و‭ ‬دورا‭ ‬اروپوس‭ ‬همه‭ ‬مثل‭ ‬شهر‭ ‬مرگيان‭ ‬تا‭ ‬قرن‭ ‬دوم‭ ‬ميلاي‭ ‬به‭ ‬شكل‭ ‬چهارگوشه‌اند‭. ‬شهرهاي‭ ‬ساخته‌شده‭ ‬در‭ ‬زمان‭ ‬پارت‌ها‭ ‬كه‭ ‬مجهز‭ ‬به‭ ‬برج‌هاي‭ ‬چهارگوشه‭ ‬بودند،‭ ‬به‭ ‬هنگام‭ ‬آماده‌سازي‭ ‬دفاعي‭ ‬در‭ ‬زمان‭ ‬ساسانيان‭ ‬داراي‭ ‬برج‌هايي‭ ‬مدور‭ ‬شدند‭. ‬اين‭ ‬امر‭ ‬در‭ ‬خصوص‭ ‬ديوارهاي‭ ‬دفاعي‭ ‬تيسفون‭ ‬و‭ ‬هترا‭ ‬نيز‭ ‬صادق‭ ‬است‭.‬‭ ‬پرسش‭ ‬اين‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬چرا‭ ‬در‭ ‬اينجا‭ ‬از‭ ‬برج‌هاي‭ ‬چهارگوش‭ ‬استفاده‭ ‬شده‭ ‬است؟

لوت‌قلا‭: ‬روي‭ ‬ارتفاعات‭ ‬كوه‭ ‬خرمه‭ ‬و‭ ‬بالاي‭ ‬روستاي‭ ‬زنجيره‭ ‬سفلي‭ ‬واقع‭ ‬شده‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬شامل‭ ‬ديوار‭ ‬و‭ ‬برج‌هايي‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬براي‭ ‬جلوگيري‭ ‬از‭ ‬نفوذ‭ ‬دشمن‭ ‬به‭ ‬اين‭ ‬قسمت‭ ‬كوه،‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬شكاف‭ ‬و‭ ‬درة‭ ‬غربي‭ ‬محوطة‭ ‬اصلي‭ ‬منتهي‭ ‬مي‌شود،‭ ‬با‭ ‬لاشه‌سنگ‭ ‬و‭ ‬ملاط‭ ‬گچ‭ ‬ساخته‭ ‬شده‭ ‬است‭.‬

محوطة‭ ‬A‭: ‬اين‭ ‬محوطه‭ ‬در‭ ‬كنارة‭ ‬شرقي‭ ‬رودخانة‭ ‬چنارآب‭ ‬و‭ ‬نزديك‭ ‬مسافرخانة‭ ‬تنگ‌قير‭ ‬با‭ ‬مختصات‭ ‬جغرافيايي‭ ‬سي‌وسه‭ ‬درجه‭ ‬و‭ ‬چهل‌و‌پنج‭ ‬دقيقه‭ ‬و‭ ‬چهارده‌‭ ‬و‭ ‬پنجاه‌وهفت‭ ‬صدم‭ ‬ثانية‭ ‬شمالي‭ ‬و‭ ‬چهل‌و‌شش‭ ‬درجه‭ ‬و‭ ‬چهل‌و‌يك‭ ‬دقيقه‭ ‬و‭ ‬هفت‭ ‬و‭ ‬شانزده‭ ‬صدم‭ ‬ثانية‭ ‬شرقي‭ ‬قرار‭ ‬دارد‭ ‬كه‭ ‬بر‭ ‬اثر‭ ‬فعاليت‌هاي‭ ‬كشاورزي‭ ‬بخش‌هاي‭ ‬زيادي‭ ‬از‭ ‬آن‭ ‬تخريب‭ ‬شده‭ ‬است‭. ‬امروزه‭ ‬بقايا‭ ‬و‭ ‬پلان‭ ‬اتاق‌هاي‭ ‬مربع‌شكل‭ ‬آن‭ ‬ديده‭ ‬مي‌شود‭ ‬كه‭ ‬با‭ ‬لاشه‌سنگ‭ ‬و‭ ‬گچ‭ ‬ساخت‭ ‬شده‌اند‭.‬

محوطة‭ ‬قبرستان‭: ‬بعد‭ ‬از‭ ‬پشت‭ ‬سر‭ ‬گذاشتن‭ ‬ورودي‭ ‬تنگ‌قير،‭ ‬در‭ ‬دست‭ ‬راست‭ ‬جادة‭ ‬آسفالته‭ ‬و‭ ‬حاشية‭ ‬شرقي‭ ‬رودخانة‭ ‬چنارآب،‭ ‬بقاياي‭ ‬درهم‌ريخته‌اي‭ ‬با‭ ‬مختصات‭ ‬جغرافيايي‭ ‬33 درجه‭ ‬و 44 دقيقه‭ ‬و 37.33 ثانية‭ ‬شمالي‭ ‬و 46 درجه‭ ‬و 41 دقيقه‭ ‬و 2.91 ثانية‭ ‬شرقي‭ ‬ديده‭ ‬مي‌شود‭ ‬كه‭ ‬حفاران‭ ‬غيرمجاز‭ ‬كاملاً‭ ‬آن‭ ‬را‭ ‬تخريب‭ ‬كرده‌اند‭. ‬اين‭ ‬محوطه‭ ‬داراي‭ ‬قبرهايي‭ ‬با‭ ‬ديوارة‭ ‬لاشه‌سنگي‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬پاي‭ ‬ديواره‭ ‬صخرهاي‭ ‬تنگ‌قير‭ ‬و‭ ‬موازي‭ ‬رودخانه‭ ‬ايجاد‭ ‬شده‌اند‭.‬

سفال‌ها‭ ‬

در‭ ‬دورة‭ ‬اشكاني‭ ‬ساخت‭ ‬سفال‭ ‬در‭ ‬محل‭ ‬صورت‭ ‬مي‌گرفت‭ ‬و‭ ‬بيش‌تر‭ ‬پيرو‭ ‬سنت‌هاي‭ ‬محلي‭ ‬و‭ ‬بومي‭ ‬بود‭.‬‭ ‬بنابراين،‭ ‬سفال‌هاي‭ ‬قلعه‭ ‬نيز‭ ‬بازنماي‭ ‬شرايط‭ ‬حوزة‭ ‬غرب‭ ‬و‭ ‬جنوب‭ ‬غرب‭ ‬ايران‌اند‭ (‬تصاوير‭ ‬14‭ ‬و‭ ‬15‭).‬

هجده‭ ‬قطعه‭ ‬سفال‭ ‬از‭ ‬بخش‌هاي‭ ‬مختلف‭ ‬اين‭ ‬محوطه‭ ‬جمع‌آوري‭ ‬شد‭ ‬و‭ ‬مطالعة‭ ‬مقدماتي‭ ‬سفال‌ها‭ ‬نشان‭ ‬داد‭ ‬كه‭ ‬متعلق‭ ‬به‭ ‬دوران‭ ‬سلوكي،‭ ‬اشكاني‭ ‬و‭ ‬ساساني‌اند‭. ‬سفال‌هاي‭ ‬سطحي‭ ‬به‭ ‬دو‭ ‬گروه‭ ‬كلي‭ ‬تقسيم‭ ‬مي‌شوند‭: ‬1‭. ‬سفال‌هاي‭ ‬نخودي‭ (‬12قطعه‭)‬؛‭ ‬2‭. ‬سفال‌هاي‭ ‬لعاب‌دار‭ (‬6‭ ‬قطعه‭). ‬سفال‌هاي‭ ‬نخودي‭ ‬هم‭ ‬به‭ ‬دو‭ ‬گروه‭ ‬تقسيم‭ ‬مي‌شوند‭: ‬سفال‌هاي‭ ‬نخودي‭ ‬ساده‭ (‬5‭ ‬قطعه‭) ‬و‭ ‬سفال‌هاي‭ ‬نخودي‭ ‬منقوش‭ (‬7‭ ‬قطعه‭).‬

سفال‌هاي‭ ‬نخودي‭ ‬ساده‭:‬‭ ‬اين‭ ‬گروه‭ ‬شامل‭ ‬ظرف‭ ‬لوله‌دار‭ (‬تصوير‭ ‬16‭)‬،‭ ‬ديس‭ ‬و‭ ‬كاسه‭ ‬با‭ ‬لبة‭ ‬تخت‭ ‬برگشته‭ ‬به‭ ‬داخل‌اند‭ ‬كه‭ ‬همگي‭ ‬چرخ‌سازند‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬كاه‌ريز‭ ‬و‭ ‬ماسه‭ ‬به‭ ‬جاي‭ ‬مادة‭ ‬چسباننده‭ ‬استفاده‭ ‬كرده‌اند‭. ‬روي‭ ‬سفال‭ ‬لوله‌دار‭ ‬آثار‭ ‬حرارت‭ ‬ديده‭ ‬مي‌شود،‭ ‬به‌طوري‭ ‬كه‭ ‬رنگ‭ ‬اين‭ ‬ظرف‭ ‬سياه‭ ‬شده‭ ‬است‭. ‬خميرة‭ ‬اين‭ ‬سفال‌ها‭ ‬خوب‭ ‬ورز‭ ‬داده‭ ‬نشده‭ ‬و‭ ‬حرارت‭ ‬براي‭ ‬پخت‭ ‬آنها‭ ‬ناكافي‭ ‬بوده‭ ‬و‭ ‬به‭ ‬همين‭ ‬علت‭ ‬مغز‭ ‬سفال‌ها‭ ‬به‭ ‬رنگ‭ ‬سياه‭ ‬درآمده‭ ‬است‭. ‬اغلب‭ ‬اين‭ ‬نوع‭ ‬سفال‌ها‭ ‬كاربرد‭ ‬آشپزخانه‌اي‭ ‬داشتند‭.‬

سفال‌هاي‭ ‬نخودي‭ ‬منقوش‭:‬‭ ‬اين‭ ‬گروه‭ ‬شامل‭ ‬بدنة‭ ‬ظروفي‭ ‬با‭ ‬تزيينات‭ ‬طنابي،‭ ‬نقوش‭ ‬كندة‭ ‬شانه‌اي‭ ‬و‭ ‬شانه‌اي‭ ‬فشرده‭ ‬و‭ ‬مواج،‭ ‬كفة‭ ‬ظروف‭ ‬بزرگ‭ (‬ظروف‭ ‬ذخيره‭) ‬با‭ ‬نوار‭ ‬كنده‭ ‬و‭ ‬تزيينات‭ ‬نواري‭ ‬كنده‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬جدا‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬تركيب‭ ‬با‭ ‬همديگرند‭. ‬همه‭ ‬چرخ‌سازند‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬شن‭ ‬در‭ ‬ظروف‭ ‬با‭ ‬بدنة‭ ‬خشن‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬ماسه‭ ‬در‭ ‬سفال‌هاي‭ ‬ظريف‭ ‬به‭ ‬جاي‭ ‬مادة‭ ‬چسباننده‭ ‬استفاده‭ ‬كرده‌اند‭. ‬در‭ ‬بعضي‭ ‬از‭ ‬اين‭ ‬سفال‌ها،‭ ‬به‭ ‬علت‭ ‬حرارت‭ ‬كم،‭ ‬مغز‭ ‬سفال‭ ‬سياه‭ ‬شده‭ ‬است‭. ‬

سفال‌هاي‭ ‬لعاب‌دار‭:‬‭ ‬سابقة‭ ‬لعاب‭ ‬دادن‭ ‬ظروف‭ ‬سفالي‭ ‬به‭ ‬هزارة‭ ‬اول‭ ‬پيش‭ ‬از‭ ‬ميلاد‭ (‬قرون‭ ‬7‭ ‬و‭ ‬8پ‌م‭) ‬برمي‌گردد‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬دورة‭ ‬هخامنشي‭ ‬اهميت‭ ‬بسيار‭ ‬داشت‭. ‬لعاب‭ ‬دادن‭ ‬سفال‌ها‭ ‬در‭ ‬دوران‭ ‬اولية‭ ‬اشكاني‭ ‬متداول‭ ‬شد‭ ‬و‭ ‬لعاب‭ ‬سفال‌ها‭ ‬به‭ ‬رنگ‌هاي‭ ‬سفيد،‭ ‬خاكستري،‭ ‬نقره‌اي،‭ ‬سبز‭ ‬و‭ ‬لجني‌رنگ‭ ‬بودند‭. ‬رنگ‭ ‬لعاب‌ها‭ ‬در‭ ‬دورة‭ ‬مياني‭ ‬اشكاني‭ ‬متنوع‌تر‭ ‬شد‭.‬‭ ‬رنگ‭ ‬لعاب‭ ‬اين‭ ‬سفال‌ها‭ ‬آبي‭ ‬فيروزه‌اي،‭ ‬آبي‭ ‬كمرنگ‭ (‬رنگ‌پريده‭)‬،‭ ‬سبز‭ ‬لجني‭ ‬يا‭ ‬سياه‭ ‬و‭ ‬سفيد‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬لعاب‭ ‬آنها‭ ‬تا‭ ‬حدي‭ ‬ريخته‭ ‬و‭ ‬صدف‌گرفتگي‭ ‬و‭ ‬ترك‌خوردگي‭ ‬نيز‭ ‬در‭ ‬آنها‭ ‬مشاهده‭ ‬مي‌شود‭.‬

فرم‭ ‬سفال‌هاي‭ ‬لعاب‌دار‭ ‬به‭ ‬دست‭ ‬آمده‭ ‬از‭ ‬بررسي‭ ‬سطحي‭ ‬بيشتر‭ ‬شامل‭ ‬كاسه‭ ‬با‭ ‬لبة‭ ‬تخت‭ ‬كه‭ ‬هنگام‭ ‬شكل‭ ‬دادن‭ ‬با‭ ‬انگشت‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬مواج‭ ‬درآورده‭ ‬شده،‭ ‬لبة‭ ‬برگشته‭ ‬به‭ ‬خارج‭ ‬و‭ ‬ظروف‭ ‬پايه‌دار‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬داخل‭ ‬و‭ ‬بيرون‭ ‬آنها‭ ‬لعاب‌كاري‭ ‬شده‭ ‬است‭. ‬در‭ ‬برخي‭ ‬نمونه‌ها،‭ ‬طرف‭ ‬بيروني‭ ‬ظرف‭ ‬ساده‭ ‬رها‭ ‬شده‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬فقط‭ ‬داخل‭ ‬آن‭ ‬لعاب‭ ‬داده‭ ‬شده‭ ‬است‭ (‬تصوير‭ ‬17‭ ‬و‭ ‬جدول‭ ‬1‭).‬

ديگر‭ ‬يافته‌ها‭: ‬چند‭ ‬تكه‌شيشة‭ ‬ريز‭ ‬به‭ ‬ضخامت‭ ‬1‭ ‬ميلي‌متر‭ ‬در‭ ‬كنار‭ ‬خمره‌اي‭ ‬تدفيني‭ ‬يافت‭ ‬شد‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬ايستاده‭ ‬در‭ ‬نزديك‭ ‬تراس‭ ‬رودخانه‭ ‬كار‭ ‬گذاشته‭ ‬شده‭ ‬بود‭. ‬پوستة‭ ‬شيشه‌ها‭ ‬بر‭ ‬اثر‭ ‬مرور‭ ‬زمان‭ ‬به‭ ‬شكل‭ ‬پودر‭ ‬سفيدي‭ ‬در‭ ‬آمده‭ ‬است‭ (‬تصوير‭ ‬14‭).‬

جمع‌بندي

تنگ‌قير‭ ‬بريدگي‌اي‭ ‬طبيعي‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬دشت‌هاي‭ ‬شيروان‭ ‬و‭ ‬چرداول‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬دشت‌هاي‭ ‬شمالي‌تر‭ ‬زاگرس‭ ‬مركزي‭ (‬منصوري،‭ ‬حميل،‭ ‬شيان‭ ‬و‭ ‬اسلام‌آباد‭) ‬مرتبط‭ ‬مي‌سازد‭. ‬اين‭ ‬تنگه‭ ‬يگانه‭ ‬معبر‭ ‬طبيعي‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬دسترسي‭ ‬دشت‌هاي‭ ‬جنوبي‌تر‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬دشت‌هاي‭ ‬حاشية‭ ‬شاهراه‭ ‬خراسان‭ ‬بزرگ‭ ‬امكان‌پذير‭ ‬مي‌ساخته‭ ‬است‭. ‬همين‭ ‬عامل،‭ ‬در‭ ‬كنار‭ ‬عوامل‭ ‬طبيعي‭ ‬از‭ ‬جمله‭ ‬معدن‭ ‬قير،‭ ‬منابع‭ ‬فراوان‭ ‬آب،‭ ‬ديواره‭ ‬صخره‌اي‭ ‬و‭ ‬توپوگرافي‭ ‬منطقه‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬دژي‭ ‬طبيعي‭ ‬است،‭ ‬سبب‭ ‬اهميت‭ ‬اين‭ ‬منطقه‭ ‬و‭ ‬انتخاب‭ ‬آن‭ ‬براي‭ ‬ساخت‌وساز‭ ‬در‭ ‬دورة‭ ‬تاريخي‭ ‬شده‭ ‬است‭. ‬

از‭ ‬طرف‭ ‬ديگر،‭ ‬اين‭ ‬منطقه‭ ‬جزو‭ ‬مناطق‭ ‬صعب‌العبور‭ ‬محسوب‭ ‬مي‌شود‭ ‬و‭ ‬امكان‭ ‬دستيابي‭ ‬به‭ ‬آن‭ ‬سخت‭ ‬بوده‭ ‬است‭. ‬در‭ ‬ضمن،‭ ‬هر‭ ‬جا‭ ‬از‭ ‬ديوارة‭ ‬اطراف‭ ‬قلعه‭ ‬كه‭ ‬امكان‭ ‬نفوذ‭ ‬دشمن‭ ‬وجود‭ ‬داشته،‭ ‬با‭ ‬ايجاد‭ ‬ديوار‭ ‬لاشه‌سنگي‭ ‬و‭ ‬برج‌هاي‭ ‬چهارگوش‭ ‬مسلح‭ ‬و‭ ‬نفوذناپذير‭ ‬شده‭ ‬است‭. ‬با‭ ‬توجه‭ ‬به‭ ‬تمهيدات‭ ‬انديشيده‌شده‭ ‬در‭ ‬اين‭ ‬منطقه،‭ ‬احتمالاً‭ ‬اين‭ ‬بناها‭ ‬از‭ ‬نظر‭ ‬مذهبي‭ ‬يا‭ ‬سياسي‭ ‬در‭ ‬دورة‭ ‬سلوكي‭ ‬و‭ ‬اشكاني‭ ‬اهميت‭ ‬فراواني‭ ‬داشته‌اند‭.‬

اين‭ ‬مجموعه‭ ‬شامل‭ ‬قبرستان‭ ‬و‭ ‬محوطة‭ ‬مسكوني‭ (‬A‭) ‬است‭ ‬كه‭ ‬با‭ ‬ديواري‭ ‬داراي‭ ‬برج‌هاي‭ ‬چهارگوش‭ ‬احاطه‭ ‬شده‌اند‭. ‬همچنين،‭ ‬در‭ ‬روي‭ ‬كوه‭ ‬خرمه،‭ ‬جايي‭ ‬كه‭ ‬كوه‭ ‬به‭ ‬كف‭ ‬درة‭ ‬پشته‭ ‬متصل‭ ‬مي‌شود،‭ ‬معماران‭ ‬با‭ ‬ايجاد‭ ‬ديوار‭ ‬و‭ ‬برج‌هايي‭ ‬اين‭ ‬قسمت‭ ‬را‭ ‬پوشش‭ ‬داده‌اند‭. ‬اگر‭ ‬نظر‭ ‬دياكونف‭ ‬را‭ ‬دربارة‭ ‬تاريخ‭ ‬برج‌هاي‭ ‬چهارگوش‭ ‬بپذيريم،‭ ‬با‭ ‬نگاهي‭ ‬به‭ ‬برج‌هاي‭ ‬دايره‌اي‭ ‬شكل‭ ‬قلعة‭ ‬يزدگرد‭ ‬كه‭ ‬مرحلة‭ ‬اوليه‭ ‬اين‭ ‬تغير‭ ‬را‭ ‬نشان‭ ‬مي‌دهند،‭ ‬مي‌توانيم‭ ‬ساخت‭ ‬اين‭ ‬مجموعه‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬اواخر‭ ‬دورة‭ ‬سلوكي‭ ‬و‭ ‬اوايل‭ ‬دورة‭ ‬اشكاني‭ ‬نسبت‭ ‬دهيم‭. ‬پايه‌ستون‌هاي‭ ‬شمارة‭ ‬1‭ ‬و‭ ‬2‭ ‬و‭ ‬پايه‌ستوني‭ ‬با‭ ‬نقش‌برجستة‭ ‬گل‭ ‬پنج‌پر‭ ‬نيز‭ ‬يادآور‭ ‬پايه‌ستون‌هاي‭ ‬دورة‭ ‬سلوكي‭ ‬است‭. ‬

همچنين،‭ ‬در‭ ‬ميان‭ ‬اين‭ ‬محوطه‭ ‬بقاياي‭ ‬آتشداني‭ ‬يافت‭ ‬شد‭ ‬كه‭ ‬شبيه‭ ‬آتشدان‌هاي‭ ‬تصويرشده‭ ‬بر‭ ‬پشت‭ ‬سكه‌هاي‭ ‬شاهان‭ ‬پارس،‭ ‬اردشير‭ ‬اول‭ ‬و‭ ‬شاپور‭ ‬اول‭ ‬و‭ ‬آتشدان‭ ‬بيشاپور،‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬از‭ ‬اهميت‭ ‬اين‭ ‬مجموعه‭ ‬در‭ ‬اوايل‭ ‬دورة‭ ‬ساساني‭ ‬حكايت‭ ‬دارد‭.‬

محل‭ ‬جداسازي‭ ‬سنگ‭ ‬خام‭ ‬براي‭ ‬ساخت‭ ‬ستون،‭ ‬بدنة‭ ‬ستون،‭ ‬سرستون‭ ‬و‭ ‬پاشنة‭ ‬دروازه‌ها،‭ ‬سنگ‌هاي‭ ‬مكعب‌مستطيل،‭ ‬تخته‌سنگ‌هاي‭ ‬جداشده‭ ‬و‭ ‬بدنة‭ ‬ستون‌هاي‭ ‬نيمه‌كاره‭ ‬نشان‌دهندة‭ ‬اين‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬همة‭ ‬مراحل‭ ‬ساخت‌وساز‭ ‬در‭ ‬محل‭ ‬صورت‭ ‬مي‌گرفته‭ ‬است‭.‬

در‭ ‬دوران‭ ‬ساساني،‭ ‬احتمالاً‭ ‬هم‌زمان‭ ‬با‭ ‬پروژه‌هاي‭ ‬ساختماني‭ ‬دورة‭ ‬خسرو‭ ‬دوم‭ ‬در‭ ‬بيستون،‭ ‬ساخت‌وسازهاي‭ ‬اين‭ ‬مجموعه‭ ‬نيز‭ ‬شروع،‭ ‬اما‭ ‬بعد‭ ‬از‭ ‬مدتي‭ ‬ناگهان‭ ‬نيمه‌كاره‭ ‬رها‭ ‬شد‭. ‬آيا‭ ‬مي‌توان‭ ‬گفت‭ ‬رها‭ ‬شدن‭ ‬ساختمان‌سازي‭ ‬در‭ ‬اين‭ ‬مجموعه‭ ‬همچون‭ ‬پروژه‌هاي‭ ‬خسرو‭ ‬دوم‭ ‬در‭ ‬بيستون،‭ ‬از‭ ‬جمله‭ ‬فرهادتراش،‭ ‬پل‭ ‬خسرو،‭ ‬پل‭ ‬بيستون،‭ ‬ديوار‭ ‬ساساني‭ ‬كنار‭ ‬گاماسياب‭ ‬و‭ ‬بناي‭ ‬كاخ‭ ‬خسرو،‭ ‬يك‌باره‭ ‬متوقف‭ ‬شده‭ ‬و‭ ‬قطعه‌سنگ‌هاي‭ ‬فراواني‭ ‬در‭ ‬كارگاه‌هاي‭ ‬سنگ‌تراشي‭ ‬و‭ ‬قطعات‭ ‬لازم‭ ‬در‭ ‬بناها‭ ‬چون‭ ‬بدنة‭ ‬ستون‌ها،‭ ‬پايه‌ستون‌ها‭ ‬و‭ ‬سرستون‌ها‭ ‬نيمه‌كاره‭ ‬رها‭ ‬شده‌اند؟‭ ‬نگاهي‭ ‬به‭ ‬صحنة‭ ‬شكار‭ ‬گوزن‭ ‬در‭ ‬ايوان‭ ‬بزرگ‭ ‬طاق‭ ‬بستان‭ ‬نيز‭ ‬به‌خوبي‭ ‬نشان‭ ‬از‭ ‬توقف‭ ‬هم‌زمان‭ ‬و‭ ‬ناگهاني‭ ‬ساخت‌وسازهاي‭ ‬خسرو‭ ‬دوم‭ ‬در‭ ‬كرمانشاه‭ ‬و‭ ‬اين‭ ‬منطقه‭ ‬دارد‭. ‬به‭ ‬هر‭ ‬روي،‭ ‬به‭ ‬سبب‭ ‬ناآرامي‌ها‭ ‬و‭ ‬اغتشاشات‭ ‬اواخر‭ ‬سلطنت‭ ‬خسرو‭ ‬و‭ ‬كشته‭ ‬شدنش‭ ‬به‭ ‬دست‭ ‬شيرويه،‭ ‬اهداف‭ ‬بزرگ‭ ‬ساختماني‭ ‬او‭ ‬براي‭ ‬هميشه‭ ‬در‭ ‬دورة‭ ‬ساساني‭ ‬ناتمام‭ ‬ماندند‭.‬

سفال‌هاي‭ ‬سطحي‭ ‬به‭ ‬دست‭ ‬آمده‭ ‬از‭ ‬اين‭ ‬محوطه‭ ‬و‭ ‬مطالعة‭ ‬ابزار‭ ‬تدفين‭ ‬خمرهاي‭ ‬تخريب‌شده‭ ‬نشان‌دهندة‭ ‬تداوم‭ ‬سكونت‌گزيني‭ ‬در‭ ‬اين‭ ‬محوطه‭ ‬از‭ ‬اواخر‭ ‬دورة‭ ‬سلوكي‭ ‬تا‭ ‬دورة‭ ‬ساساني‭ ‬و‭ ‬احتمالاً‭ ‬اوايل‭ ‬دورة‭ ‬اسلامي‭ ‬است‭. ‬بيشتر‭ ‬سفال‌ها‭ ‬متعلق‭ ‬به‭ ‬دورة‭ ‬اشكاني‌اند‭. ‬اين‭ ‬موضوع‭ ‬در‭ ‬كنار‭ ‬ساير‭ ‬مدارك‭ ‬نشان‭ ‬مي‌دهد‭ ‬كه‭ ‬از‭ ‬اين‭ ‬مجموعه‭ ‬در‭ ‬دورة‭ ‬ساساني‭ ‬فقط‭ ‬براي‭ ‬مدت‭ ‬زمان‭ ‬اندكي‭ ‬بهره‌برداري‭ ‬شده‭ ‬است‭. ‬

جدول‭ ‬1‭. ‬شرح‭ ‬سفال‌هاي‭ ‬سطحي‭ ‬قلعة‭ ‬تنگه

شماره

توضيحات

دوره

مرجع

1

لبه،‭ ‬خميره‭ ‬نخودي،‭ ‬ظريف،‭ ‬كاه‭ ‬خردشده،‭ ‬چرخ‌ساز،‭ ‬حرارت‭ ‬ناكافي،‭ ‬آشپزخانه‌اي‭.‬

سلوكي‌ــ‌‭ ‬اشكاني

عليرضا‭ ‬خسروزاده‭ ‬و‭ ‬ابوالفضل‭ ‬عالي،‭ ‬‌“توصيف‭ ‬و‭ ‬طبقه‌بندي‭ ‬سفال‌هاي‭ ‬سلوكي‭ ‬و‭ ‬اشكاني،”‭ ‬در‭ ‬بررسي‌هاي‭ ‬باستان‌شناختي‭ ‬ميان‌آب‭ ‬شوشتر،‭ ‬ويراستة‭ ‬عباس‭ ‬مقدم‭ (‬تهران‭: ‬پژوهشكدة‭ ‬باستان‌شناسي،‭ ‬1385‭)‬،‭ ‬شكل‭ ‬23،‭ ‬طرح‭ ‬2‭. ‬

2

لبه،‭ ‬نخودي،‭ ‬متوسط،‭ ‬كاه‭ ‬خردشده،‭ ‬چرخ‌ساز،‭ ‬حرارت‭ ‬ناكافي،‭ ‬آشپزخانه‌اي‭.‬

اشكاني

كامبخش‌فرد،‭ ‬كاوش‌ها‭ ‬و‭ ‬پژوهش‌هاي‭ ‬باستان‌شناسي،‭ ‬تصوير‭ ‬25‭.‬

3

لبه،‭ ‬خميرة‭ ‬كرم،‭ ‬ظريف،‭ ‬ماسةه‭ ‬نرم،‭ ‬چرخ‌ساز،‭ ‬حرارت‭ ‬كافي،‭ ‬لعاب‭ ‬آبي‭ ‬كمرنگ‭ ‬در‭ ‬بيرون‭ ‬و‭ ‬داخل‭ ‬ظرف‭.‬

اشكاني

هرينك،‭ ‬سفال‭ ‬ايران،‭ ‬111‭.‬

4

لبة‭ ‬تخت،‭ ‬خميرة‭ ‬نخودي،‭ ‬خشن،‭ ‬كاه‭ ‬و‭ ‬شن،‭ ‬چرخ‌ساز،‭ ‬حرارت‭ ‬ناكافي‭ (‬مغز‭ ‬تيره‭)‬،‭ ‬آشپزخانه‌اي‭.‬

اشكاني

5

لبه،‭ ‬خميرة‭ ‬نخودي،‭ ‬ظريف،‭ ‬كاه،‭ ‬چرخ‌ساز،‭ ‬حرارت‭ ‬ناكافي،‭ ‬آشپزخانه‌اي

اشكاني

لوشاي،‭ ‬‌“سرستون‌هاي‭ ‬ساساني،”‭ ‬171‭ ‬و‭ ‬شكل‭ ‬4‭.‬

6

لبه،‭ ‬خميرة‭ ‬نخودي،‭ ‬ظريف،‭ ‬ماسة‭ ‬نرم،‭ ‬چرخ‌ساز،‭ ‬حرارت‭ ‬كافي،‭ ‬لعاب‭ ‬سبز‭ ‬لجني‭ ‬به‭ ‬همراه‭ ‬سياه‭ ‬در‭ ‬بيرون‭ ‬و‭ ‬داخل‭.‬

اشكاني

هرينك،‭ ‬سفال‭ ‬ايران،‭ ‬111‭.‬