موهبت تداعی معانی در کار تحقیق

برخورداری از موهبت تداعی معانی در کار تحقیق -که حاصل قوت حافظه و تیزهوشی و حضور ذهن است- در میان معاصران ما، به گمان من، پس از بدیع‌الزمان فروزانفر نصیب شفیعی کدکنی شده است. شاید توضیح ماهیت این موهبت با این دو مثال روشن شود: یادداشتی در کتاب زبان شعر در نثر صوفیه آمده است با عنوان ”در مرز میان تصور و تصدیق.“ در این یادداشت، با همۀ کوتاهی، مسئله‌ای عمیق مطرح شده و آن ”ادراک بلاکیف“ زیبایی است. نویسنده می‌گوید از آموخته‌های کودکی به یاد دارد که آنچه در ذهن آدمی مرتسم می‌شود یا تصور است یا تصدیق. در میان قدما بحث بر سر این بود که ”تصور“ امری است بسیط و ساده و تصدیق هم، که همان حکم است، امری است غیرمرکب. در میان قدما، امام فخر رازی را ”مرتکب خطا“ و ”شَطَط“ می‌شناختند که برخلاف همگان نظر داده و ”تصدیق“ را امری مرکب دانسته است. در اینجا، نویسنده در استناد خود به نقل قول مورد بحث عبارت ”و مَن یُرَکَبُه فَیَرکبُ الشطط“ از ملاهادی سبزواری را از لئالی منتظمه می‌آورد و در عین حال یادآور می‌شود که در منطق جدید حق را به امام فخر می‌دهند که قائل به ترکیب بوده است.[1]

تا همین‌جا می‌توان به مراتب تسلط شفیعی کدکنی به مباحث منطق قدیم پی برد و دریافت آنچه را که در دوران طلبگی آموخته به خوبی به یاد دارد و می‌تواند در مقدمۀ بحث به آن استناد کند. اما در پی این اشاره، خود مسئله‌ای را دور از منطق مطرح می‌کند و آن ”ادراک بلاکیف“ زیبایی است؛ به این معنی که آدمی به هنگام التذاذ از یک پدیدۀ هنری و در لحظۀ استغراق در تجربۀ ناب عرفانی در مرزی میان ”تصور“ و ”تصدیق“ ایستاده است. همان‌گونه که قدما در قلمرو معرفت‌شناسی الاهیات به ”طورُ وَراءَ العقل“ رسیده بودند، ما هم در ادراک زیبایی به ”طورُ وَراءَ التصدیق و التصور“ می‌رسیم و نفس التذاذ و آن حالت بهجت حاصل از برخورد با پدیدۀ هنری را ملاک قرار می‌دهیم و جویای مسئلۀ تصور و تصدیق، در معنی منطقی آن، نمی‌شویم.[2]

در اینجا نویسنده به مفهوم ”دانستن“ می‌پردازد که به معنی ”انطباق کامل صورت شیء“ است یا آنکه یک مفهوم در ذهن به روشنی حاصل شده باشد. حال اگر شرط التذاذ از یک گزاره را دانستن آن فرض کنیم، التذاذ از بسیاری گزاره‌های هنری امکان‌پذیر نخواهد بود، زیرا چه بسا انطباق کامل با صورت شی‌ء یا مفهوم در ذهن حاصل نمی‌شود، اما اگر طبق نظریۀ گشتالت امکان دارد پاره‌های به هم پیوسته از یک کل اثر هنری را احساس کنیم، بی‌آنکه مفردات و عناصر آن را ادراک کرده باشیم؛ همچنان که چشم تمایز رنگ‌ها را به هنگام تجزیه در منشور احساس می‌کند، اما قادر به تعیین حد و مرز رنگ‌ها نیست، زیرا به لحاظ علمی چنین مرزی وجود ندارد.[3]

می‌بینیم که شفیعی کدکنی در تحلیل نظریۀ خود در باب زیبایی با استناد به یک تئوری در روان‌شناسی مدرن می‌کوشد خواننده را متوجه مفهوم پیچیدۀ التذاذ در مسایل هنری و ادبی کند. در همین‌جاست که گفته‌ای از الیوت، شاعر و منتقد بزرگ، در ذهنش تداعی می‌کند که لازم می‌بیند به آن استناد کند و آن این است که ”با شعر اصیل می‌توان رابطه برقرار کرد، پیش از آنکه آن را دریافت (Genuine poetry can communicate before it is understood)،“[4] اما سلسلۀ تداعی‌ها در ذهن شفیعی کدکنی به همین‌جا ختم نمی‌شود. او در پی منشأ گفتۀ الیوت به یاد سخنی از شکسپیر در نمایشنامۀ اتللو می‌افتد که ”من خشم ترا از کلام تو درمی‌یابم، بی‌آنکه کلمات آن را دریافته باشم (I understand a fury in your words but not the words).“[5] چنان که می‌بینید، برق تداعی معانی‌ها در ذهن محقق تیزهوش و احضار شواهد لازم برای تبیین و توجیه مطلب تا چه حد حیرت‌انگیز است.

نمونۀ قابل ملاحظه دیگر از تداعی در لحظۀ تحقیق در آثار شفیعی کدکنی گفتاری است دربارۀ ”دلالت موسیقایی کلمات“ که همانند مقالات و مقولات دیگر آثار او حاوی نکته‌هایی اصیل و بدیع است. او در آغاز گفتار خود، پس از اشاره به سابقۀ تاریخی دلالت ذاتی الفاظ و طرح نظریات علمای ایرانی و اسلامی مانند سیوطی و میرداماد، یادآورد می‌شود که علم زبان‌شناسی جدید نظریۀ دلالت ذاتی الفاظ را مردود می‌داند و قدمای اهل ادب و اصولیان تمدن اسلامی نیز غالباً این نظریه را رد کرده‌اند، به این علت ساده که اگر رابطۀ میان لفظ و معنی امری ذاتی باشد، باید در همۀ زبان‌ها کلمات مشترک باشند و هرکس هر زبانی را بدون آموختن دریابد. با این همه، به گمان شفیعی کدکنی اگر این نظریه را هم رد کنیم، گاه نمی‌توانیم از نقش طبیعی ساختار کلمه و نظام آوایی آن در رسانگی مفهوم لغوی آن چشم‌پوشی کنیم، زیرا علمای لغت در حوزۀ زبان عرب و ساختمان کلمات آن به قوانینی دست یافته‌اند که نشان‌دهندۀ  نوعی تناسب میان بعضی از ساختارهای آوایی کلمات و مفاهیم آنهاست. با این همه، در جستجوی این قوانین گاهی نشانه‌هایی می‌یابیم که جهانی و جهان‌شمول‌اند، مانند علامت سکوت که در بیمارستان‌ها و بعضی مکان‌های دیگر نصب می‌شود و دارای حروفی است از نوع س/ش و اسم صوت، در غالب زبان‌ها، شبیه به هم است و دلالتش ذاتی است.[6] اما غرض شفیعی کدکنی در گفتار ”دلالت موسیقایی کلمات“ این است که گاهی کلمات در ساختار آوایی خود، جز نقش معنایی و رسانگی، با مجموعۀ اصوات به‌گونه‌ای غیرمستقیم مفهوم مورد نظر شاعر را بیان می‌کنند. شاهد او در این بحث این بیت حافظ است:

چشمم از آینه‌داران خط و خالش گشت

لبم از بوسه‌ربایان بر و دوشش باد

می‌گوید:

مجموعه مصراع اول، به هنگام قرائت، سبب می‌شود که دهان گوینده کاملاً باز بماند. هر کدام از کلمات ”چشم، آینه‌داران، خط، خالش، گشت“ به گونه‌ای ادا می‌شود که دهان گوینده به تمامی باز می‌ماند و این باز ماندن دهان، علاوه بر اینکه حیرت گوینده را القا می‌کند، خود به لحاظ صوتی تصویر چشمی است به گستردگی آینه‌ای وسیع. ولی در مصراع دوم، برعکس، تمام کلمات چه به لحاظ مصوت‌ها و چه به لحاظ صامت‌ها حالتی دارند که دهان کاملاً بسته است و لب‌ها روی لب‌هاست. و این نیست مگر حالت بوسیدن.[7]

شاهدی دیگر از دلالت موسیقایی کلمات بیتی است از عنصری در خطاب به ممدوح خود و در ستایش از جنگاوری او:

به یک خدنگ دژآهنگ، جنگ داری تنگ

تو بر پلنگ شَخ و بر نهنگ دریابار

که به هنگام خواندن این بیت و تکرار صدای ang، در مقاطع خاص مصراع‌ها، صدای رها شدن تیر از کمان شنیده می شود.[8]

در اینجا، در ذهن مؤلف موسیقی شعر شعری از آندری وزنیشیانسکی(Andrei Voznesensky, 1933-2010)، شاعر معاصر روس، تداعی می‌شود که در وصف گویا (Francisco Goya, 1746-1828)، نقاش اسپانیایی، و محیط زندگی اسپانیا گفته است. در این شعر، وزنیشیانسکی خود را ”گویا“ی مصائب زمانۀ خود می‌خواند:

منم

”گویا“ی

کشتزاران برهنه

از صدمت چکمه‌های دشمن

حتی نگاه حیرتم را

از کاسۀ چشمم به انگشت بدر آورده‌اند

منم زبان جنگ

خاکستر گرم شهرها

روی برف‌های سال 1941

منم گرسنگی

در روایت روسی این شعر، دلالت الفاظ در یادآوری گویا به این صورت است:[9]

. . . Ya Goya

. . . nagoye

. . . yagore

. . . yagolos

. . . goda

. . . ya golod

. . . ya gorlo

. . . goloi

در پی این، شعری از ویرژیل (Virgil, 70-19 BC)، شاعر رومی، در ذهن مؤلف موسیقی شعر تداعی می‌شود که از آن صدای یورتمۀ اسب به گوش می‌رسد:[10]

Quadrupedante putrem sonitu quatit ungula campum

همان‌گونه از این شعر اینوس (Ennius, 239-169 BC)، از بنیادگذاران ادبیات لاتین، صدای کرنا و شیپور شنیده می‌شود:[11]

At tuba terribili sonitu taratantara dixit

و صدای رها شدن و غلتیدن صخره‌ای از کوهسار بر اثر سیل در این بیت امرؤالقیس:

مِکرٍّ مِفرٍّ مُقبلٍ مُدبرٍ مَعَاً

کجلمودِ صخرٍ خَطَهُ السیل مِن عَلٍ[12]

و سرانجام، آواز رها شدن تیر از کمان در این ابیات فردوسی:

بمالید چاچی‌کمان را به دست

به چرم گوزن اندر آورد شست

ستون کرد چپ را و خم کرد راست

خروش از خم چرخ چاچی بخاست

شاهدی دیگر از تداعی معانی حیرت‌انگیز در کار تحقیق شفیعی کدکنی آنکه پس از گزارش باریک‌بینانه‌اش از فصل‌هایی در رسایل اخوان الصفا در خصوص نظام موسیقایی کلام و شعر، یادآور می‌شود: ”بنا بر محاسبۀ اخوان‌الصفا، ’نسبت مربع‘ در جهان کون و فساد چشمگیرترین نسبت‌هاست، چه در قلمرو تضاد و چه در قلمرو تشابه‌ها.“[13]

او در این لحظه مشابه این نظر را در رساله‌ای از یعقوب‌بن اسحاق کندی (م. 260ق)، از فلاسفۀ اسلامی، به یاد می‌آورد که به جای کلمۀ شعر ”قول عددی“ به کار برده و منظور او از این کاربرد نشان دادن نقش موسیقی است در ساخت شعر. اما شگفتا که با به یاد آوردن تعبیر ”فیلسوف العرب“ نظر مشابه آن را در نوشته‌های رومن یاکوبسون و رنه ولک، نظریه‌پردازان و منتقدان جهان مدرن غرب، به خاطر می‌آورد که دربارۀ زمان زبان شعر، که زمان انتظار (انتظار نسبت‌های عددی) است، قولی مشابه دارند.

ناگفته نماند که فضل و فضیلت شفیعی کدکنی از ذکر این یادداشت‌ها و یادآوری‌ها این نیست که مانند بعضی از معاصران ما مشابه نظر یا نظریه‌ای را از مشرق‌زمینیان در میان نام‌آوران مغرب‌زمینی بجوید و زینت‌افزای متن یا حواشی گفتار خود کند، بلکه هنر او در این است که فی‌البداهه و به صورتی طبیعی در بحث از نظریات قدمای مشرق‌زمین آرای صاحب‌نظران جهان مدرن غرب بر صفحۀ ذهنش ظاهر می‌شود و در تأیید استدلال خود به آن استناد می‌کند.

چنین است که می‌توان دریافت ادیب و منتقد یگانۀ ما علاوه بر تسلط و اشراف عالمانه بر زبان‌ها و منابع و مآخذ گوناگون از موهبت تداعی معانی و حضور ذهن و شهود شاعرانه‌ای برخوردار است که گویی همۀ شواهد مناسب را در گنجینۀ حافظه خود آماده دارد و قادر است بی‌هیچ تأملی هر یک را در جای خود احضار کند.

[1] محمدرضا شفیعی کدکنی، زبانشعر در نثر صوفیه‌: درآمدی به سبکشناسی نگاه عرفانی (تهران: سخن، 1392)، 285.

[2] شفیعی کدکنی، زبانشعر در نثر صوفیه، 285-286.

[3] گشتالت (Gestalt) مکتبی در روان‌شناسی است که در آن، پدیده‌ها بیش از آنکه همچون مجموعه‌ای از اجزای جدا از یکدیگر در نظر گرفته شوند، به صورت کل‌های انداموار دیده می‌شوند. بنا بر این نظر، کل هر چیز بیش از مجموعۀ اجزای آن است.

[4] T. S. Elito, Selected Essays, 1917-1932 (New York: Harcourt, Brace and Company Inc., 1932), 238.

[5] ویلیام شکسپیر، اتللو، پردۀ 4، صحنۀ 2، سطرهای 30-31.

[6] محمدرضا شفیعی کدکنی، موسیقی شعر (تهران: آگاه، 1381)، 315-317.

[7] شفیعی کدکنی، موسیقی شعر، 319. چنین رازگشایی از صوت و صورت زبان حافظ در گفتار پرویز ناتل خانلری در ”نغمۀ حروف،“ منتشر در شهریور 1333، چنین آمده است: ”می‌دانیم که میان اصوات و حالات نفسانی رابطه‌ای هست. مثلاً حالات وقار و ابهت و بیم و هراس و وحشت با صوت‌های بم مناسب است. بیان عواطف تند و شدید مانند شکایت و ناله و اندوه یا نشاط و سرمستی و شادی با اصوات زیر تناسب بیشتری دارد. بنابراین، شعری که در آن مصوت‌های بم بیشتر به کار رفته باشد، آهنگی متین و موقر و عبرت‌آموز دارد. این دو شعر حافظ را با توجه به این نکته بخوانید: کنون که در چمن آمد گل از عدم به وجود / بنفشه در قدم او نهاد سر به سجود / بنوش جام صبوحی به نالۀ دف و چنگ / ببوس غبغب ساقی به نغمۀ نی و عود. اما در شعری که برای معنی نشاط انگیز و شادی‌بخشی به کار می‌رود مصوت‌های زیر مناسب است. برای نمونه دو بیت از یک غزل دیگر حافظ را می‌توان ذکر کرد که مضمون آن با شعری که در بالا آوردیم یکی است، اما حالت آن نشاط‌آور است: رسید مژده که آمد بهار و سبزه دمید / وظیفه گر برسد مصرفش گل است و نبید / صفیر مرغ برآمد بط شراب کجاست / فغان فتاد به بلبل نقاب گل که کشید. این دو غزل هر دو به یک وزن است و هر دو یک معنی را بیان می‌کند، اما اختلاف مصوت‌هایی که در کلمات آنها وجود دارد به هر یک لحن دیگر داده که در شنونده حالتی دیگر ایجاد می کند. بنگرید به پرویز ناتل خانلری، هفتاد سخن (تهران: توس، 1367)، 211-212.

[8] شفیعی کدکنی، موسیقی شعر، 320.

[9] شفیعی کدکنی، موسیقی شعر، 320-321.

[10] شفیعی کدکنی، موسیقی شعر، 322.

[11] شفیعی کدکنی، موسیقی شعر، 322.

[12] شفیعی کدکنی، موسیقی شعر، 322.

[13] شفیعی کدکنی، موسیقی شعر، 322.

سرچشمه‌های تصوف آناتولی

تاریخ [1]تصوف در آناتولی موضوعی حقیقتاً گسترده است. اگر تصوف آناتولی را به نحو موسّع تعریف کنیم تا کل تفکر و رفتار صوفیانۀ همۀ مردمان شهرنشین، روستایی و کوچ­نشین آناتولی را در بر بگیرد، ابعاد زمانی و مکانی این موضوع به راستی بی­حد است. از سوی دیگر، اگر تمرکز تا حد زیادی محدود شود، به نحوی که فقط آن نخبگانی را در بر بگیرد که صوفی خوانده می­شوند-با در نظر داشتن این مطلب که هزاران نسخۀ خطی که ممکن است چیزی از داستان زندگی و جهان ذهنی این گروه­های اجتماعی بر ما آشکار کنند همچنان در نسخه­خانه­ها چشم به راه محققان­اند- در این صورت نیز تصوف آناتولی نشان­دهندۀ چشم­اندازی به شدت گسترده است. بنابراین، برای اهداف این جستار در آغاز ضروری است که روشن کنیم تعبیر ”تصوف آناتولی“ را چگونه می­فهمیم.

تصوف آناتولی، بسته به نحوۀ رویکرد به این موضوع، ممکن است معانی متفاوتی داشته باشد. اگر کسی نظرگاهی نهادی اختیار کند، نخستین چیزی که به ذهن می­رسد، طریقت­های صوفیه و آن گروه­های اجتماعی خواهد بود که گرد این طریقت­ها شکل می­گیرند. با این همه، از آنجا که دامنۀ تصوف به وضوح به نهاد طریقت محدود نبوده، باید نگاهمان را چنان توسعه دهیم که حداقل صورت­بندی نهادی دیگری، یعنی ولی­پرستی، را شامل شود که با طریقت­های صوفیه ارتباط دارد، گرچه از آنها متمایز است. بنابراین، می­توان گفت که از نظرگاه نهادهای اجتماعی تعبیر تصوف آناتولی طریقت­های صوفیه و ولی­پرستی را دستچین می­کند. با این همه، چون کسی به همین موضوع از منظر تفاوت­گذاری فرهنگی نزدیک شود، تمایز دیگری، یعنی تمایز بین تصوف نخبگان درس­خوانده و تصوف توده­های بی­سواد، به چشم می­آید. در اینجا نکتۀ مهم این است که تمایز میان طریقت­های صوفیه و ولی­پرستی با تمایز میان تصوف درس­خواندگان و تصوف بی­سوادان مطابقت نمی­کند. در حالی که همواره در میان اعضای طریقت­های صوفیه عده­ای، ولو قلیل، بی­سوادند، ولی­پرستی در میان درس­خواندگان و توده­های بی­سواد به یکسان شایع بوده است. چون موضوع را از منظر تفاوت­گذاری و قشربندی اجتماعی و اقتصادی و سیاسی بنگریم، نظیر تفاوت­گذاری و قشربندی میان شهر و مناطق روستایی، یکجانشین و کوچ­نشین، کشاورز و پیشه­ور، حاکم و رعیت، مذکر و مؤنث، تمایزهای مشهود پرشماری بر تمایزهایی که تاکنون صورت گرفته می­توان افزود. گرچه این تمایزها گاهی با یکدیگر همپوشانی دارند، باید تأکید کرد که هرگز با هم کاملاً منطبق نیستند. بدین ترتیب، با درک اهمیت منظری که اتخاذ می­شود و با پرهیز از هرگونه دسته­بندی تفصیلی در اینجا، باید بگویم که من به موضوع با تمرکز نهادی نزدیک می­شوم و از تصوف آناتولی طریقت­های صوفیه و ولی­پرستی را اراده می­کنم.

در آغاز باید گفت که پرداختن به چنین موضوع گسترده­ای حتی از این منظر نسبتاً مضیق، یعنی از منظر سرچشمه­های طرایق صوفیه و ولی­پرستی، به غایت دشوار است. این پرسش که ”سرچشمه­های تصوف آناتولی کدام­اند؟“ دامنه­ای وسیع­تر از آن دارد که در ابتدا به نظر می­رسد. به روشنی، جست­وجوی پاسخی برای این پرسش را نمی­توان صرفاً به چند سده پس از نبرد منتسیکرت یا آناتولی محدود کرد. برای نمونه، این واقعیت را نمی­توان نادیده گرفت که چون بسیاری از سرزمین­های عربی نظیر سوریه، مصر و حجاز در سدۀ دهم هجری/ شانزدهم میلادی تحت حاکمیت عثمانی درآمدند، میراث صوفیانۀ غنی این سرزمین­ها به دیگ درهم­جوش تصوف آناتولی افزوده شد. همچنین، باید پرسید هنگامی که عثمانی­ها امپراتوری نوپایشان را تا جنوب شرقی اروپا گسترش می­دادند، اتفاقی که بسی زودتر از سدۀ هشتم هجری/ چهاردهم میلادی آغاز شده بود، سنت­های صوفیانۀ آناتولی چطور با فرهنگ­های بومی بالکان درآمیخت. پس، باید بکوشیم به پرسش از سرچشمه­ها چنان پاسخ دهیم که نسبت به ترکیب پیوسته در حال تغییر جمعیت آناتولی جانب عدالت را نگاه داشته باشیم.

نمی­خواهم در اینجا بار چنین طرح عظیمی را به دوش بگیرم. در عوض، نگاهم را صرفاً به آناتولی شرقی و جنوبی معطوف و تأثیر جنبش­های صوفیانه­ای را که از آسیای میانه، ایران و عراق نشئت گرفته­اند، نظیر طریقت­های یسوی، ملامتی، قلندری و وفایی بر پیدایش و بسط تصوف آناتولی ارزیابی خواهم کرد. تأثیر این جنبش­ها بر آناتولی سالیان سال محل بحث بوده است و در خصوص این موضوع، قلم­فرسایی بسیار شده است. در این مقاله خواهم کوشید تحقیقات مرتبط را ارزیابی و در پرتو برخی یافته­های تازه بازسنجی کنم.

در این مرحله، باید بپرسیم چرا پرسش از سرچشمه­ها در وهلۀ نخست ضرورت دارد. در تلاش برای فهم هر پدیدار فرهنگی معین، فایدۀ واکاوی ریشه­های این پدیدار چیست؟ مورخان فرهنگی و محققان مطالعات فرهنگی به این پرسش پاسخ­های بسیار متفاوت داده­اند. اگر پدیدارهای فرهنگی مانند میوه و سرچشمه­هایشان مانند بذرهای میوه باشند، آن­گاه [توان گفت] برخی مدعی­اند که بذر تبیین­کنندۀ میوه است؛ این افراد را تا حدی به شوخی می­توان منشأجویان تحویل­گرا نامید. در حالی که دیگران این اصل را پذیرفته­اند که میوه­ها را به بذرهایشان نمی­توان فروکاست و در عوض باید به جست­وجوی کارکردی میوه­ها برآمد و این افراد را می­توان وظیفه­گروان خواند. با تعمیمی موسّع، می­توان گفت که در نیمۀ دوم سدۀ بیستم وظیفه­گروی ترقی کرد، در حالی که جستجوی تحویل­گرایانۀ سرچشمه­ها، که در نیمۀ نخست سدۀ بیستم شایع بود، رو به افول رفت. تفوق وظیفه­گروی به سمت کاستن از ارزش جستجوی سرچشمه­ها رفته است، چنان که در زمینه­هایی پرسش از سرچشمه­ها تقریباً به کلی رها شده است. در پرتو این تحول، موجه است که بپرسیم آیا به راستی باید به کندوکاو ریشه­های تصوف آناتولی بپردازیم. با این همه، دلایل قاطعی داریم که به این پرسش پاسخ مثبت بدهیم.

حتی کسانی که جستجوی کارکردها را از جستجوی سرچشمه­ها مهم­تر می­دانند هم می­پذیرند که فهم کارکرد پدیدار فرهنگی بدون تجزیۀ این پدیدار به عناصر تشکیل­دهنده و شناسایی ریشه­های هر عنصر ناممکن است. برای نمونه، در تحقیق دربارۀ فرایند پیچیده­ای همچون مسلمان شدن ترکان، بررسی عقاید و مناسک پیشااسلامی ترکان ضرورت دارد. بنا به باور وظیفه­گروان، این بررسی ضروری است، نه از آن رو که اعتقادات و مناسک محل بحث در میان ترکان مسلمان بدون تغییر باقی مانده­اند -مع­هذا این دیدگاه دفاع­ناپذیر بسیار شایع است!- بلکه از آن رو که به گمان وظیفه­گروان فهم اسلام ترکی بدون داشتن فهم روشنی از چگونگی تغییر عقاید و اعمال ترکان و پذیرفتن معانی و کارکردهای جدید طی فرایند مسلمان شدن ناممکن است. کوتاه سخن، حتی اگر کسی کارکرد را بر سرچشمه مقدم بداند، این دو تفکیک­ناپذیر می­مانند.

از سوی دیگر، شایان ذکر است منشأجویان یکسره تسلیم وظیفه­گروان نشده­اند. به عکس، حتی می­توان گفت کسانی که به جستجوی سرچشمه­ها برآمدند، فارغ از تحویل­گرایی مبنایی­شان، رفته­رفته در میان مورخان فرهنگی در صدر مجلس نشستند. دلیل این امر آن است که علاقه به سرچشمه­ها به طبع به برجسته کردن بُعد تاریخی پدیدارهای فرهنگی می­انجامد، در حالی که وظیفه­گروی به سبب پافشاری بر تمرکز روی سرشت پویای پدیدارها در دو بُعد هم­زمان، با خطر ابهام در طرح ابعاد تاریخی مواجه می­شود. تحت این اوضاع و احوال، آشکار است که مورخان فرهنگی احتمالاً نتوانند جستجوی سرچشمه­ها را رها کنند.

 

دیدگاه­های رایج دربارۀ سرچشمه­های تصوف آناتولی در آسیای میانه، ایران و عراق

در مطالعۀ تاریخ تصوف در آناتولی، نخستین نامی که به ذهن می­آید محمد فؤاد کوپرولو است. همۀ پژوهشگرانی که مستقیماً به این موضوع می­پردازند یا غیرمستقیم اشاره­ای بدان می­کنند به تحقیقات کوپرولو متکی­اند. آثار مهم او از زمان انتشار تاکنون جایگاه خود را به عنوان مرجع اصلی در باب پرسش از سرچشمه­های ادبیات و نیز تصوف ترکی حفظ کرده­اند و حتی به گونه­ای از گزند نقد مصون مانده­اند. دیدگاه­هایی که کوپرولو در آثار دوران­سازش پروراند تا روزگار حاضر دست­نخورده مانده است و جز استثناهایی معدود، یعنی یکی دو محقق نظیر عبدالباقی گولپینارلی و احمد یاشار اوجاق، خود کوپرولو در آنها بازنگری می­کرده است. روشن است که در اینجا باید دیدگاه­های او را ارزیابی کنیم.

معروف است که کوپرولو نیمۀ نخست کتابش، ادبیات ترکی نخستین صوفیان (Türk Edebiyatinda Ilk Mutasavvifla)، را به احمد یسوی و نیمۀ دوم آن را به یونس امره اختصاص داد و مقصود نهایی­اش این بود که به قطع و یقین مشابهت بنیادین و در واقع درهم­تنیدگی محصول ادبی این دو صوفی را نشان دهد. در عمق این پژوهش گسترده، که در نگاه نخست ظاهراً جستاری در تاریخ ادبیات است، نظریه­های گران­سنگی دربارۀ تاریخ ترکی، عموماً، و مسلمان شدن ترکان، خصوصاً، نهفته است. در طرح کلی، کوپرولو متقاعد شده است که تاریخ ترکان شرقی و غربی را باید به منزلۀ یک کل مطالعه کرد و بالاخص اینکه در فرایند مسلمان شدن، تجربه­های ترکانی که اسلام را در فاصلۀ سدۀ پنجم تا هفتم هجری/ یازدهم تا سیزدهم میلادی به خراسان و ماوراءالنهر آوردند، برای همۀ ترکان متأخر، اما خاصه برای ترکان غربی، اساسی و سازنده به نظر می­رسید. با توجه به این نکته، به نظر می­رسد که گویی مسلمان شدن آناتولی به دنبال روندی انجام گرفت که پیش­تر در آسیای میانه و بالاخص در خراسان تحقق یافته بود. بگذارید این مسیر را با جزییات بیشتری بررسی کنیم.

کوپرولو که هرگز اهمیت اختلاف­های اجتماعی را در مطالعاتش از نظر دور نداشت، کار خود را با این واقعیت آغاز کرد که اکثریت عظیمی از ترکان کوچ­نشین بودند و اظهار کرد که فرایند مسلمان شدن قبایل و طوایف ترک مشخصات ویژه­ای داشته است. یکی از این خصایص مهم از دیدگاه او این واقعیت بود که اسلام عامیانۀ ترکی تحت تأثیر تصوف شکل گرفت. او مدعی بود که ترکان تا حد زیادی اسلام را از طریق کوشش­های باباها یا آتاهای صوفی وارد کردند که به شمن­های ترک دوران پیشااسلامی بسیار شبیه بودند. این شمن­های پیشین که با اسلام صرفاً آشنایی سطحی داشتند، بعدها در برابر توده­های کوچ­نشین در کسوتی اسلامی ظاهر شدند و با عرضه کردن اسلامی ساده و صوفیانه، که به سهولت برای آنها دریافتنی بود، به مسلمان کردن ایشان نایل آمدند. به طبع، کوپرولو می­پذیرفت که در میان این باباها، که هنوز عقاید و اعمال شمنی کهن خود را رها نکرده بودند، صوفیان نابی هم بودند که از چشمه­های جوشندۀ تصوف سیراب می­شدند. در میان ایشان، احمد یسوی و یونس امره سرآمد بودند. ایشان با گذراندن عقاید صوفیانه از صافی زبان ترکی پیش­آهنگان ادبیات عامیانۀ ترکی بودند. از این رو، اهمیت احمد یسوی در تاریخ ترک را تا نقش سازندۀ او در مسلمان شدن ترکان می­توان پی گرفت. کوپرولو می­دانست که دیدگاه­های عرفانی احمد یسوی و یونس امره دقیقاً یکسان نبود. با وجود این، بیشتر به چیزی علاقه­مند بود که روش بیان دیدگاه­های صوفیانه ”به سبکی ساده و ملی“ می­دانست، یعنی به زبانی که برای مردم عادی به سادگی دریافتنی باشد.[2]

پیوندی که کوپرولو میان یسوی و یونس امره برقرار می­کند، هنگامی که با دیدگاه­های او دربارۀ ماهیت کل­نگرانۀ سراسر تاریخ ترک همراه می­شود، می­بایست او را به تحقیق دربارۀ پیوندهای هرچه نزدیک­تر میان ترکان شرقی و غربی رهنمون شده باشد، چراکه در مقالۀ سیاه­مشق­گونه­اش، “Anadolu’da Islamiyet”، که چهار سال پس از کتاب ادبیات ترکی نخستین صوفیان منتشر کرد، برای نقش ویژۀ درویشان مهاجر از خراسان و ماوراءالنهر در اشاعۀ اسلام در آناتولی اهمیت ویژه­ای قایل شد. جنبشی که بی­درنگ در این زمینه به ذهن می­رسید البته جنبش ملامتیه بود. کوپرولو در تحقیق خود دربارۀ لفظ اولیای خراسان، که به کرّات در منابع تاریخی آمده است، مشاهده کرد که این تبیین را نباید ”به منزلۀ درویشان خراسان، بلکه به منزلۀ صوفیانی با طبع و خوی ملامتی“ فهمید. او همچنین بر آن بود که گرچه صوفیانی از همه نوع از نخستین ایام حکمرانی سلجوقیان به آناتولی مهاجرت کردند، از میان آنها قلندریه و حیدریه که در جنبش ملامتیه ریشه داشتند، از همه مهم­تر بودند. به طبع، او درویشان یسوی را نیز به این دسته­بندی افزود.[3]

در اینجا باید به روشی توجه کنیم که کوپرولو با آن میان جنبش­های ملامتی و قلندری پیوند برقرار کرد. از منظر او، ملامتیه جریان صوفیانۀ نخبه­گرایانه­ای بود که در ایران با ابوسعید ابوالخیر در جایگاه نمایندۀ اصلی­اش سریان داشت، در حالی که قلندریه و حیدریه نسخه­هایی عامیانه از جنبش ملامتیه بودند که باباهای ترکمان رقیق و ساده­اش کرده بودند. در طول این فرایند ساده­سازی، شیعه و باطنیه نیز به این آمیزه رخنه کرده بودند و بدین ترتیب، این فرایند به پدیدار شدن اسلام عامیانۀ ترکی انجامید که قرار بود بعدتر در آناتولی آفتابی شود. اگر منصفانه بنگریم، کوپرولو در پژوهش­هایش در خصوص مسلمان شدن آسیای صغیر، تمرکزش را صرفاً بر ظهور اسلام ”عامیانه“ محدود نساخت، بلکه به تکوین اسلام در میان شهرنشینان باسواد نیز پرداخت. با وجود این، خطا نخواهد بود اگر بگوییم کوپرولو به پیوند هویت اسلامی و ترکی علاقه­ای خاص داشت و در نتیجه، برای اسلام عامیانه اهمیت بسیاری قایل بود. بدین سان، او نظریۀ اصلی در باب سرچشمه­ها و بسط تصوف در آناتولی را سر و سامان داده بود.

در اینجا مجال ندارم که برای این نظریه مستنداتی فراهم کنم، نظریه­ای که پیچیده­تر از آن است که در نگاه نخست به نظر می­رسد. کوپرولو عملاً در همۀ آثار بعدی­اش به این موضوع پرداخت و در این تردیدی به خود راه نداد که در دیدگاه­هایش به­طور کلی یا جزیی تجدید نظر کند. نظرگیرترین بازنگری به تصویر احمد یسوی تعلق داشت. در حالی که او نخست یسوی را صوفی­ای سنّی می­انگاشت، بعداً تا حد یک بابای ترکمان تنزلش داد.[4] این تجدید نظر بنیادین را بی­تردید باید تفوق آن چارچوب نظری دانست که کوپرولو بر مبنای اطلاعاتی که در منابع مرتبط باقی مانده است برای تبیین مسلمان شدن ترک­ها شرح و بسط داده بود.

تا چندی پیش، محققان متأخر در چارچوب نظری کوپرولو تغییری ایجاد نکردند. عبدالباقی گولپینارلی، از شاگردان کوپرولو که تقریباً در باب هر موضوعی که استادش بدان پرداخته بود پژوهشی تازه کرده است، گاهی از دیدگاه کوپرولو فاصله گرفت، گرچه چشم­انداز جدیدی در باب مسلمان شدن ترکان و نقش تصوف در این فرایند مطرح نکرد. در اینجا شایان ذکر است که گرچه گولپینارلی خود بر این نکته تأکید نکرد، نخستین کسی بود که در قضیۀ تصوف آناتولی به اهمیت سلسلۀ وفایی اشاره کرد، سلسله­ای که از صوفی عراقی ابوالوفاء تاج­العارفین نشئت می­گیرد.[5] معروف است که ایرنه ملیکوف، متخصص چیره­دست موضوع در بیرون از مرزهای ترکیه، دیدگاه­های کوپرولو را با تمام وجود پذیرفت و در پژوهش­هایش برای پالایش این دیدگاه­ها کمر همت بست.[6] یگانه محققی که دربارۀ این دیدگاه­ها بازنگری ارزشمندی کرد، احمد یاشار اوجاق بود، گرچه او نیز از همان زاویه به موضوع روی کرده است.

اوجاق به طرزی چشمگیر هم نظریۀ کوپرولو را بسط داد و هم در آن بازنگری کرد. این محقق پُرشور و پُرکار با قبول دیدگاه­های کوپرولو دربارۀ احمد یسوی و یسویه، با فراهم آوردن شواهد تازه توضیحات کوپرولو دربارۀ جنبش­های ملامتی، قلندری و حیدری را مدلل کرد. با وجود این، در موضوع تمایلات شیعی و باطنی باباهای ترکمان راهش را از کوپرولو جدا ساخت. به باور وی، این تمایلات تحولاتی نسبتاً تازه بود که تازه پس از میانۀ سدۀ نهم هجری/ پانزدهم میلادی، خاصه در پی تبلیغات صفویه، آشکار شدند. وانگهی، اوجاق در مسئلۀ تکوین دین فراگیر ترک­ها به تأثیر دین­ها و جنبش­های دینی غیراسلامی نظیر آیین بودا، آیین مانی و فرقه­های پولیسیان و بوغومیلیه بیشتر از کوپرولو توجه کرده است.[7]

من نیز همچون اوجاق راهم را از کوپرولو و دنباله­روانش جدا می­کنم. با این کار، همچنین در برخی موضوعات راهم را از اوجاق نیز سوا می­کنم، گرچه چنین به نظر می­رسد که دربارۀ بسیاری موضوعات دیگر اشتراک نظر داریم. وقت آن است که شیوه­های تازه­ای در تلاش برای فهم بسط و توسعۀ تصوف در آناتولی تبیین کنیم.

 

سنت یسوی

بگذارید با مرور یافته­های جدید دربارۀ احمد یسوی آغاز کنیم، یافته­هایی که بر کتاب در دست انتشار دوین دی­ویزه مبتنی است.[8]

منابع

کوپرولو در کتاب خود نخستین صوفیان، که در اغلب پژوهش­ها دربارۀ احمد یسوی همچنان مرجع اصلی است، تا حد زیادی بنای کار خود را بر جواهر الابرار من انوار البحار نوشتۀ احمدبن محمود حزینی قرار می­دهد؛ این اثر در سدۀ دهم هجری/شانزدهم میلادی در آناتولی تألیف و به سلطان مراد سوم تقدیم شده است.[9] اما امروزه در مقایسه با منابعی که در اختیار کوپرولو بود، خاصه در سنت­های مکتوب صوفیه در آسیای میانه، به منابع بسیار بیشتری دسترسی داریم. اینک به برخی نمونه­ها اشاره می­کنم:

  • برخی اقوال احمد یسوی، به نقل از یکی از شاگردانش به نام صوفی محمد دانشمند. این اقوال به فارسی­اند، نه به ترکی.[10]
  • اثر دیگری منسوب به صوفی محمد دانشمند این بار به ترکی چغتایی، با عنوان مرآت الکتب.[11]
  • رسالۀ کوتاۀ منسوب به حسام­الدین حسین­بن علی سیجناکی (احتمالاً درگذشته بعد از 711ق/ 1311م)، فقیه سرشناس حنفی سده­های هفتم و هشتم هجری/سیزدهم و چهاردهم میلادی.[12]
  • اثر بلندی به چغتایی در دو ویراست متفاوت که یکی از آنها عنوان حدیقه العارفین را بر خود دارد، تألیف اسحاق خواجه، پسر شیخِ یسوی، اسماعیل عطا. این رساله که در میانۀ سدۀ هشتم هجری/چهاردهم میلادی نوشته شده است، قدیم­ترین میراث به­جاماندۀ یسویه است.[13]
  • افزون بر منابع نقشبندی مهم سدۀ نهم هجری/پانزدهم میلادی (انیس التائبین، رسالۀ بهائیه، نفحات الانس، فصل الخطاب، امیر قلل مناقبی/مقاماتی) مناقب نورالدین بصیر، شیخِ سمرقندی سهروردیه. این منبع به ویژه اهمیت دارد، زیرا هم از حلقات نقشبندیه و هم از حلقات یسویه مستقل است.[14]
  • همچنان از سدۀ پانزدهم، رساله­ای فارسی دربارۀ سلسله النسب اولیا به قلم صوفی سرشناس سیدمحمد نوربخش (م. 869ق/1464م).[15]
  • افزون بر این منبع نقشبندی، یعنی رشحات عین الحیات، یکی از منابع اصلی که کوپرولو در پژوهش در باب سنت یسوی از آن بهره برد، ترجمۀ چغتایی علیشیر نوایی (م. 906ق/1501م) از نفحات تحت عنوان نسائم المحبه من صمائم الفتوه.[16]
  • تعلیم الذاکرین ایوب­بن محمود شادمانی نوشته به سال 947ق/1541م در دفاع از ذکر آوازی یسویه.[17]
  • تذکرۀ فارسی دربارۀ شعرا با عنوان مذکر احباب که تألیف آن به قلم خواجه حسن نثاری به سال 974ق/1566م انجام یافته است.[18]
  • مناقب­نامه­ای با عنوان اذکار الازکیاء نوشتۀ میرسیدمحمد انجام یافته در سال 992ق/1584م.[19]
  • اثری منظوم به چغتایی با عنوان حجه الابرار نوشته­شده در استانبول به قلم مؤلف یسوی، حزینی، صاحب جواهر الابرار دربارۀ شیخش سیدمنصور.[20]
  • مناقب الاخیار اثری فارسی که محمدقاسم رضوان در 1036ق/1607م دربارۀ پدرش جمال­الدین خواجه دیوان سیدعطای خوارزمی (م. 1016ق/1607م) نوشته است.[21]
  • سرانجام شاید مهم­ترین مناقب­نامۀ یسوی لمحات من نفحات القدس به فارسی، نوشته­شده در سال 1035ق/1626م به قلم شیخ سرشناس یسوی محمد العالم الصدیقی العلوی که در آسیای میانه با نام عالم شیخ عزیزان مشهورتر است.[22]

اگرچه می­توان دیگر منابعی را که دی­ویزه در پژوهشش استفاده کرده است به این فهرست اضافه کرد، به این فهرست کتابی نخواهم افزود، چرا که در اینجا هدفم از فراهم آوردن فهرست صرفاً این بود که نشان دهم بازدید دیدگاه­های کوپرولو در پرتو اطلاعات منابع تازه­یاب ضروری است. اکنون، اجازه دهید نتایجی را مرور کنیم که دی­ویزه بر اساس ارزیابی دقیق خود از این منابع، که پیش­تر ناشناخته یا بی­استفاده مانده بودند، اخذ کرده است.

 

زندگی و شخصیت احمد یسوی

تاکنون عموماً چنین پنداشته شده است که یسوی زادۀ سیرم/اسفیجاب است و بیشتر عمر خود را در یسی گذرانده و در همین شهر در سال 562ق/ 1166- 1167م از دنیا رفته است. با این همه، در پرتو اطلاعات تازه­ای که در دست داریم آشکار می­شود که دربارۀ زادگاه یا زمان مرگش نمی­توان به قطعیت رسید، گرچه ظاهراً آشکار است که عمر خود را در منطقۀ سیر دریا (middle-Jaxartes) گذراند. دی­ویزه با نادیده گرفتن این جزییات دقیق با اطمینان اظهار می­کند که سال 562ق/ 1166- 1167م، که حداقل از حدود میانۀ سدۀ دهم هجری/شانزدهم میلادی به عنوان سال وفات وی آمده است، در واقع حدود ربع قرن قبل از وفات اوست و یسوی به اغلب احتمال در ربع نخست سدۀ هفتم هجری/سیزدهم میلادی از دنیا رفته است.[23] تقریباً مرتبط با این نکته، نکتۀ دیگری در کار است که بر مبنای مجموعه شواهدی یکسره مجزا آشکار می­شود؛ روایتی که یسوی را سومین شاگرد محقق و صوفی سرشناس یوسف همدانی (م. 535ق/1140م) درست پیش از شاگرد چهارم همدانی یعنی عبدالخالق غِجدُوانی معرفی می­کند -شخصیتی که در سلسلۀ نقشبندی جایگاه ویژه­ای دارد- و احتمالاً نمی­تواند درست باشد. نکتۀ جالب توجه اینکه نباید این گزارش را کنار بگذاریم که یسوی شیخی داشته است به نام ابویعقوب یوسف همدانی تا به این نتیجه برسیم، زیرا بینه­ای قوی وجود دارد که شیخِ یسوی به احتمال قوی نه عالم و صوفی سرشناس شافعی، یوسف همدانی، بلکه احتمالاً کسی به نام یوسف سکاکی بوده که فقیهی حنفی و مشهور با کنیۀ ابویعقوب بود یا حتی شاید عالمی دیگر با همین نام بوده است.[24] وانگهی، آشکار می­شود که یسوی با مشایخ صوفی بزرگ روزگارش در آسیای میانه و خراسان، از جمله با ابونجیب سهروردی معروف (م. 563ق/1168م) و برادرزاده­اش عمر سهروردی (م. 632ق/1234م) روابط نزدیکی داشته است.

دی ویزه در پرتو این اطلاعات تازه این طرح محتمل را بسط می­دهد: احمد یسوی با سفر از زادگاهش در ترکستان به ماوراءالنهر و خراسان، و شاید همچنین به بغداد، با کسی با نام یوسف همدانی -گرچه این فرد همان عالم سرشناس با همین نام نبود که در 535ق/1140م درگذشت- و همچنین با دو سهروردی و حتی با نجم­الدین کبری (م. 618ق/1221م) در بغداد پیوندهایی برقرار کرد و سپس به موطن بازگشت تا رباط خود را بنا کند. تأکید بر این نکته حایز اهمیت است که در این تصویر که دی­ویزه از یسوی ترسیم می­کند، یسوی هیچ خصیصه­ای ندارد که او را از خصایص دیگر مشایخ صوفی سنّی نامبرده کاملاً متمایز کند. ممکن نیست که ذکر آوازی را، که خصیصۀ ثابت طریقت صوفیانۀ یسوی شناخته می­شود، عملی بیرون از حدود تصوف قابل احترام در میان حلقات سنّی باسواد به شمار آورد. به علاوه، شاهد روشنی در کار نیست که نشان دهد روی سخن یسوی در خطابه­های صوفیانه­اش با ترک­زبانان بی­سواد بوده باشد یا اینکه حکمت­های ترکی فراوانی با این هدف فراهم آورده باشد. ممکن است و حتی احتمال قوی در کار است که یسوی بر مبنای قومیت ترکی­اش پیروان ترک را به خود جذب کرده باشد، اما نشانه­ای در دست نیست که سر آن داشته است که ترکان را مسلمان کند. وانگهی، دیوان حکمت مشهور کار یسوی نیست. همچنین، نمی­توان فرض کرد که حکمت­های موجود در این دیوان مستقیماً دیدگاه­های خود یسوی را منعکس می­کنند.[25]

 

گرچه این اطلاعات تازه دربارۀ حیات احمد یسوی مسیر برخی بازنگری­های مهم را دربارۀ جایگاه طریقت یسوی در تاریخ ترکان روشن می­کند، این وظیفه باید به بعد از انتشار پژوهش دی­ویزه موکول شود. در اینجا، به برخی ملاحظات دربارۀ طریقت یسوی و تاریخ آناتولی بسنده می­کنم.

 

احمد یسوی و آناتولی

اطلاعات تازه­ای که پیش­تر آمد، بر نظریۀ کوپرولو که خلاصه­ای از آن را هم آوردم سایۀ تردید می­افکند. بر این اساس، آشکار می­شود که خلاف آنچه کوپرولو هنگام نگارش مقالۀ ”احمد یسوی“ برای نسخۀ ترکی دانشنامۀ اسلام تصور می­کرد، احمد یسوی نه بابای ترکمان بود و نه با تصوف سنّی ”رسمی“ بیگانه. همچنین وی شخصیتی ”بدعت­گذار“ نبود؛ لفظی که احمد یاشار اوجاق در این موضوع به پیروی از نظر کوپرولو به کار می­برد. درست به عکس، دیدگاه­های نخستین کوپرولو دربارۀ یسوی در کتابش، نخستین صوفیان، به حقیقت نزدیک­ترند. شاید مهم­تر اینکه دیگر آشکار است که نمی­توانیم برداشت ساده­انگارانۀ کوپرولو را قبول کنیم که یسوی خود را مأمور اشاعۀ اسلام در میان ترکان بی­سواد و درس­نخوانده کرده بود. نظریۀ کوپرولو ابعاد دیگری هم دارد که تصدیقشان دشوار است. برای نمونه، خلاف تأکیدات او، اما کاملاً همسو با دیدگاه­های اوجاق که دربارۀ این موضوع کاملاً بر حق بود، در یسوی نه هیچ نشانی از تشیع یا باطنی­گری هست نه هیچ نشانه­ای مبنی بر اینکه دیدگاه­هایی ملامتی اختیار کرده باشد.[26] اما پیش از بررسی جنبش ملامتیه اجازه دهید بخش دیگری از نظریۀ کوپرولو را بررسی کنیم که برای موضوع بحث ما اهمیتی حیاتی دارد: این مدعا که بسیاری از درویشان یسوی طی فتوحات مغول به آناتولی مهاجرت کرده­اند.

آیا به واقع صحیح است که بسیاری از درویشان یسوی در طول سدۀ هفتم هجری/سیزدهم میلادی به آناتولی راه یافتند؟ خلاف نظر کوپرولو و پیروان دیدگاه او، مایلم به روشنی بگویم که با یک استثنای احتمالی (یعنی حاجی بکتاش) هیچ بینۀ محکمی نمی­توانم بیابم که حتی شمار اندکی از درویشان یسوی از آسیای میانه به آناتولی آمده باشند. با این همه، به منظور ارزیابی دقیق این موضوع، جستجوی سرشت روابط احمد یسوی با حاجی بکتاش و قطب­الدین حیدر، که در آناتولی شاگرد داشتند، ضروری است. آیا حاجی بکتاش و قطب­الدین حیدر شاگردان یسوی بودند؟ آیا طریقت حیدری انشعابی از طریقت یسوی بود؟

چنان که مشهور است، روشن­ترین رابط میان احمد یسوی و آناتولی شخص حاجی بکتاش است. در واقع، اطلاعاتی دربارۀ یسوی که در ولایت­نامه، با ماهیتی مناقب­نامه­ای، موجود است، جزو نخستین اطلاعاتی است که در میان همۀ منابع دربارۀ او در دسترس است. بخشی از این اطلاعات که مطابق گزارش تاریخی دربارۀ یسوی­اند در منابع آسیای میانه به جای مانده و بدین ترتیب، چه بسا قابل اعتمادتر به نظر برسند؛ این اطلاعات از این قرارند: احمد یسوی ساکن یسی بود. عده­ای بر آن بوده­اند که 99 هزار مرید و همچنین با قطب­الدین حیدر ارتباط خاصی داشته است؛ بر این باور بوده­اند که از احفاد محمدبن حنفیه است؛ می­پنداشته­اند که چندین نشانه از علی (بیرق سبز، تاج، ردا، چراغ، پلاس و سجاده) به ارث برده است؛ دشمنانی داشته است و داستانی دربارۀ کشته شدن ورزاوی به دست این دشمنان هست.[27] این مؤلفه­های میراث زندگی­نامه­ای یسوی را باید در پرتو ملاحظات زیر تفسیر کرد:

  • کاملاً ممکن است و حتی احتمال قوی در کار است که حاجی بکتاش (م. 669ق/1270- 1271م) که در سدۀ هفتم هجری/سیزدهم میلادی به آناتولی آمد، با احمد یسوی در تماس مستقیم بوده باشد. خاصه از آن رو که یسوی حوالی ابتدای همان قرن از دنیا رفت و نه در سال 562ق/1166-1167م.
  • همچنین، کاملاً ممکن است و حتی احتمال قوی در کار است که قطب­الدین حیدر (م. 617ق/1220م) پیر دراویش حیدری، که از اوایل سدۀ هفتم هجری/سیزدهم میلادی در بسیاری از مناطق قلمروی اسلام پراکنده شدند، هم با حاجی بکتاش و هم با احمد یسوی در ارتباط بوده باشد.

بنابراین معقول است بگوییم ولایت­نامه از اطلاعاتی محافظت می­کند که شواهد موجود در منابع آسیای میانه مؤید آن است. وانگهی، هم حاجی بکتاش و هم قطب­الدین حیدر کاملاً ممکن است شاگردان احمد یسوی بوده باشند. پس آیا باید نتیجه بگیریم که هردو درویش یسوی بوده­اند؟

از نظر من، برای آنکه رابطۀ میان هر دو تن از این سه شخصیت را به چشم پیوند شیخ و شاگردی ببینیم اطلاعات کافی در اختیار نداریم. گرچه اطلاعاتی که دربارۀ زندگی قطب­الدین حیدر داریم اساسی­تر و قابل اعتمادتر از آن چیزی است که دربارۀ یسوی می­دانیم، منابع نخستین دربارۀ قطب­الدین در خصوص تبارشناسی معنوی او ساکت­اند. [28]در حالی که در اثری متعلق به میانۀ سدۀ هشتم هجری/چهاردهم میلادی، وی شاگرد لقمان پرنده دانسته می­شود، هر سه منبعی که او را شاگرد یسوی می­شناسند بسیار متأخرند و به پایان سدۀ نهم هجری/پانزدهم میلادی تعلق دارند. ولایت­نامه لقمان پرنده را شاگرد احمد یسوی معرفی می­کند، اما یگانه اثری است که چنین می­کند و اطلاعات موجود در دیگر منابع دربارۀ لقمان این مدعای ولایت­نامه را بی­پایه نشان می­دهند.[29] افزون بر این، در آنچه ما دربارۀ زندگی این شیخ به غایت زاهد می­دانیم هیچ چیزی نشان نمی­دهد که از اسوۀ احمد یسوی تبعیت می­کرده است. درست به عکس، شکل­گیری گروهی از پیروان به گردش، که تا چندین سده بعد از وی باقی ماند، و همچنین نام­گذاری شهری به اقتفای نام او (تربت حیدریۀ امروز) گواه بر استقلال اوست. از سوی دیگر، یقیناً ممکن نیست ادعا کنیم قطب­الدین به هیچ روی از یسوی تأثیر نپذیرفته است.

دربارۀ حاجی بکتاش یگانه اثری که احتمالاً بتوان بر اساس آن بکتاش را شاگرد یسوی معرفی کرد، ولایت­نامه است.[30] با این همه، رابطۀ میان احمد یسوی و حاجی بکتاش در ولایت­نامه پیچیده است و گه­گاه می­توان این رابطه را به جای رابطۀ سرسپردگی، رابطه­ای توأم با رقابت دید. با وجود این، خاصه در پرتو اطلاعات تازه­ای که اکنون دربارۀ یسوی در اختیار ماست، بی­نهایت دشوار بتوان تصور کرد که حاجی بکتاش و احمد یسوی با یکدیگر در ارتباط مستقیم نبوده­اند؛ فارغ از اینکه ماهیت راستین این ارتباط چه بوده باشد. بدون مفروض گرفتن چنین ارتباطی، توضیح این واقعیت ناممکن است که در ولایت­نامه چنان پایه­ای از ستایش و حرمت نثار یسوی شد؛ ستایش و حرمتی که هیچ کس دیگری از آن بهره نبرد. وانگهی، میان فخرنامه منسوب به احمد یسوی و مقالات منسوب به حاجی بکتاش هم­پوشانی مهمی است، گرچه نمی­توانیم دربارۀ صحت انتساب هیچ کدام از دو اثر یقین کنیم.[31] در این زمینه، اوجاق مدعی است که حاجی بکتاش درویشی حیدری بود و مایه­های یسوی به واسطۀ این ارتباط با حیدریه به ولایت­نامه راه یافت.[32] در پرتو شناخت ما از رابطۀ میان احمد یسوی و قطب­الدین حیدر، که پیش­تر خلاصه­ای از آن ارائه شد، پذیرش این مدعا دشوار است. همچنین، این واقعیت که احمد یسوی در ولایت­نامه در قیاس با قطب­الدین حیدر شخصیتی بسیار مهم­تر به تصویر کشیده شده و اینکه در هیچ کجای ولایت­نامه به صراحت نیامده است که حاجی بکتاش شاگرد قطب­الدین بوده است، مانعی بر سر راه این دیدگاه­اند. افزون بر این، هیچ بینه­ای نداریم که قطب­الدین سرسپردۀ احمد یسوی بوده است.

همچنین، این دیدگاه با بحث مناسبت دارد که حاجی بکتاش شاگرد باباالیاس بوده، کسی که نامش با خیزش بابایی گره خورده است. بر اساس این دیدگاه، حاجی بکتاش یسوی نبود، بلکه وفایی بود یا گرچه پیش­تر یسوی یا حیدری بود، به سلک وفاییان درآمد.[33] لختی به سلسلۀ وفایی خواهم پرداخت، اما نخست اشاره کنم که پیوند حاجی بکتاش با وفائیه به هیچ­وجه یقینی نیست. شاید قوی­ترین بینه برای چنین پیوندی آن است که افلاکی (م. 761ق/1360م) مؤلف مناقب العارفین، در جایی به حاجی بکتاش با عنوان ”شاگرد خاص“ بابارسول اشاره می­کند.[34] اما افلاکی، که در اثرش دیگر هرگز از بابارسول یاد نمی­کند، به هیچ روی با ترکمانان همدل نبود و نسبت به حاجی بکتاش رویکردی به شدت خصمانه داشت. از این رو، حتی اگر می­خواستیم این ادعای اوجاق در کتاب خیزش بابایی را بپذیریم که بابارسول و باباالیاس یک تن بوده­اند، برای اعتماد به افلاکی دربارۀ حاجی بکتاش دلایل اندکی در دست داریم.[35] طرفه اینکه عاشیق پاشازاده و الوان چلبی، مؤلفان دو منبع نخستین دیگر دربارۀ موضوع، با آنکه خود از احفاد باباالیاس بوده­اند، حاجی بکتاش را شاگرد باباالیاس معرفی نمی­کنند.[36] در پرتو همۀ این اطلاعات، نمی­توان نتیجه گرفت که حاجی بکتاش شاگرد باباالیاس بوده و در عین حال به طرزی مرموز از مشارکت در طغیانی که ”شیخش“ صحنه­گردانی کرده بود سر باز زده باشد. در عوض، بهترین راه آن است که حاجی بکتاش را صوفی­ای بدانیم که با علقۀ یسوی نیرومندی از ترکستان به آناتولی آمد، اما در آنجا بر آن شد که مسیر مستقلی در پیش بگیرد-بسیار شبیه کاری که قطب­الدین حیدر در خراسان کرد- و در سرزمینی که رحل اقامت در آن افکنده بود، اثری ماندگار به یادگار بگذارد.

کوتاه سخن، آشکار می­شود که نه حاجی بکتاش و نه قطب­الدین حیدر را نمی­توان درویشانی یسوی­ معرفی کرد که به تبلیغ طریقت یسوی متعهد باشند. از این گذشته، سلسلۀ یسوی، درست همانند سلسلۀ بکتاشی، دیرزمانی پس از مرگ پیشوای نام­بخشش شکل گرفت و در طول سده­های هفتم تا نهم هجری/سیزدهم تا پانزدهم میلادی نمی­توان از سلسلۀ یسوی به همان معنایی سخن گفت که از حضور نهادینۀ یسویه در طول سه سدۀ بعد از آن می­توان سخن به میان آورد. آنچه پس از احمد یسوی در دو یا سه سدۀ نخست پس از مرگ وی ادامه یافت میراث صوفیانۀ او بود (ذکر آوازی، گزارش­های گوناگون از کرامات او، شاید همچنین تعلیمات او که چه بسا در فخرنامه و برخی حکمت­ها به ترکی منعکس شده باشد) و همچنین شهرتش در میان ترک­زبانان چونان شخصیت اسلامی برجسته­ای که از نسل پیامبر بوده است. برای ما کاملاً طبیعی است چنین بینگاریم که حاجی بکتاش و قطب­الدین حیدر، که هویت­های صوفیانۀ خویش را در همان حلقاتی بسط دادند که احمد یسوی بسط داده بود، احتمالاً از او تأثیر پذیرفته­اند. با وجود این، دلیلی نداریم که سیمای صوفیانۀ این دو شخصیت قدرتمند را در قالب هویتی یسوی ترسیم کنیم که در آن هنگام، در بهترین حالت، به شکلی گنگ و مغشوش موجود بوده است.

با کنار گذاشتن حاجی بکتاش، قطب­الدین حیدر و پیروانشان آیا می­توان از تأثیر یسویه بر تصوف آناتولی سخن به میان آورد؟ آیا هیچ­یک از دراویش یسوی در طول سدۀ سیزدهم میلادی از طریق ایران به آناتولی نیامده بودند؟ بر اساس شواهد موجود، پاسخ به هر دو سوال باید منفی باشد. به عبارت ساده­تر، این مدعا که شمار زیادی از دراویش یسوی در سدۀ سیزدهم به آناتولی مهاجرت کردند بی­پایه است و دیگر وقت آن است که از این اسطوره که از کوپرولو نشئت گرفته است صرف نظر کنیم. ممکن است و حتی احتمال قوی در کار است که برخی مشایخ، همچون حاجی بکتاش، که با احمد یسوی در ارتباط مستقیم بودند، در آناتولی زندگانی را به پایان رسانده باشند، اما دشوار بتوان این را بدان معنا گرفت که طریقت یسوی بدین ترتیب به آناتولی وارد شد یا اینکه تصوف در آناتولی تحت تأثیر این طریقت بسط و گسترش یافت.[37]

 

جنبش­های ملامتی و قلندری

در تلخیص نظریۀ کوپرولو فرصت یافته­ایم که دیدگاه­هایش را دربارۀ جنبش ملامتی و اهمیتی که برای آن قایل است توصیف کنیم و همچنین یادآوری کرده­ایم که به تازگی احمد یاشار اوجاق به شرح و تفصیل این دیدگاه­ها پرداخته است. اوجاق مدعی است که تاریخ تصوف را همزیستی دو جریان مهم وصف می­کند، یعنی جریان عراق مبتنی بر زهد و جریان خراسان مبتنی بر وجد و عشق الهی در مرکز آن. او همچنین مدعی است که تصوف آناتولی همچون آمیزه­ای از هر دو جریان بسط یافته است.[38] گرچه این طرح توسعۀ دوبخشی برای تاریخ تصوف را دشوار می­توان پذیرفت، شکی نیست که رویکرد اوجاق به تاریخ تصوف آناتولی متعادل و سنجیده است. به سبب گستردگی موضوع، در اینجا خود را به بحث از جریان­های ملامتی و قلندری محدود خواهم کرد.

هم کوپرولو و هم اوجاق لفظ ملامتی را به مثابه نام جریان ”خراسانی“ به کار می­برند. از نظر کوپرولو، پدیدار ملامتی هم در صورت­های ”عالی“ و هم در صورت­های عامیانه موجود بوده است و قلندریه، حیدریه و یسویه را ملامتیۀ عامیانه می­داند. اوجاق خود لفظ­های ملامتی و قلندری را عملاً به صورت مترادف به کار می­برد و میان قلندریۀ ”نخبه“ و ”عامی“ تمایز قایل می­شود.[39] آیا موجه است لفظ­های ملامتی و قلندری به نحوی به کار گرفته شوند که گویی چنان کاربرد موسعی داشته­اند؟

پس از کوپرولو، شماری از آثار بسیار مهم دربارۀ ملامتیه انتشار یافته­اند که امکان می­دهند به نتایج تازه­ای دست یابیم.[40] اکنون به نظر می­رسد که جنبش ملامتی نخست در نیشابور در طول ربع آخر سدۀ سوم هجری/نهم میلادی به منزلۀ واکنشی به حرکت به شدت زاهدانۀ کرّامیّه پدیدار شد؛ کرّامیّه خود در همان منطقه ایجاد شده و اشاعه یافته بود. ملامتیه تحت رهبری ابوعثمان حیری (م. 298ق/910م) چهره­ای متمایز یافت اما خیلی زود با تصوف آمیخت؛ تصوفی که نرم­نرمک اما به یقین در خراسان پا می­گرفت، گرچه واجد ریشه­هایی یکسره مجزا در عراق بود. در پایان سدۀ چهارم هجری/دهم میلادی، ملامتیه دیگر حرکتی مجزا موجود نبودند و به جریانی در دل تصوف بدل شدند. اگر در پرتو این ملاحظات بنگریم، آشکارا ملامتیه را نمی­توان با صوفیان خراسان یکی گرفت یا ایشان را جریان خراسانی دید که با خصیصۀ عشق اهل سکر مشخص می­شود. اگر می­خواستیم تعبیر ”تصوف خراسان“ را به کار ببریم، صرفاً می­توانستیم بگوییم که پدیده­ای است ترکیبی که نتیجۀ اشاعۀ تصوف عراق­بنیاد به خراسان و آمیزش متعاقب آن با چندین جنبش متفاوت، از جمله ملامتیۀ نیرومند، پدیدار شده است که در این منطقه حول فهم متفاوتی از معنای زهدورزی و ایمان شکل گرفته بود. اما ملامتی خواندن این پدیدار ترکیبی گمراه­کننده خواهد بود، زیرا مؤلفۀ غالب در این پدیدار تصوف است. وانگهی، این باور نیز به همان اندازه گمراه­کننده است که به دنبال اشاعۀ تصوف به ایران بزرگ در طول سده­های پنجم و ششم هجری/یازدهم و دوازدهم میلادی، هنگامی که جنبش ملامتیه در سده­های پنجم و ششم/یازدهم و دوازدهم میلادی در دل تصوف هضم شد، درون تصوف دو جریان متمایز وجود داشته­اند که یکی بر زهد غالب در عراق مبتنی بود و دیگری که وجد و عشق الهی را در مرکز توجه قرار می­داد در خراسان. چنین توصیفی، مبتنی بر تمایزات جغرافیایی و سنخ­شناختی نامنسجم و نادقیق، واقعیات تاریخی را منعکس نمی­کند. بنابراین، آشکار است که دیدگاه­های کوپرولو و اوجاق دربارۀ جنبش ملامتیه نیازمند بازنگری است. این نکته دربارۀ دیدگاه­هایشان در خصوص قلندریه و حیدریه نیز صادق است.

همچنان که پیش­تر گفته شد، کوپرولو جنبش­های قلندری و حیدری را نسخه­هایی سطحی و فاسد از فلسفۀ ”عالی“ ملامتی می­دانست که باباهایی که آیین شمنی پیشین خود را حفظ کرده بودند در میان قبایل ترکمان بی­سواد، عوام­پسند کرده بودند. اما دیدگاه اوجاق دربارۀ قلندریه به طرز چشمگیری با دیدگاه کوپرولو متفاوت بود. از دید او، قلندریه در فرهنگ­های عرفانی ایران و هند باستان ریشه داشتند و به منزلۀ جنبش عرفانی گسترده­ای درون تصوف پدید آمدند. از این لحاظ، به نظر اوجاق این جنبش را ”مکتب ملامتی خراسان“ در تصوف می­توان خواند. اوجاق با این پیش­فرض کار خود را آغاز کرده و در مقایسه با کوپرولو با حساسیت بیشتری به پدیدار قلندری نزدیک شده است. وی از سویی، قبول عام رویکرد قلندری در میان حلقات نخبه را نیز مستند کرد و از سوی دیگر، دامنۀ قلندریۀ عامه­پسند را تا جایی توسعه داد که همۀ حرکت­های مشابه دیگر، از همه مهم­تر حیدریه و ابدالان روم و جامیه، را شامل شود. اما به­رغم این اختلافات میان کوپرولو و اوجاق، چه بسا چندان از حقیقت دور نباشد که بگوییم آنچه را کوپرولو ملامتی می­خواند اوجاق ترجیح می­دهد قلندری بنامد. اوجاق که با چنین تعریف موسّعی از لفظ قلندری سر و کار دارد، تک­نگاری­ای در باب موضوع منتشر کرد که در آن همچون کوپرولو اظهار می­کند حرکت قلندری در مسلمان شدن ترکان و آناتولی نقشی ویژه ایفا کرد. دربارۀ این موضوع او با ایرنه ملیکوف هم­داستان است که برجسته­ترین خصیصۀ اسلام عامیانۀ ترکی التقاط آن بود. از دیدگاه او، این اسلام عامیانۀ ترکی همچون ترکیبی التقاطی از باورهای ترکی پیشااسلامی و جنبش قلندری بسط و توسعه یافت. کوتاه سخن، به گمان اوجاق، مسلمان شدن توده­های ترک با مواجهه­ای سرنوشت­ساز با قلندریه همراه بود.[41]

 

من پیش­تر پژوهش جداگانه­ای دربارۀ قلندران منتشر کرده­ام و اینجا از بحث تفصیلی دربارۀ موضوع خودداری و خود را به خلاصه­ای از یافته­های پژوهش پیش­گفته محدود خواهم کرد.[42] به نظر من، قلندریه نام پدیدار اجتماعی بسیار مضیق­تری است. قلندر ابتدا چونان گونه­ای ادبی در ایران در سده­های پنجم و ششم هجری/یازدهم و دوازدهم میلادی پدیدار شد. پس از شکل­گیری گروهی از پیروان حول اسوۀ معنوی شیخ به غایت زاهد، جمال­الدین ساوی، که در نیمۀ نخست سدۀ هفتم هجری/سیزدهم میلادی می­زیست، لفظ قلندر در وهلۀ نخست برای اشاره به درویشان او به کار رفت. اما طریق قلندری فقط یکی از چندین جنبش زاهدانۀ متفاوتی بود که در نواحی مسلمان­نشین آسیای مرکزی و جنوب آسیا و همچنین در خاورمیانه پس از سدۀ ششم هجری/دوازدهم میلادی پدیدار شد؛ جنبش­هایی نظیر حیدریه، جامیّه، ابدالان روم، مداریّه و جلالیّه. اگرچه این گروه­ها از جهاتی شبیه یکدیگر بودند، با حفظ خاطرۀ بنیادگذاران نام­بخش خود، دست­کم برای چندین سده هویت­های مستقلشان را حفظ کردند. بنابراین، کاربرد نام تنها یکی از این گروه­ها مجموعاً برای اشاره به همۀ آنها، چنان که اوجاق با لفظ قلندری کرد، کار بجایی نخواهد بود. بدین منظور، من تعبیرهای ”زهد نو“ و ”پارسایی درویشانه“ را به کار می­برم. به علاوه، به نظر من در تلاش برای توضیح زهد نو به مثابۀ پدیداری تاریخی، توجیه آن به منزلۀ بقایای صرف برخی عقاید و اعمال غیراسلامی از قبیل آیین شمنی آسیای میانه یا سنت­های دینی ایران و هند باستان تحت لوایی اسلامی جوابگو نخواهد بود.[43] قرار نیست نادیده بگیریم که عقاید و اعمال فرااسلامی لاجرم در تکوین پارسایی درویشانه وارد شده­اند. فقط می­خواهم تأکید کنم که جستجوی ریشه­ها باید با رویکردی ”کارکردگرایانه“ همراه باشد تا پیدایش زهد نو در این مرحلۀ خاص در تاریخ تصوف توضیح داده شود. از این منظر، روشن می­شود که در همۀ مواقع پارسایی درویشانه به دنبال تحولی حیاتی در این تاریخ، یعنی نهادینه شدن حیات صوفیانه و رشد سریع طوایف و طرایق، پدیدار شده است. مدعای من آن است که زهد نو را به بهترین نحو به صورت مجموعه­ای از واکنش­ها می­توان فهمید که تصوف از درون آن در برابر نهادینه شدن فزاینده و پیامدهایش عمل کرده است. در حالی که بسیاری از صوفیان رفته­رفته در جماعات مسلمان در سراسر جوامع اسلامی جایگاهی محوری یافتند، دیگران احساس کردند که این دنباله­روی اجتماعی تمام­عیار با قواعد محوری تصوف، آن سان که این قواعد را می­فهمیدند، در تعارض است و با ترجیح زهدی افراطی یا گاهی وجدی بی­مهار در برابر پیدایش طریقت­ها موضع می­گرفتند. این دستۀ اخیر زاهدان نو بودند.

بدین ترتیب، به محض اینکه قلندریه صرفاً ظهوری خاص از جریان بزرگ­تری دانسته شود که مایلم آن را زهد نو بخوانم، آشکار می­شود چرا این فکر اشتباه خواهد بود که قلندریه در مسلمان شدن آناتولی، چه رسد به مسلمان شدن ترکان، نقشی برجسته یا حتی نقشی اصلی داشته­ است. البته درست است که این طریق درویشی، که حول اسوۀ جمال­الدین ساوی بسط یافت، در آناتولی اشاعه پیدا کرد و در آنجا به مثابه جنبشی مجزا برای مدت زمانی بسیار طولانی همچنان موجود بود، درست همان طور که عملاً در همۀ مناطق دیگر قلمرو اسلامی به استثنای مغرب به حیات خود ادامه داد. به علاوه، دیگر طریقت­های درویشی نظیر حیدریه نیز در آناتولی با قلندریه همراه شدند و در طول زمان، گونه­های تازۀ پارسایی درویشانه نظیر ابدالان روم در آنجا پدید آمد که فقط خاص این ناحیۀ مرزی بود. با وجود این، اگر حضور زاهدان نو در آناتولی را بینه­ای برای تفوق پارسایی درویشانه در تکوین تصوف آناتولی تفسیر کنیم به خطا رفته­ایم. شاید بهترین تبیین از وضعیت شایع در آناتولی چنین باشد: تُرک شدن و مسلمان شدن آناتولی هم­زمان با نهادینه شدن تصوف اتفاق افتاد و چنان که نهادهای طریقت صوفیۀ جدید و ولی­پرستی­ها در آنجا ریشه گرفتن آغاز کرد، جنبش­های زهد نو نیز به همان نحو ریشه دواند. به عبارت دیگر، پارسایی درویشانه در تکوین تصوف در آناتولی فقط در مرتبه­ای ”ثانوی“ مساهمت کرد؛ در مرتبۀ ”اول“ سلسله­های صوفیه و ولی­پرستی­ها قرار داشتند. من در پایان این جستار، به این موضوع بازخواهم گشت، اما ابتدا باید به جنوب آناتولی نظر بگردانیم و سلسلۀ صوفیۀ وفایی را مرور کنیم؛ سلسله­ای که از عراق ریشه گرفت.

 

سلسلۀ وفایی

داستان زندگی بابا الیاس (م. 638ق/1240م)، شیخی صوفی که نامش با یکی از مهم­ترین رویدادهای تاریخ آناتولی در سدۀ هفتم هجری/سیزدهم میلادی، یعنی شورش بابایی، گره خورده است، همچنان تا حد زیادی مبهم است. مشهور است که عاشیق علی­پاشا (م. 733ق/1332م) صاحب غریب­نامه و الوان چلبی (م. پس از 760ق/1358-1359م) مؤلف مناقب القدسیه و همچنین وقایع­نگار معروف آخر سدۀ نهم هجری/پانزدهم میلادی، عاشیق پاشازاده همگی مدعی بودند که از نسل پسر باباالیاس به نام مخلص­پاشا بوده­اند که به سبب نقشی که در تاریخ قرامان ایفا کرد شهرت دارد. آورده­اند که سلسله­النسب معنوی باباالیاس که از خراسان به آناتولی آمد از طریق کسی به نام دده گارکین به شیخ کرد عراقی ابوالوفا تاج­العارفین (م. 501ق/1107م) می­رسید.[44] اوجاق دربارۀ سلسلۀ وفایی اطلاعاتی تازه گردآورده است و بر مبنای تصویر عالی شخصیت­های وفایی در تاریخ تصوف آناتولی، به درستی استدلال می­کند که این سلسله در بسط تصوف در طول روزگاران سلجوقی و بیلیکی نقش چشمگیری ایفا کرده بوده است.[45] اما این ادعای اوجاق را که حاجی بکتاش نیز وفایی بوده و نیز ”بدعت­آمیز“ خواندن طریق وفایی همچون قلندریه و حیدریه را دشوار بتوان پذیرفت. پیش­تر یادآوری کرده­ایم که دلیل قانع­کننده­ای نداریم که حاجی بکتاش را وفایی بدانیم. همچنین، بینه­ای در کار نیست که به پیوند وفاییه با قلندریه و/یا حیدریه کمک کند. اهمیت واقعی سلسلۀ وفایی در جای دیگری است. بسیار روشنگر است که تبارشناسی صوفیانۀ شخصیت بزرگی مانند باباالیاس که در سدۀ هفتم هجری/سیزدهم میلادی بر آناتولی و فراسوی آن اثری ماندگار نهاد، نه به خراسان که به عراق بازمی­گردد. پس برخلاف عقیدۀ عمومی، ریشه­های صوفیانۀ همۀ باباهای ترکمان که از شرق به آناتولی آمدند ضرورتاً به خراسان بازنمی­گردد، حتی هنگامی که این باباها خود اهل آن ناحیه بوده باشند. در واقع، برخی مانند دده گارکین در سوریه یا عراق به طریق صوفیه درآمدند.[46] این مایۀ شگفتی نیست. کاملاً طبیعی است که دو صوفی هم­روزگار نظیر احمد یسوی و دده گارکین، که حدوداً دو سده پس از شمار زیادی از ترک­زبانانی می­زیستند که در خراسان، ماوراءالنهر و ترکستان اسلام آورده بودند، می­بایست تحت رهبری مشایخی به سلک تصوف درآمده باشند که در مناطق زندگی ایشان فعال بودند. درست همان­طور که احمد یسوی، که بیشتر عمرش را در ترکستان گذراند، ظاهراً تحت تأثیر طریقت سهروردی قرار گرفته است که در طول نیمۀ دوم سدۀ ششم و نیمۀ نخست سدۀ هفتم هجری/دوازدهم و سیزدهم میلادی یکی از برجسته­ترین سلسله­های صوفیه در ایران، آسیای میانه و جنوب آسیا بود، می­توان انتظار داشت دده گارکین که در جنوب شرق آناتولی در همین روزگار می­زیست، می­بایست به سلسلۀ صوفیه­ای سرسپرده باشد که در منطقه گسترده بوده است. به واقع، دده گارکین چه بسا تحت تأثیر طریقت رفاعی قرار گرفته باشد، ولی ظاهراً به سلسلۀ وفایی پیوسته است؛ سلسله­ای که اسوۀ شیخ کرد ابوالوفا را حفظ کردکه در میان ترکمانان در سوریه و عراق مریدانی داشت.[47] با نظر در پرتو این اطلاعات، سلسلۀ وفایی شاهد آشکاری است بر اینکه مساهمت مشایخ صوفی ترک­زبان در بسط تصوف در آناتولی نه از سرچشمه­ای واحد در خراسان، که از چندین سرچشمه سیراب می­شد.

 

ویژگی­های نهادی تصوف در آناتولی در سده­های هفتم و هشتم هجری/سیزدهم و چهاردهم میلادی

تصوف آناتولی در سده­های هفتم و هشتم هجری/سیزدهم و چهاردهم میلادی، چون از چشم­انداز برتر نهادینه­سازی دیده شود، دورنمایی بسیار سیال و آشفته دارد. در طول این دوران، تکوین سلسله­ها و ولی­پرستی­ها در مراحل ابتدایی خود بود و شبکه­های صوفیه درهم­ریخته و نامستمر بودند. بگذارید توضیح بدهم.

مورخان تصوف مدت­ها به ماهیت پیوندهایی که صوفیان را به یکدیگر مرتبط می­کرد و به تحول این پیوندها در طول زمان می­پرداخته­اند.[48] این موضوع از آنچه در ابتدا می­نماید دشوارتر است. در اینجا از کنار بسیاری از جنبه­هایش می­گذرم و فقط بر مفهوم سلسله تمرکز خواهم کرد. سلسله را می­توان ابزاری دید که برای ماندگار کردن اسوۀ شیخ صوفی و ترسیم راهی گرداگرد آن اسوه به کار می­آید. اگرچه در خصوص هنگام و چگونگی پیدایش و تحول این مفهوم هیچ پژوهش مستقلی وجود ندارد، روشن است که سابقۀ نخستین سلسله­ها به پیش از سدۀ ششم هجری بازنمی­گردد.[49] در نتیجه، تکوین مهم­ترین سلسله­ها نباید زودتر از سدۀ هفتم هجری باشد، هرچند در مناطق مرزی نظیر آناتولی که اسلام آوردن تازه در اواخر سده­های پنجم و ششم هجری آغاز شد، مرحلۀ تکوین سلسله­ها چه بسا بهتر باشد که غالباً در سده­های هشتم و نهم و گاهی حتی دهم هجری قرار بگیرد. به همین سبب، تصوف آناتولی را در اواخر روزگار سلجوقی و اوایل روزگار عثمانی به لحاظ تکوین سلسله می­توان در مرحلۀ گذار توصیف کرد. در این دوران، سلسله­هایی که پیش­تر بیرون از آناتولی شکل گرفته بودند، نظیر سلسله­های رفاعیّه، کازرونیّه، سهروردیّه، وفاییّه، شاید قادریّه (و قلندریّه و حیدریّه)، به شبه جزیره راه یافتند و هم­هنگام سلسله­های جدید نظیر مولویه پدیدار شدند. با وجود این، این هم درست است که آن مشایخ صوفی را، که به دقت نمی­توان در سلسله­ای معین جای داد، نیز تأثیراتی مبهم و تفکیک­ناپذیر بر جماعات آناتولی به جای نهادند که تا روزگار حاضر باقی مانده­است. از جمله می­توانیم از این افراد نام ببریم: حاجی بکتاش؛ ابدال موسی و شاگردش کی­گوسوز ابدال؛ سری سلتوق و شاگردش برک بابا؛ تاپتوک امره و شاگردش یونس امره و همچنین دیگرانی که حتی نمی­توانیم استادان صوفی­شان را شناسایی کنیم، نظیر گییکلی بابا؛ کومرال ابدال؛ ابدال مراد؛ ابدال محمد، بابای پوستین­پوش؛ سید هارون؛ سلطان شجاع­الدین و سیدعلی سلطان. به نظر من، سلسله­های این افراد را نه می­توان شناسایی کرد و نه حتی چنین تلاشی معنادار تواند بود.[50] کاملاً فارغ از این واقعیت که سرشت محدود و ناهمگون گزارش تاریخی دربارۀ ایشان مجال چنین کاری نمی­دهد، هیچ بینه­ای نداریم که همین مفهوم سلسله نقش مهمی در حیات این اشخاص ایفا کرده باشد. نمی­خواهم بگویم این صوفیان نمی­دانستند چه کسی ایشان را به طریقت صوفیه وارد کرده یا اینکه ایشان رابطه­شان را با شاگردانشان حفظ نکردند. اما این به معنای انکار آن است که مفهوم سلسله و پدیدۀ طریقت را بتوان به رابطۀ شیخ-شاگرد فروکاست، رابطه­ای که فقط یک یا دو نسل می­پایید. مقاومت در برابر وسوسۀ جست­وجوی طریقت­ها و سلسله­ها در تمام منطقه­ها و محدوده­های تاریخ اسلامی حایز اهمیت است. در عوض باید تلاش کرد که واقعیت تاریخی با همۀ آشفتگیو پیچیدگی­اش بازتاب یابد. مخلص کلام آنکه در آناتولی، در روزگار محل بحث هم سلسله­هایی وجود داشتند که خود تازه پدید آمده بودند و هنوز در مراحل تکوین بودند -سلسله­هایی که از بیرون به درون شبه­جزیره اشاعه می­یافتند- و هم سلسله­های تازه و خانگی و همچنین بسیاری از پیوندهای شیخ–شاگرد که شاید همچون اجزای مرکبۀ سلسله­های بالقوه یا سلسله­های در حال شکل گیری بتوان در تصورشان آورد. همۀ اینها همچنان تا سدۀ دهم هجری/شانزدهم میلادی و بعدتر در حال تحول بودند و در حالی که برخی از آنها استحکام یافتند، دیگر سلسله­ها ضعیف شدند و سرانجام از میان رفتند. حلقات شیخ–شاگرد نیز به طرق مختلفی تحول یافتند: در حالی که برخی ریشه دواندند و به ولی­پرستی­های محلی بدل شدند، دیگر حلقات نهادهای بزرگ تازه­ای نظیر طریقت­های بایرامی، ملامی و بکتاشی تبدیل گردیدند. با وجود این، دیگر طریقت­ها را طریقت­های کهنه و نو -اعم از طریقت­های خانگی و بیگانه- در خود هضم کردند. در این میان، طریقت­های بیگانه نظیر خلوتیه، صفویه، زینیّه و نقشبندیه همچنان در سراسر این روزگار به آناتولی راه می­یافتند.

بنابراین، ویژگی­های اصلی تصوف در آناتولی در طول اواخر دوران سلجوقی و اوایل روزگار عثمانی عبارت بودند از سیّالیّت و آشفتگی. در این محدوده، که به شتاب هم­هنگام ترک و مسلمان می­شد، جنبش­های صوفیانه با منشأ خارجی با یکدیگر درمی­آمیختند، جنبش­های جدیدی پدیدار می­شدند و چشم­انداز صوفیانۀ آن مکان، که خود واجد منشأ بسیار نوی بود، پیوسته از نو ترسیم می­شد. در این منطقۀ صوفیانۀ نو، درست همچنان که رودخانه­های پرخروشی که در سراسر شبه­جزیره از هر سو روان بودند، دریاچه­ها و جویبارهای خرد و کلان و نیز چشمه­هایی جاری بودند که فقط منطقه­های محدودی را سیراب می­کردند. در عین حال، همۀ این آب­ها و آبراهه­ها به هم راه داشتند و چشم­انداز سیّال و آشفته باقی می­ماند.

جوانب پنهان دورنمای تصوف آناتولی را چنین می­توان توضیح داد:

  • در طول سده­های هفتم و هشتم هجری/سیزدهم و چهاردهم میلادی، نهادهای صوفیه در آناتولی در مراحل تکوین خود بودند. به همین سبب، عطف بما سبق کردن الگوهای طریقت دوران متأخر به این دوران متقدم خطا خواهد بود، حتی در قضایایی با درجات نسبتاً بالای نهادینه­سازی در دوران متقدم نظیر طریقت مولوی.
  • همین روزگار شاهد بسیاری از ولی­پرستی­ها بود که برخی از آنها بعداً در طریقت­ها جذب و هضم شد، این ولی پرستی­ها همواره ظرفیت تبدیل به طریقت داشتند.
  • شمار زیادی از این ولی­پرستی­ها حول مشایخ مستقلی شکل گرفت که حتی امروزه همچنان جهد بلیغی صرف آن می­شود که ایشان را در دل سلسله­ها بگنجانند. به علاوه، شماری از این مشایخ احتمالاً حتی اعضای جریان­ها یا جنبش­های صوفیانۀ بزرگ­تر هم نبودند.
  • نه فقط بینه­ای در کار نیست که نشان دهد بسیاری از باباهای ترکمان که از شرق مهاجرت کردند علقه­های یسوی داشتند، بلکه دقیق­تر آن است که بگوییم حتی نفس وجود سلسلۀ یسوی در این روزگار بسیار مظنون است. کاملاً ممکن است که حاجی بکتاش، یگانه شیخ صوفی اهل آناتولی که بی­تردید با احمد یسوی ارتباط داشت، را معاصر جوان یا حتی رقیب یسوی ببینیم تا شاگرد او. تحت این اوضاع و احوال، دیگر وقت آن است که این دیدگاه کوپرولو را که طریقت یسوی در بسط تصوف آناتولی و در پی آن در تکوین اسلام عامیانۀ ترکی نقشی محوری داشت، کنار بگذاریم.
  • پدیدار ملامتی را نه به چشم جریان صوفیانه­ای گسترده و دیرپا، که به چشم وجهی از دین­ورزی باید دید. این پدیدار نخست در نیشابور و حوالی آن و مستقل از تصوف شکل گرفت، اما هنگام اشاعۀ تصوف از عراق به خراسان در آن جذب و هضم شد. از آن پس، ملامتی به نام گونه­ای طبع و منش صوفیانه بدل شد.
  • همچنین، با واقعیات تاریخی سازگارتر است اگر قلندریه را به منزلۀ طریقتی درویشی که حول اسوۀ جمال­الدین ساوی تصویر می­شود بفهمیم، به جای آنکه این جریان را به صورت یک جریان عرفانی درازدامن، نیرومند و گسترده، گرچه به طرز شگفت­آوری مبهم و نامشخص، ترسیم کنیم که ریشه­هایش به دوره­های پیش از اسلام بازمی­گردد. این طریقت درویشی فقط حلقه­ای از زنجیرۀ گستردۀ واکنش­ها بود که همچون پاسخی به نهادینه­سازی فزایندۀ تصوف پدید آمد. این مجموعه واکنش­ها را می­توان ”زهد نو“ نامید. برخی دیگر از حلقات این زنجیره که بنا بود در آناتولی یافت شوند عبارت بودند از حیدریه، جامیه و بکتاشیه پیش از سازماندهی مجددشان در طول ربع نخست سدۀ دهم هجری/شانزدهم میلادی و ابدالان روم، که خاصه در فاصلۀ میانۀ سدۀ نهم و دهم هجری بسیار آشکار بودند.
  • در نتیجه، نمی­توان گفت که طریقت ملامتی یا طریقت قلندری هیچ­کدام در تکوین تصوف آناتولی یا در تکوین اسلام عامیانۀ ترکی عاملی عمده بوده­اند، چه رسد به اینکه عامل نخستین باشند.
  • باید به طرز موسع­تری پذیرفت که تلاش کوپرولو برای ارزیابی مسلمان شدن آناتولی در چارچوبی گسترده­تر، که پیش­تر در آسیای میانه یا خراسان ترسیم شده بود، مؤثر به نظر نرسیده است؛ گرچه چنین رویکردی می­توانست به منزلۀ تلاشی در تاریخ مقایسه­ای به یقین ثمربخش بوده باشد. برای فهم تاریخ آناتولی وقت آن است که نگاهمان را به خود آناتولی معطوف کنیم، بی­آنکه توجه به تأثیرات بیرونی را نادیده بگیریم.
  • در پرتو مطالب فوق، نماهای پیدایش تصوف آناتولی و تکوین توأمان اسلام عامیانۀ ترکی را چنین می­توان ترسیم کرد: شمار زیادی از صوفیان از آغاز سدۀ ششم تا اواسط سدۀ نهم هجری/دوازدهم تا پانزدهم میلادی از طریق ایران به آناتولی مهاجرت کردند. در میان ایشان، به طبع، بسیاری فارسی­زبان و عرب­زبان بودند، اما شمار ترک­زبانان می­بایست همراه با آهنگ فزایندۀ ترکی شدن رشد یافته باشد. صرف نظر از اینکه ایشان به ترکی سخن می­گفتند یا به زبانی دیگر، برخی از این صوفیان مهاجر سلسله­های پیش­تر موجود یا تازه­پا را با خود آوردند، در حالی که دیگران، گرچه به روشنی به سلک تصوف درآمده بودند، هنوز خود را در دل شبکه­های گستردۀ صوفیانه نمی­دیدند و چنان که از نامشان برمی­آید، هستۀ مرکزی جماعات صوفیانۀ جدید یا ولی­پرستی­هایی با چارچوب محدود را شکل دادند. از سوی دیگر، آشکار است که در طول این دوران طولانی همۀ صوفیان فعال مهاجرانی از جاهای دیگر نبودند و به واقع، در طول زمان صوفیان بومی که در آناتولی زاده و به سلک تصوف وارد می­شدند، می­بایست بر مهاجران غلبه کرده باشند. صوفیان بومی همچنین، درست مانند همتایان مهاجرشان، یا در تکوین سلسله­های گوناگون مساهمت کردند یا در پدید آمدن ولی­پرستی­های مستقل و متفاوت مؤثر بودند.
  • بینه­ای در کار نیست که نشان دهد ترک­زبانان، اعم از مهاجر یا بومی، در میان صوفیان فعال در آناتولی، خاصه آنان که به واسطۀ تولد یا فرهنگ­پذیری در جوامع کوچ­نشین ریشه داشتند، صرفاً سلسله­هایی خاص را ترجیح می­دادند یا به عمد از پیوستن به بعضی سلسله­های دیگر خودداری می­کردند. برای نمونه، ادعاهایی از این دست که ”باباهای ترکمان از طریقت سهروردی کناره جستند، اما در پیوستن به رفاعیه تردید نکردند“ یکسره بی­پایه خواهد بود.
  • به علاوه، از آنجا که تصوف در آناتولی در طول دوران مذکور تازه در مراحل آغازین نهادینه­سازی بود، تلاش برای تعیین علقه­های سرسپاری یا تشرف مشایخ و باباها بی­مورد خواهد بود.
  • از سوی دیگر، ضروری است که در برابر وسوسۀ این پندار مقاومت کنیم که باباهای ترکمان ساده­دل­تر از آن بودند که بتوانند ظرایف تصوف را بفهمند یا به سنت­های اعتقادی نیاکانشان بیش از آن وابسته بودند که بتوانند به اسلام گذر کنند. کوپرولو که عموماً در پافشاری­اش بر این نکته بر حق بود که تصوف در هستۀ اسلام عامیانۀ ترکی جای دارد، به اشتباه باباهای ترکمان را صرفاً شمن­هایی می­دید که در ظاهر مسلمان شده بودند. قرار نیست اهمیت اعتقادات و اعمال ترکی پیشااسلامی را در فرایند مسلمان شدن ترکان نادیده بگیریم، اما تداوم میان اعتقاد و عمل در بین توده­های ترک­زبان به این معنا نیست که از میان ایشان هیچ عضو تازه­ای به تصوف افزوده نشده باشد یا اینکه اعضای جدید فقط ممکن است از میان شخصیت­های ضرورتاً اندک­شمار شمن، که در آن جماعات فعال بودند، آمده باشند. به عکس، این فکر بسی معقول­تر است که این شخصیت­های شمن گروهی بوده­اند که در برابر مسلمان شدن ترکان بیشترین مقاومت را به خرج داده­اند. در هر صورت، تردیدی نیست شماری از ترک­زبانان، که با هر خاستگاه اجتماعی اعم از شهری یا روستایی یا کوچ­نشین به تصوف ”وارد شدند،“ دست­کم بخش درخور توجهی از تعالیم و اعمال صوفیانۀ روزگارشان را جذب و هضم کردند و پیروزمندانه این تعالیم و اعمال را با بافتارهای زبانی و اجتماعی خود انطباق دادند. باباهای ترکمان را در پرتو این مطلب باید دید.

[1] این مقاله، به پیشنهاد و با اجازۀ نویسنده، ترجمۀ اشکان بحرانی است از

Ahmet T. Karamustafa, “Origins of Anatolian Sufism,” In Sufism and Sufis in Ottoman Society: Sources, Doctrine, Rituals, Turuq, Architecture, Literature and Fine Arts, Modernism, ed. Ahmet Yaşar Ocak (Ankara: Turkish Historical Society, 2005), 67-95.

[2] Mehmet Fuat Köprülü, Türk Edebiyatinda Ilk Mutasavviflar (Istanbul: Matba‘a-i ‘Âmire, 1918).

[3] Mehmet Fuat Köprülü, “Anadolu’da Islâmîyet: Türk Istilâsından Soñra Anadolu Târîh-i Dînîsine bir Nazar ve bu Târîhin menba‘ları,” Dârü’fünûn Edebîyât Fakültesi Mecmû‘ası, 2 (1922-1923), 291-309.

[4] کوپرولو آخرین دیدگاه­هایش را در بارۀ یسوی در مقالۀ ”احمد یسوی“ ابراز کرد. او این مقاله را برای Islam Ansiklopedisi نوشت.

[5] در میان آثار پرشمار مؤلف در این بافتار، خاصه این دو اثر مهم­اند:

Yunus Emre, Hayatı (Istanbul: Ikbal Kitabevi, 1936); Yunus Emre, Melâmîlik ve Melâmîler (Istanbul: Devlet Matba‘ası, 1931).

[6] برای مقاله­های مهم ایرنه ملیکوف بنگرید به

Irene Melikov, Sur les Traces du Soufisme Turc: Recherches sur l’Islam Populaire en Anatolie, Analecta Isisiana (Istanbul: Editions Isis, 1992).

[7] برای مقاله­های اوجاق، که در آنها نتایج تحقیقات پیشینش دربارۀ موضوع را خلاصه کرده است، بنگرید به

Ahmet Ojace, Türkiye’de Tarihin Saptırılması Sürecinde Türk Sûfîliğine Bakışlar (Istanbul: İletişim, 1996); Ahmet Ojace, “Tarihsel Süreç Içinde Türklerin Islâm yorumu,” in Türkler, Türkiye ve Islâm (Istanbul: Iletişim, 1999), 23-69.

اجاق تأثیرات فرااسلامی را در تکوین اسلام ترکی عامیان در این کتاب بررسی کرده است:

Ahmet Yaşar Ocak, Bektaşi Menâkıbnâmelerinde Islam Öncesi Inanç Motifleri (Istanbul: Enderun Kitabevi, 1983).

این اثر بعداً با این عنوان منتشر شد:

Ahmet Yaşar Ocak, Alevî ve Bektaşî Inançlarının Islam Öncesi Temelleri (Istanbul: Iletişim, 2000).

 

[8] باید از دوین دی­ویزه سپاس­گزاری کنم که از سر لطف به من اجازه داد به تک­نگاری منتشرنشده­اش با عنوان The Yasavî Sufi Tradition مراجعه کنم و خلاصه­ای از یافته­های او را پیش از انتشار اثرش در اینجا عرضه کنم.

[9] یگانه نسخۀ موجود از این اثر در کتابخانۀ دانشگاه استانبول، TX 3893، نگهداری می­شود.

[10] اقوال یسوی را صوفی محمد دانشمند جمع­آوری کرد و فقراتی از آن را، که دیگر موجود نیست، یسوی معروف به عالم شیخ در سدۀ یازدهم هجری/هفدهم میلادی در اثرش با عنوان لمحات من نفحات القدس آورد. اسناد اثر اخیر در ادامه خواهد آمد.

[11] برخی نسخه­ها شناخته شده­اند. از جمله نسخۀ اوپسالا MS Nov. 380, 158b- 177a؛ تاشکند MS 2851, 0b- 21a و MS 3004, 1b- 17a و همچنین کتابخانۀ ملی قزاقستان به شمارۀ 1622- 386.

[12] نسخۀ تاشکند، MS IVANUz 3386, 1b- 3a و MS IVANUz 11084, 11b- 14a به فارسی و همچنین، نسخۀ MS VANUz 11759, 1b- 3a به عربی.

[13] نسخه­هایی از ویرایش نخست عبارت­اند از نسخۀ تاشکند MS 252 در 94 ورق؛ MS 2851, 21a- 276a و 3004, 17b- 205a. نسخه­هایی از ویرایش دوم با عنوان حدیقه العارفین عبارت­اند از نسخۀ کابل، آرشیو ملی افغانستان MS 63/19, 183a- 259a؛ تاشکند، MS IVANUz 3637 در 267 ورق؛ 11838 در 139 ورق؛ 11941 در 144 ورق (ناقص)؛ و 12387 در 164 ورق (باز هم ناقص).

[14] نسخه­های تاشکند، MS IVANUz 3061/ II, 50b- 76b و سن­پترزبورگ، LOIV B4464/ II, 155a- 205a.

[15] محمدتقی دانش­پژوه این نوشته را زیر عنوان ”سلسله الاولیای نوربخشی کوهستانی“ منتشر کرده است. بنگرید به

Seyyed Hossein Nasr, Melanges offerts a Henry Corbin (Tehran: Institute of Islamic Studies; Montréal, McGill University, 1977), 1-61.

[16] ویرایش کمال ارسلان از این اثر در 1979م منتشر شد.

[17] St. Petersburg, MS LOIV C1563, 45b-120a.

[18] خواجه بهاءالدین حسن نثاری بخاری، مذکر الاحباب،تصحیح سیدمحمد فضل­الله (حیدرآباد: دانشگاه عثمانیه، انتشارات دائره­المعارف، 1969).

[19] Tashkent, MS 7582/III, 84b-244b.

[20] Paris, Bibliothèque Nationale MS Pers. A.F.263, 103v-173.

[21] Devin DeWeese, “A Neglected Source on Central Asian History: The 17th-Century Yasavî Hagiography Menâkıbu’l-ahyâr,” in Essays on Uzbek History, Culture, and Language, ed. Denis Sinor and Bakhtiyar A. Nazarov (Bloomington: RIFIAS, 1993), 38-50.

دی­ویزه از این نسخه بهره برده است:

London, MS India Office Ethé 644.

[22] این اثر در دست­کم 13 نسخه موجود است و در سال 1327ق/1909م نسخۀ لیتوگرافی آن نیز در تاشکند فراهم شد.

[23] چنان که دی­ویزه خود اشاره می­کند، عبدالباقی گولپینارلی پیش از دی­ویزه به همین نتیجه رسیده بود، به این سبب که حاجی بکتاش قطعاً می­بایست با احمد یسوی در ارتباط مستقیم بوده باشد. بنگرید به

Emre, Hayatı, 97-98, note 1.

طرفه اینکه گولپینارلی در برخی نوشته­های متأخرش سال وفات یسوی را تا 532ق به عقب بازمی­گرداند.

[24] این سکاکی، که مؤلف اثری است با عنوان مفتاح العلوم، در سال 626ق/1228-1229م در المالک به دست مغولان شهید شد. بنگرید به

Carl Brockelmann, Geschichte der Arabischen Litteratur (Leiden: E.J. Brill, 1996), vol. 1, 294 and suppl. 1, 515.

نخستین­بار ویلفرد مادلونگ بود که نشان داد اطلاعات منابع دربارۀ زندگانی یوسف همدانی سرشار از تناقض است. بنگرید به

Wilferd Madelung, “Yûsuf al-Hamadânî and the Naqšbandiyya,” Quaderni di Studi Arabi, 5-6 (1987-1988), 499-509.

در این اثر نیز به اختصار به مطلب اشاره شده است:

Wilferd Madelung, Religious Trends in Early Islamic Iran (Albany: Bibliotheca Persica, 1988), 49-51.

اما نام یوسف سکاکی را دی­ویزه به میان آورد.

[25] کوپرولو که در اثرش، Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar، بر آن بود که دیوان حکمت ممکن نیست از آن احمد یسوی باشد، همچنان به ترسیم تصویری ادبی و صوفیانه از یسوی بر مبنای حکمت­های موجود ادامه می­دهد. به گفتۀ دی­ویزه، ترک­شناس اهل شوروی، بوروفکوف بود که نخستین­بار به تفصیل ادله­ای آورد که دیوان ممکن نیست اثر یسوی بوده باشد. بنگرید به

  1. K. Borovkov, “Ocherki po Istorii Uzbekskogo Iazyka Opredelenie Iazyka Khikmatov Akhmada Iasevi,” Sovetskoe Vostokovedenie, 5 (1948), 229-250.

دی­ویزه در این موضوع از رأی بوروفکوف حمایت می­کند. گرچه دیوان احتمالاً مشتمل بر بعضی حکمت­های احمد یسوی است، به روشنی تلاشی برخطا است اگر به مجموعه اشعار موجود در دیوان به چشم گنجینۀ باورها و اعمال شخصی احمد یسوی روی کنیم. دربارۀ این نکته بنگرید به

Meserret Dirioz, “Divân-ı Hikmet’e Yeni bir Bakış,” Milletlerarası Hoca Ahmet Yesevî Sempozyumu Bildirileri (26-29 Mayıs 1993), ed. Abdülkadir Yuvalı, Mustafa Argunşah and Ali Aktan (Kayseri: Erciyes Üniversitesi Basımevi, 1993), 93-99.

[26] خطا خواهد بود اگر این اعتقاد شایع را که احمد یسوی از نسل محمدبن حنفیه است نشانه­ای بر تمایلات شیعی او بدانیم. علی و شخصیت­هایی نظیر محمدبن حنفیه که از طریق علی نوادگان محمد بودند و همچنین ”قهرمانانی“ نظیر ابومسلم، که به اعتقاد برخی نمایندۀ خاندان پیامبر بودند، در مسلمان شدن توده­های مردم در ایران و آسیای میانه نقشی محوری ایفا کردند. حرمت این اشخاص هم در میان جماعات شیعی و هم سنی بی­کم­ و کاست تداوم یافت و هستۀ مرکزی جنبش­های غُلات را شکل داد.

[27] ­ولایت­نامه: مناقب حاجی بکتاشِ ولی، تصحیح عبدالباقی گولپینارلی (Istanbul: Inkılâp Kitabevi, 1990 [1958])، 9-16.

[28] در این کتاب به این منابع پرداخته­ام:

Ahmet T. Karamustafa, God’s Unruly Friends: Dervish Groups in the Islamic Later Middle Period, 1200-1550 (Salt Lake City: University of Utah Press, 1994), 44-46.

[29] تنها لقمانی که لقب ”پرنده“ داشت لقمان سرخسی بود، معاصر صوفی معروف ابوسعید ابوالخیر (م. 440ق/1049م). مفصل­ترین اطلاعات دربارۀ او در این اثر متعلق به اواخر سدۀ ششم هجری/دوازدهم میلادی، یعنی اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید، آمده که به قلم یکی از احفاد ابوسعید به نام محمدبن منور نوشته شده است. بنگرید به محمدبن منور، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی (تهران: آگاه، 1366)، نمایه. همچنین بنگرید به ولایت­نامه، 100- 103.

[30] اگرچه در این اثر عبدالرحمن­بن عبدالمحسن الواسطی (م. 744ق/1343م) یعنی تریاق المحبین فی طبقات خرقه المشایخ العارفین (قاهره: المطبعه البهیه المصریه، 1305ق/1888م)، 47 آمده است که حاجی بکتاش را احمد یسوی به سلک تصوف درآورد، دی­ویزه نشان می­دهد که در یگانه نسخۀ خطی موجود از این اثر (MS Cambridge Qq 93) چنین چیزی نیامده است و بر پایۀ نمونه­های دیگری نشان می­دهد نسخۀ چاپی قابل اعتماد نیست.

[31] برای این متون بنگرید به

Kemal Eraslan, “Yesevî’nin Fakr-nâmesi,” Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 22 (1974-1976), 45-120; Hacı Bektaş, Makâlât, ed. Esat Coşan (Ankara: Kültür Bakanlığı, 1990).

دربارۀ مشابهت میان این دو متن بنگرید به

Kemal Eraslan, “Ahmed Yesevî’nin Fakr-name’si ile Hacı Bektaş’ın Makalâtı arasındaki benzerlikler,” in Milletlerarası Ahmed Yesevî Sempozyumu Bildirileri 26-27 Eylül, 1991 (Ankara: Feryal Matbaası, 1992), 33-43.

[32] برای نمونه بنگرید به

Ahmet Yaşar Ocak, Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler, XIV-XVII. Yüzyıllar (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1992), 64-65 and 92-93.

اوجاق به نیکی دیدگاهش را دربارۀ حاجی بکتاش در این اثر خلاصه کرده است:

Ahmet Yaşar Ocak, “Anadolu heterodoks Türk Sûfîliğinin Temel Taşı: Hacı Bektaş-ı Velî el-Horasânî,” in Türkiye’de Tarihin Saptırılması Sürecinde Türk Sûfîliğine Bakışlar (Istanbul: İletişim, 1996), 148-168.

[33] برای ملاحظۀ مستندات مفصل این دیدگاه بنگرید به

Ahmet Yaşar Ocak, La Révolte de Baba Resul, ou, La Formation de l’Hétérodoxie Musulmane en Anatolie au XIIIe Siècle (Ankara: Impr. de la Société turque d’histoire, 1989), 90-91.

[34] Şemseddîn Ahmed Eflâkî, Menâkıbu’l-‘ârifîn, ed. Tahsin Yazıcı (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1976), 2d. ed, 1:381-83 and 497-98;

در صفحۀ 381 به بابارسول اشاره شده است.

[35] در واقع، چنان که کلود کائن پیش از پژوهش اوجاق نشان داد، دلایل قانع­کننده­ای در دست نیست که گمان کنیم باباالیاس و بابارسول یک تن بوده­اند. بنگرید به

Claude Cahen, La Turquie Pré-Ottomane, Varia Turcica (Istanbul and Paris: L’Institut Francais d’Études Anatoliennes d’Istanbul Éditions d’Amérique et d’Orient, 1988).

مقالۀ اول کائن دربارۀ این موضوع این بود:

Claude Cahen, “Baba Ishak, Baba Ilyas, Hadjdji Bektash et Quelques Autres,” Turcica, 1 (1969), 53-64.

برای بازتفسیر تازۀ این خیزش بنگرید به

Irène Beldiceanu-Steinherr, “La ‘révolte’ des Baba’î en 1240, Visait-elle Vraiment le Renversement du Pouvoir Seldjoukide?” Turcica, 30 (1998), 99-118.

[36] عاشیق پاشازاده صرفاً می­گوید که حاجی بکتاش از خراسان به هوای دیدار باباالیاس به آناتولی آمد و حتی ملاقاتی میان این دو ثبت نمی­کند، چه رسد به اینکه بگوید بکتاش شاگرد باباالیاس بوده است. با قضاوت بر اساس اشارات او، حداکثر می­توان نتیجه گرفت که حاجی بکتاش شاید واقعاً خراسان را بر اثر آنچه از باباالیاس شنیده بود ترک گفت، اما از آنجا که عاشیق پاشازاده از نوادگان باباالیاس است، حتی همین نتیجه­گیری نیز با ظن و شک همراه خواهد بود. بنگرید به

‘Âşık paşazâde, Tevârîh-i Âl-i Osmân’dan ‘Âşıkpaşazâde Tarihi, ed. ‘Âlî Bey (Istanbul:

Matba‘a-yi ‘Âmire, 1914), 204-05.

الوان چلبی نیز از حاجی بکتاش به نام یاد می­کند، اما نه در میان شاگردان باباالیاس که از آنها بحث می­کند، بلکه هنگامی که دربارۀ کسی به نام شیخ بالی گزارش می­دهد که شاگرد عاشق پاشا، نوۀ باباالیاس و پدر الوان چلبی بوده است. به واقع، اشارۀ او به حاجی بکتاش مبهم است و از هیچ رابطه­ای میان او و باباالیاس ذکری در میان نیست. بنگرید به

Menâkıbu’l-Kudsiyye fî Menâsıbi’l-Unsiyye [Baba İlyas-I Horasânî ve Sülâlesinin Menkabevi Tarihi] (Istanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1984), 1984-2012, verses 168-170.

اگر حاجی بکتاش واقعاً شاگرد برجستۀ باباالیاس بود، می­شد انتظار داشت که تذکره­نویس و نوۀ بزرگ باباالیاس، یعنی الوان چلبی، به این واقعیت اشاره کند و همچنین، در اثرش به حاجی بکتاش توجهی ویژه داشته باشد.

[37] اوجاق در اثرش،

Ahmet Yaşar Ocak, “Emirci Sultan ve Zaviyesi: XIII. Yüzyılın ilk Yarısında Anadolu (Bozok)’da bir Babâî Şeyhi Şeref’ud-Dîn İsmail b. Muhammed,” Tarih Enstitüsü Dergisi, 9 (1978), 129-208

از شخصی به نام امیرجی سلطان بحث می­کند که او را یسوی می­داند، اما با مداقۀ بیشتر هیچ نشانه­ای نتوانستم بیابم که این شخص یسوی بوده باشد. دو منبع تاریخی متأخرتر که ورود دراویش یسوی به آناتولی را در طول سدۀ هفتم هجری/سیزدهم میلادی گزارش می­کنند عبارت­اند از کنه الاخبار مورخ سدۀ دهم هجری/شانزدهم میلادی، مصطفی عالی و سیاحتنامۀ اولیا چلبی، سیاح مشهور سدۀ یازدهم هجری/هفدهم میلادی. به گمان عالی، حاجی بکتاش از طریق لقمان پرنده و شخص دیگری به نام امیر چین شاگردان احمد یسوی بوده­اند و می­گوید این دو در طول سدۀ هفتم هجری/سیزدهم میلادی به آناتولی آمدند. بنگرید به

Ali Aktan, “Künhü’l-Ahbâr’a Göre Hoca Ahmed Yesevî ve Anadolu’daki Halifeleri,” in Milletlerarası Hoca Ahmet Yesevî Sempozyumu bildirileri (Kayseri: Erciyes Üniversitesi Basımevi, 1993), 13-22.

اولیا مدعی است که از نسل احمد یسوی است و ده درویش یسوی در آناتولی را فهرست می­کند، از جمله ابدال موسی و گِییکلی­بابا. بنگرید به

Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, 46-48; Mustafa Ekincikli, “Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nde Yesevîlik,” in Milletlerarası Hoca Ahmet Yesevî Sempozyumu bildirileri, 115-18.

با این همه، این واقعیت که اولیا به طریقت یسوی دلبستگی خاصی داشته است مدعیات او را محل تردید قرار می­دهد. به علاوه، دربارۀ اکثر این دراویش در منابع دیگر مطلب چندانی یافت نمی­شود و اطلاعات اندکی که دربارۀ ایشان موجود است، با این مدعای اولیا که ایشان یسوی بوده­اند در تعارض قرار دارد. برای نمونه، این ادعای او که ابدال موسی و گییکلی­بابا، که به مدد منابع دیگر می­شناسیمشان، هر دو یسوی بوده­اند، فقط در صورتی معقول به نظر می­رسد که این دو به نحوی مستقیماً با باباالیاس پیوند داشته بوده باشند و به علاوه، در صورتی معقول به نظر می­رسد که بنا بود باباالیاس را درویشی یسوی بدانیم. اما چنین سلسلۀ ارادتی بسیار نامحتمل است. اوجاق نیز در نوشته­های متأخرش مایل بود که بر اهمیت طریقت یسوی در تکوین تصوف آناتولی کمتر تکیه کند و بر آن تأکید بگذارد. دقیق­تر آنکه بگوییم او توجهش را به پدیدار قلندری معطوف کرد که از دیدگاه او طریقت یسوی فقط یک جلوۀ آن است. بنگرید به

Ahmet Yaşar Ocak, Türkiye’de Tarihin Saptırılması Sürecinde Türk Sûfîliğine Bakışlar, 51-98.

[38] برای خلاصه­ای از این نظریه بنگرید به

Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler, 121-23.

[39] برای شرح مفصلی بر این دیدگاه­ها بنگرید به مقدمۀ اوجاق بر

Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler (XIV-XVII. Yüzyıllar).

[40] خاصه بنگرید به مقاله­های زیر از ژاکلین شبّی:

 Jacqueline Chabbi, “Remarques sur le Développement Historique des Mouvements Ascétiques et Mystiques au Khurasan,” Studia Islamica, 46 (1977), 5-72;  Jacqueline Chabbi, “Zuhd et Soufisme au Khorasan au IVe/Xe Siècle,” La Signification du bas Moyen-Âge dans l’histoire et la culture du monde musulman (Actes du 8me Congrès de l’Union Européenne des Arabisants et Islamisants, [Aix-en-Provence, du 9 au 14 Septembre 1976] ([Aix-en-Provence]: Édisud, 1978), 53-61; Jacqueline Chabbi, “Réflexions sur le Soufisme iranien primitif,” Journal asiatique 266

(1978): 37-55.

همچنین این مقالات حایز اهمیت­اند:

Bernd Radtke, “Theologien und Mystiker in Hurâsân und Transoxanien,” Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, 136 (1986), 536-69; Sarah Sviri, “Hakîm Tirmidhi and the Malâmatî Movement in Early Sufism,” in Classical Persian Sufism from Its Origins to Rumi, ed. Leonard Lewisohn (London, New York: Khaniqahi Nimatullahi Publications, 1993), 583-613; Margaret Malamud, “Sufi Organizations and Structures of Authority in Medieval Nishapur,” International Journal of Middle East Studies, 26 (1994), 427-42; Christopher Melchert, “Sufis and Competing Movements in Nishapur,” Iran, 39 (2001), 237-47.

[41] مفصل­ترین و گسترده­ترین مستندات دیدگاه اوجاق در باب قلندریه تک­نگاری اوست:

Ocak, Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler (XIV-XVII. Yüzyıllar).

تفکرات او دربارۀ اسلام عامیانه به نیکی در مجموعه مقالات او آمده است:

Ahmet Yaşar Ocak, Türkler, Türkiye ve İslam.

[42] بنگرید به

Karamustafa, God’s Unruly Friends.

[43] این دیدگاه که زاهدان نو صرفاً شمن­هایی­اند که درظاهر مسلمان شده­اند از این کتاب کوپرولو نشئت گرفت:

Mehmet Fuat Köprülü, Influence du Chamanisme Turco-Mongol sur les Ordres Mystiques Musulmans (Istanbul: Imp. Zellitch frères, 1929).

برای ملاحظۀ دیدگاه­های نو و متفاوت دربارۀ نقش شمن­ها در فرایند مسلمان شدن ترکان بنگرید به

Reuven Amitai-Preiss, “Sufis and Shamans: Some Remarks on the Islamization of the Mongols in the Ilkhanate,” Journal of the Economic and Social History of the Orient, 42 (1999), 27-46, specially 38-42.

[44] عاشیق پاشازاده بر رابطۀ میان باباالیاس و ابوالوفا تأکید می­کند. بنگرید به

Tevârîhi Âl-i Osmân’dan ‘Âşıkpaşazâde Tarihi, 1.

از سوی دیگر، الوان چلبی که بیش از یک سده پیش از عاشیق پاشازاده می­نوشت، از پیوند میان جدّش باباالیاس و ابوالوفا هیچ ذکری به میان نمی­آورد و در عوض گزارش می­کند که باباالیاس شاگرد دده گارکین بوده است. بنگرید به

Menâkıbu’l-Kudsiyye fî Menâsıbi’l-ünsiyye, text 13-16.

اوجاق این دو گزارش متفاوت را ترکیب می­کند تا به این نتیجه برسد که دده گارکین می­بایست شاگرد ابوالوفا بوده باشد.

[45] مفصل­ترین مستندات یافته­های اوجاق دربارۀ طریقت وفایی را در این اثر او می­توان یافت:

Ocak, La Revolte de Baba Resul.

[46] در اینجا باید تکرار کنیم که بینۀ مستقلی نداریم که دده گارکین سرسپردۀ ابوالوفا بوده باشد. از آنجا که نخستین کسی که مدعی پیوند باباالیاس با وفاییه شده است عاشیق پاشازاده است که دو سده بعد از او می­زیست، قول به وفایی بودن دده گارکین بر مبنای این ادعا باید همچنان محتمل باقی بماند. با وجود این، در این مرحله دلیل قانع­کننده­ای برای رد این ادعای اوجاق نداریم که دده گارکین شاگرد ابوالوفا بوده است.

[47] اوجاق با قضاوت بر مبنای این واقعیت که ابوالوفا شاگردان ترک داشته حدس می­زند که وی چه بسا ترکی کوچ­نشین بوده است و نه کرد. بنگرید به

Ocak, La Revolte de Baba Resul.

در این خصوص، او تابع نظر گولپینارلی است. بنگرید به

Emre, Hayatı, 58.

از آنجا که این گمانه­زنی با اطلاعاتی که در مناقب ابوالوفا یافت می­شود هم­خوانی ندارد، ظاهراً بهترین راه این است که قضاوت در این خصوص را تا زمانی که تحقیق دقیقی دربارۀ ابوالوفا صورت نگرفته است معلق کنیم. با این همه، آلیا کروپ در

Studien zum Menâqybnâme des Abu l-Wafâ’ Tâğ al-‘Arifîn, Beiträge zur Kenntnis Südosteuropas und des Nahen Orients (München: Trofenik, 1976),

هرچند مستقیماً به این موضوع نمی­پردازد، ظاهراً دربارۀ قومیت کردی ابوالوفا یقین دارد.

[48] بنگرید به مقالۀ مهم فریتس مایر

Fritz Meier, “Hurâsân und das Ende der Klassischen Sûfik,” in Atti del Convegno Internazionale sul Tema: La Persia nel Medioevo (Roma, 31 Marzo-5 Aprile

1970) (Roma: Accademia Nazionale dei Lincei, 1971), 545-70.

[49] J. Spencer Trimingham, The Sufi Orders in Islam (New York: Oxford University Press, 1998), 11-16.

[50] برای نمونه، بینه­ای واقعی در کار نیست که سلسله­ای را باز نماید که، آنچنان که گولپینارلی و به دنبال او اوجاق چنین ادعا می­کنند، از طریق برک­بابا و تاپتوک امره، از سری سلتوق به یونس امره برسد، گرچه می­توانیم پیوندهایی شیخی-شاگردی میان سری سلتوق و برک­بابا از سویی و تاپتوک امره و یونس امره از سوی دیگر برقرار کنیم. گولپینارلی و اوجاق به سبب یک بیت از یونس امره که به دو صورت جداگانه وجود دارد

Yunus’a Taptuk’dan oldı hem Barak’dan Saltık’a; 2. Yunus’a Taptuk u Saltık u Barak’dandır nasip),

به این «پیوند» میان برک­بابا و تاپتوک امره رهنمون شده­اند. بنگرید به

Ahmet Yaşar Ocak, Sarı Saltık: Popüler İslam’ın Balkanlardaki Destanî Öncüsü (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2002), 78.

اما از آنجا که یونس هیچ­جای دیگری از سری سلتوق و برک­بابا یاد نمی­کند، دشوار بتوان این نتیجه­گیری را پذیرفت که تاپتوک امره از طریق برک­بابا به سلسله­النسب سری سلتوق تعلق داشته است.

مطالعات کُردشناسی در ایران: مروری بر موضوعات و رهیافت‌ها

مسایل و مباحث سیاسی و تاریخی پیرامون ”کُردها“[1] در خاورمیانه در خلال قرن اخیر به­ صورت کل و مشخصاً در چند سال گذشته از جایگاه ویژه‏ای برخوردار بوده است. این جایگاه چه از حیث ژئوپولتیک و چه از بُعد علمی-دانشگاهی زمینه‏ای برای تولید ادبیات نظری و پژوهشی وسیع دربارۀ کُردها فراهم آورده است. با این ‏حال، علی­رغم تلاش‏های گوناگون برای فهم جامعه و فرهنگ کُردستان، روایت‏هایی گوناگون و گاه متناقض از واقعیت‏های درون این فرهنگ عرضه شده که فهم آن را از جایگاه موضوعی صرفاً علمی به عرصه‏ای برای نبرد روایت‏ها ارتقا داده که خود بر پیچیدگی و ابهام‏های مرتبط با فرهنگ و جامعه در کُردستان افزوده است. بدین ‏ترتیب، گسترۀ تاریخ و فرهنگ کُردستان عمدتاً به مسایل سیاسی و قومی کاهش یافته است. این امر، نه تنها اهمیت مطالعات فرهنگی و اجتماعی را به حاشیه رانده، بلکه در بسیاری موارد تحقیقات علمی را نیز با نارسایی‏های نظری و روش‏شناختی مواجه ساخته است.

مقالۀ حاضر تأکید دارد که فرهنگ کُردها، مانند بسیاری از فرهنگ‏های دیگر، علی­رغم شباهت‏های فرهنگی و تاریخی انکارناپذیر، از تنوع و گوناگونی چشمگیری نیز برخوردار است؛ تنوع مذکور از سویی به فرایندهای تغییر اجتماعی در درون خود جامعۀ کُردستان و از سوی دیگر به ارتباط تاریخی و فرهنگی کُردهای هر بخش با دولت و فرهنگ اقلیمی خاص آن برمی‏گردد. ماهیت و شیوۀ این ارتباط هر چه باشد، تأثیرات ریز و درشت تاریخی آن را بر آنچه امروزه در عرصۀ فرهنگ و سیاست در بین کُردها می‏گذرد نمی‏توان از نظر دور داشت. بر این اساس، تحلیل مسایل کنونی کُردها نه تنها باید تنوع فرهنگی بین آنها را در نظر داشته باشد، بلکه باید تبادل فرهنگی کُردها و فرهنگ‏های اقلیمی را نیز در نظر بگیرد. مطالعۀ کنونی تأثیرات هر دو عامل تغییرات درون‏زاد جامعۀ کُردستان و پیامدهای تبادلات فرهنگی جامعۀ کُرد با فرهنگ‏ها و دولت‏های اقلیمی را به تصویر کشیده است.

این مقاله در نظر دارد با اهدافی چند بر کُردستان ایران متمرکز شود. نخست، گزارشی نسبتاً جامع از وضعیت مطالعات کُردشناختی در ایران از حیث موضوع، دامنه و نیز مشارکت نویسندگان کُردزبان و غیرکُردزبان به دست می­دهد.[2] دوم، با بررسی منابع و نویسندگانی که در این زمینه قلم‏فرسایی کرده‏اند، تنوع موضوعی، رویکردهای نظری، رهیافت‏های روش‏شناختی و تا حد امکان گفتمان‏های حاکم بر مطالعات کُردشناختی را در ایران مشخص می­سازد. سوم، مقالۀ حاضر می‏تواند زمینه‏ای هر چند محدود از حیث منبع‏شناسی برای محققان و علاقه‏مندان به مطالعات کُردشناسی در ایران به دست دهد. چهارم و در نهایت، از آنجا که مطالعات ایران‏شناختی بدون مطالعۀ ملل و فرهنگ‏های حاضر در جغرافیای‏ آن ناممکن است، مقالۀ حاضر می‏تواند سهمی هر چند اندک در پربارشدن مطالعات ایران‏شناسی داشته باشد.

در این مقاله استدلال می‏شود که هر چند مطالعات کُردشناسی محصول تلاش‏های محققان و نویسندگان متعددی است که هر یک به شیوه‏ای در فهم جامعه و فرهنگ کُردها نقش داشته‏اند، اما این تلاش­ها هم­زمان موجب برساخت روایت‏ها و تصویرسازی‏های خاصی از آن نیز شده­اند. بدین ترتیب، از دریچۀ‏ هر یک از مطالعات یا نویسندگان می‏توان به تصویری متمایز از کُرد یا کُردستان دست یافت. به عبارت دیگر، مطالعات کُردشناختی نه تنها با واقعیت‏های فرهنگی و سیاسی، بلکه با بازنمایی‏های چندگانه و گاه متناقض از آن نیز گره خورده است. کُرد و کُردستان در هر کدام از این گفتمان‏ها یا نوشته‏ها در اشکال و سطوحی متفاوت رسمیت ‏می‏یابند. هر کدام از آنها بنا به خصلت گفتمان عناصری خاص را برجسته‏تر و عناصری را مکتوم می‏سازند. از این ‏رو، شیوۀ بازنمایی سوژۀ مورد نظر -در اینجا کُرد و کُردستان- را تعیین می‏کند. بر این اساس، پرسش‏هایی از این دست قابل طرح­اند‏: مطالعات کُردشناسی در ایران در چارچوب چه گفتمان‏هایی صورت گرفته‏اند؟ گفتمان حاکم یا گفتمان‏های رقیب در این زمینه کدام‏اند؟ حدود و ثغور جغرافیای سرزمینی و نظری در مطالعات کُردشناسی در ایران کجاست؟ مطالعات کُردشناسی در ایران عمدتاً بر چه نواحی یا وقایعی متمرکزند؟ در میان خود کُردها در ایران چه نوع گفتمان یا گفتمان‏هایی بر مطالعات کُردشناسی غلبه دارند؟ در نهایت، کدام جریانات اجتماعی و سیاسی در شکل‏گیری و تداوم مطالعات کُردشناسی در ایران نقش داشته‏اند؟ قطعاً پاسخ دادن به این پرسش­ها به تنهایی در توان این مقاله نیست، بلکه هدف اصلی مرور مطالعات و تا حد امکان طرح مسئله است. نویسندگان تأکید دارند که این مطالعه یک بررسی تحلیل گفتمانی، گفتمان‏شناسی سیاسی یا حتی نقد و بررسی آثار منتشرشده در مطالعات کُردی نیست، بلکه بیش از هر چیز ارائۀ نمایی کلی از مطالعات کُردشناختی در کُردستان ایران است که در صورت نیاز گاه به تم اصلی برخی از این مطالعات اشاره‏ای اجمالی شده و در چارچوب چنین نمایی گریزهایی محتاطانه به گفتمان‏های حاکم و جهت‏گیری‏های آنها نیز زده است.[3]

دورۀ زمانی بررسی این مقاله از قرن نوزدهم تاکنون را شامل می‏شود. این مهم مستلزم بذل توجه به آثاری است که از سوی نویسندگان کُرد و غیرکُرد داخل و خارج ایران با هر نوع گرایش فکری نوشته شده‏اند. همچنین، ناگزیر از مرور آثاری است که به خامۀ نویسندگان غربی نوشته شده و در ایران یا خارج از ایران به زبان کُردی یا فارسی ترجمه شده‏اند. حتی گاه به مطالعاتی اشاره شده است که نویسندگان کُرد و غیرکُرد ایران به زبان انگلیسی نوشته و به فارسی یا کُردی ترجمه شده‏اند.[4] منابع مورد استفاده در این مقاله طیف گسترده‏ای را در بر می‏گیرد، از مطالعات منتشرشده به صورت کتاب، پژوهش‏های صورت گرفته از سوی برخی سازمان‏های دولتی، پژوهش‏های دانشگاهی در قالب پایان‏نامه و رساله‏های کارشناسی ارشد و دکتری، مقالات منتشرشده در مجلات محلی و سراسری کُردستان ایران پیرامون کُردها و کُردستان و نهایتاً پژوهش‏هایی که برخی محققان بومی بنا بر علایق و گرایش‏های فکری به ‏صورت شخصی انجام داده­اند. در پایان باید به این نکته بسیار مهم اشاره کرد که مطالعۀ حاضر صرفاً به آثار نویسندگان به اصطلاح سرشناس نمی‏پردازد، بلکه مطالعاتی را نیز در بر می­گیرد که نویسندگان کمتر شناخته‏شده، به­ویژه نسل جدید محققان کُردشناس در ایران، انجام داده‏اند. نویسندگان مقاله بر این باورند که اهمیت و اتصال نظری و عملی عمیق این دست از مطالعات را در فضای فرهنگی و اجتماعی کُردستان ایران نمی‏توان نادیده گرفت. در ادامه، ضمن نگاهی اجمالی به مطالعات کُردشناسی، بر مطالعات کُردشناسی در ایران تمرکز خواهد شد.

زمینۀ عمومی مطالعات کُردشناسی

مطالعات موجود در مورد کُردها و کُردستان در کشورهای مختلف و به زبان‏های گوناگون از تنوع بسیاری برخوردار است. به این تنوع می‏توان از چند زاویه نگریست. نخست، به لحاظ جغرافیای مورد مطالعۀ کُردستان (کشورهای ترکیه، ایران، سوریه و عراق،)؛ دوم، از حیث موضوع مورد مطالعه در کُردستان (سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی)؛ و سوم، از بعد هستی‏شناختی مطالعات کُردی یعنی اینکه چه کسی در مورد چه ‏جایی/ چه چیزی/ چه‏ کسی و چگونه می‏نویسد؟ به عبارت دیگر اینکه نویسندگان غیرکُرد ساکن ایران (کُرد، فارس، ترک، عرب و غیره) یا نویسندگان غربی چه چیزی دربارۀ کُردها و با چه رویکردی می‏نویسند.

مطالعات قابل ‏توجهی از سوی نویسندگان و محققان کُردزبان و غیرکُردزبان -برای مثال محققان غربی، ترک، فارس و عرب- دربارۀ کُردها به‏طور کلی و کُردهای ساکن در هر یک از کشورهای ایران، ترکیه، سوریه و عراق به‏طور خاص صورت گرفته است. یکی از بهترین آثار مروری را در این‏باره برویین‏سن فراهم آورده است.[5] او در مقاله‏ای با عنوان ”مطالعات کُردی در اروپای غربی و مرکزی“ به تفصیل مطالعاتی را که محققان، دیپلمات‏ها و مؤسسات پژوهشی اروپایی دربارۀ کُردها انجام داده‏اند آورده است. از دید وی، بسیاری از مطالعات مربوط به کُردها حاصل حضور سیاسی و نظامی دیپلمات‏ها یا سفرای کشورهای اروپایی و روسیه همچون نیکیتین،[6] ادمونز،[7] مینورسکی،[8] ریچ،[9] نوئل،[10] در مناطق مختلف کُردستان بوده است.[11] با این ‏حال، قبل از برویین‏سن چند نفر از نویسندگان کُرد کتابی با عنوان مقدمه‏ای بر کُردشناسی در اروپا به چاپ رساندند که جریان مطالعات کُردشناختی را در آن ترسیم کرده‏اند.[12] از این نگاه، برخی دیگر از مطالعات کُردشناختی نیز محصول مطالعات میدانی یا غیرمیدانی محققان دانشگاهی همچون برویین‏سن،[13] گونتر،[14] بلاو،[15] مان،[16] رندال،[17] بارث،[18] ایگلتون،[19] چالیاند،[20] کوچرا،[21] کینگ ([22])، ناتالی،[23] و مک‏داوال[24] است که اغلب به صورت کتاب منتشر شده‏اند. به ‏علاوه، شماری نیز به قلم محققان کُرد، اعم از کُردهای ایران و کُردهای سایر کشورهای منظقه و کُردهای ساکن در غرب، به نگارش درآمده‏اند که از آن جمله می‏توان به بدلیسی،[25] قاسملو،[26] ولی،[27] یاسمی،[28] نوری‏پاشا،[29] توحدی،[30] بوزارسلان،[31] مدنی،[32] سردشتی،[33] محمدپور،[34] وریا قانع،[35] شیخ‏الاسلامی،[36] گادانی،[37] حسن‏پور،[38] یلدز،[39] ایزدی،[40] بابان،[41] کابان،[42] خیاطی،[43] کعبی،[44] کندال،[45] وانلی،[46] کریمی،[47] برزویی،[48] اوجالان،[49] الیاسی،[50] متین،[51] خدیو،[52] نه‏به‏ز،[53] ابریشمی،[54] قادری،[55] امین‏پور،[56] و ولدبیگی[57] اشاره کرد.

مواردی را هم می‏توان یافت که حاصل تحقیقات نویسندگان غیرکُرد در ایران، ترکیه یا عراق بوده‏ است. برای مثال، می‏توان از شمیم همدانی،[58] انتصار،[59] اوزغلو،[60] جبار،[61] گونَز،[62] احمدی،[63] کوهی‏کمالی،[64] جلایی‏پور،[65] و محمودی[66] نام برد. بسته به اینکه این مطالعات را چه کسانی صورت داده باشند، نوع رویکرد به کُردها و جهت‏گیری آنها در قبال مسایل کُردستان، شیوۀ بازنمایی و تمرکز مطالعۀ آنها تفاوت دارد. این مطالعات از حیث موضوع طیف گسترده‏ای را از تاریخ و سیاست تا زبان و ادبیات، زندگی و ناسیونالیسم در غربت‏ را پوشش می‏دهد. در این میان، کُردستان ایران در برخی از این مطالعات یا اصولاً مورد توجه نبوده است، برای مثال در مطالعۀ ادمونز و رندال، یا برخی پژوهشگران بخشی از کار خود را به کُردستان ایران اختصاص داده‏اند، برای نمونه کینان[67] یا مک‏داوال، یا مشخصاً به کُردهای ایران پرداخته‏اند، نظیر ولی و کوهی کمالی و سردشتی.

مطالعات مربوط به کُردستان ایران را می‏توان با عطف به موقعیت جغرافیایی نویسندگان نیز دسته‏بندی کرد. برای نمونه، نویسندگان و صاحب­نظرانی چون قاسملو، ولی، خیاطی، الیاسی، متین، خدیو و مدنی از کُردستان ایران برخاسته‏اند. با این ‏حال، همۀ آنان لزوماً بر این بخش از کُردستان متمرکز نشده‏اند. برای نمونه، قاسملو با رویکرد مارکسیستی کلاسیک بر کلیت کُردستان، متین با رویکرد چپ جدید بر کُردستان سوریه و ترکیه، و عباس ولی در مطالعات اخیر خود بیشتر بر کُردستان ایران متمرکز شده‏اند. از بُعد موضوعی می‏توان مطالعات مربوط به کُردستان ایران را به نوعی مشخص‏تر تقسیم‏بندی کرد. برای مثال، در آرشیو مطالعات کُردشناسیِ کُردستان ایران منابع بسیار ارزشمندی در حوزه‏های تاریخی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، زبان و فرهنگ‏نویسی، موسیقی، اتو/بیوگرافی، آرشیونگاری، رمان و ادبیات، مطالعات جمعیتی و مونوگرافی وجود دارد. در این مقاله نیز عمدتاً به این نوع تقسیم‏بندی توجه شده است. شیوۀ دیگر تقسیم‏بندی، معیار گفتمان‏شناسی مطالعات کُردی است. برای مثال، مطالعاتی که در چارچوب گفتمان ناسیونالیسم کُردی یا گفتمان ناسیونالیسم فارسی-ایرانی صورت گرفته­اند.[68] علی­رغم تمرکز این مقاله بر گونه‏شناسی موضوعی، اشاراتی به حوزۀ گفتمان‏شناسی نیز خواهد شد. نهایتاً اینکه مطالعات کُردشناسی را در ایران می‏توان به لحاظ بستر جغرافیایی و موضوع مطالعه نیز دسته‏بندی کرد. یعنی کُردها در مطالعات خود کدام حوز‏ه‏های جغرافیایی را به مثابه کُردستان مد نظر داشته‏اند و غیرکُردها چطور؟ در ادامۀ مقاله تلاش خواهد شد هر یک از موضوعات فوق بررسی شوند.

مطالعات تاریخی/ سیاسی کُردشناختی

مطالعات تاریخی و سیاسی کُردستان از هم غیر قابل تفکیک‏اند، زیرا بخش اعظم آنچه به عنوان تاریخ کُردستان تا به ‏حال نگاشته شده تا حد زیادی تحولات و رخدادهای سیاسی و از جمله مبارزات کُردها و فراز و نشیب‏های آن را در برگرفته است. در حقیقت، مباحث تاریخی-سیاسی در کُردستان چنان بر فضای مطالعات کُردشناسی غلبه دارد که مطالعات تاریخ اجتماعی را به حاشیه رانده ‏است. در این ‏باره می‏توان شرفنامه، اثر شرفخان بدلیسی،[69] را اولین اثر مدونی دانست که به تشریح تاریخ کُردها بر اساس روایات اسطوره‏ای و تاریخی موجود می‏پردازد. این کتاب که در قرن شانزدهم میلادی نوشته شده، علاوه بر ذکر روایات اسطوره‏ای موجود دربارۀ ریشۀ کُردها، تماماً به ثبت اسامی ایلات و طوایف بزرگ و کوچک کُرد ساکن در امپراتوری عثمانی و صفوی اختصاص دارد، به گونه‏ای که می‏توان آن را تاریخ حکومت‏های محلی کُردستان و رخدادهای چندین قرن آنها دانست. بدلیسی رخدادهای سیاسی و نظامی و در مواردی اندک نیز زندگی اجتماعی کُردها را با دقت تمام ذکر کرده است. شرفنامه نخستین اثری است که به شکل مدون اقدام به نوعی هویت‏سازی اجتماعی، سیاسی و جغرافیایی برای کُردها کرده است.

از میان دیگر آثار پیشگام می‏توان به حدیقۀ ناصریه و مرآت الظفر و عشایر و ایلات و طوایف کُرد،[70] تحفۀ ناصریه،[71] زبده ‏التواریخ سنندجی،[72] لب ‏التواریخ،[73] حدیقۀ امان‏اللهی،[74] سیر الاکراد،[75] تاریخ سلاطین اورامان،[76] و تاریخ اردلان[77] اشاره کرد. برای نمونه، حدیقۀ ناصریه و مرآت الظفر علاوه بر اینکه به ذکر جغرافیای طبیعی کُردستان می‏پردازد، تاریخچۀ حاکمان اردلان و نیز حاکمان غیرمحلی این منطقه را در قرن دوازدهم هجری قمری بیان می‏کند. کتاب لب ‏التواریخ نیز، که در سال 1249ق نگاشته شده، رویدادهای سیاسی حاکمان اردلان را به خوبی گزارش کرده است.

در قرن نوزدهم نوشته‏های دیگری دربارۀ کُردستان پا به عرصۀ وجود نهادند که از آن‏ میان می‏توان به سفرنامۀ ریچ در سال 1820م اشاره کرد که در آن از مناطق کردنشین امپراتوری عثمانی و بخش‏هایی از کُردستان امپراتوری صفوی دیدن کرده است.[78] ریچ در این سفرنامه وقایع سیاسی و اجتماعی شهر سلیمانیه و مناطق پیرامون آن و نیز کُردستان ایران را با تأکید بر سنندج روایت می‏کند. نوشته‏هایی از این دست به تدریج شکل جامع‏تری به خود گرفتند. شکل بسیار مدون آن را می‏توان در آثار واسیلی نیکیتین مشاهده کرد که مدتی در مقام دیپلمات روسیه در ارومیه ساکن بود و در کتاب خود به نام کُرد و کُردستان به بررسی جامعه‏شناختی کُردستان و کُردها و از جمله کُردهای ایران پرداخته است.[79]

کتاب زبدۀ تاریخ کُردستان اثر امین زکی بگ، نویسندۀ کُرد و صاحب­منصب در دوران امپراتوری عثمانی و رژیم تازه­تأسیس عراق، از جمله آثار جامعی است که دربارۀ تاریخ کُردها نوشته شده است.[80] او با جستجو در آرشیو اسناد موجود در دربار و کتابخانه‏های عثمانی درصدد واکاوی خاستگاه‏های تاریخی کُردها بود. بر همین اساس، هدف خود را بررسی ریشه‏های اسطوره‏ای و تاریخی مکتوب کُردها و ویژگی‏های فرهنگی آنها قرار داد. این کتاب، که به زبان فارسی نیز ترجمه شده، جزو آثار مرجع در ایران و از این‏ رو حائز اهمیت است. کُرد و پیوستگی نژادی، اثر رشید یاسمی، از جمله آثار مهم دیگری است که در ایران دورۀ پهلوی اول نوشته شده است.[81] این اثر مشخصاً به موضوع کُردها با محور قرار دادن پیشینۀ نژادی آنها اختصاص دارد. گویا این اثر به تدبیر رژیم پهلوی برای مقابله با کتاب زکی بگ نوشته شده است. یاسمی در درون گفتمان عموماً ایران‏گرا-فارس‏گرای آن دوره سعی داشت نه تنها پیشینۀ نژادی کُردها را با تکیه بر اسناد و منابع به اثبات برساند، بلکه شبهات ناشی از مبارزات کُردها را نیز برطرف سازد.[82]

در قرن بیستم، مطالعات تاریخی‏-سیاسی دربارۀ کُردها شتابی فزاینده گرفت که بیشتر آنها به نوعی به کُردستان ایران نیز پرداخته‏اند. بیشتر این آثار را نویسندگان غربی نوشته­اند که سپس به زبان فارسی درآمده­اند و از آن‏ جمله­ می‏توان به آثار کینان، کوچرا،[83] نیکیتین،[84] مک‏داوال،[85] کینان،[86] و ایگلتون[87] اشاره کرد.[88] آثار مذکور به زبان‏های کُردی و فارسی ترجمه شده‏اند. از همین رو، علی­رغم اینکه نویسندگان غربی آنها را نوشته‏اند، می­توانند چونان منابعی ارزشمند برای بازخوانی تاریخ و سیاست کُردها -از جمله کُردهای ایران- مد نظر قرار گیرند. جز اثر نیکیتین -که جامعه‏شناختی/ مردم‏شناختی‏تر به نظر می‏رسد- دیگر مطالعات بیشتر تمرکز خود را بر رخدادهای سیاسی قبل از انقلاب اسلامی ایران قرار داده‏اند و به ندرت می‏توان وقایع دوران پس از انقلاب در کُردستان و سیاست‏های دولت را در آن منطقه یافت. محور عمدۀ این دست از مطالعات بررسی جنبش‏های اسماعیل آقا سمکو (1910-1929م) و پس از آن، به‏ویژه تشکیل جمهوری مهاباد در سال 1946م، است. ایگلتون یکی از جامع‏ترین آثار را در خصوص جمهوری کُردستان به نگارش درآورده است. کوچرا نیز به تفصیل به جنبش سمکو و جمهوری مهاباد پرداخته است. در اکثر آثار ترجمه­شده در خصوص کُردستان ایران بُعد وقایع‏نگاری رخدادها بسیار برجسته بوده و سیمای روشنی از وقایع آن دوره در کُردستان ایران عرضه شده است. بازنمایی وقایع کُردستان ایران در این آثار تا حدودی منطق و رهیافت مشابهی را دنبال می‏کند. این آثار هم به ابعاد سنتی و عشیره‏ای جنبش‏های کُردستان پرداخته‏اند و هم حمایت یا مداخلات نیروهای خارجی و از جمله حمایت شوروی از جمهوری کُردستان را به تصویر کشیده‏اند که خود بر دگردیسی تفکرات ناسیونالیستی و هویت‏طلبانه در کُردستان ایران سایه افکنده‏ بود. در این میان، کتاب تاریخ معاصر کُرد، اثر مک‏داوال، علاوه بر وقایع کُردستان موکریان[89] به رخدادهای سیاسی و نظامی در بخش‏هایی دیگری از کُردستان ایران مانند کرمانشاه نیز پرداخته است. این همان چیزی است که در دیگر منابع غربیان به ندرت مشاهده می‏شود. تأکید آثار فوق بر جنبش‏های کُردی قبل از 1357ش/1979م از سویی و خوانش فراز و فرودهای جنبش کُردی در سایر بخش‏های کُردستان، یعنی در عراق و ترکیه، از سویی دیگر احتمالاً از جمله دلایل چاپ مکرر این آثار در ایران است.[90]

علاوه بر آثار نویسندگان غربی در خصوص تاریخ و سیاست کُردها و کُردستان ایران، برخی آثار را نیز کُردها و غیرکُردهای داخل و خارج از ایران نوشته‏اند. این آثار به وقایع سیاسی و نظامی کُردستان قبل از انقلاب اسلامی و در مواردی پس از آن می‏پردازند. از آن جمله می‏توان به آثار نویسندگان غیرکُرد همچون زربخت،[91] جلایی‏پور،[92] ارفع،[93] رامتین،[94] احمدی،[95] بیات،[96] رزم‏آرا،[97] و فیروزی[98] اشاره کرد.

برخی از این نویسندگان، جنبش‏های سیاسی و نظامی کُردها و اندیشه‏های مؤثر بر آنها را نقد و بررسی کرده‏اند. برای نمونه، احمدی در بخشی از کتاب قومیت و قومیت‏گرایی در ایران مسایل قرن اخیر کُردستان و تفکرات و داعیه‏های ناسیونالیستی توأم با آنها را در ایران شرح داده است. او وقایع مذکور و تفکرات حامی آنها را از سویی حاصل فعالیت نخبگان -و نه عامۀ مردم- و از سوی دیگر تأثیر نیروهای خارجی دانسته است. بدین ‏ترتیب، وجود قومیت‏گرایی را در ایران و به تبع آن کُردستان نفی می‏کند. جلایی‏پور نیز در کتاب فراز و فرودهای جنبش کُردی با بررسی تحولات جنبش‏های سیاسی در کُردستان، ضمن تلاش برای نقد ناسیونالیسم قومی بر تقویت ناسیونالیسم مدنی در ایران تأکید دارد.[99] در مقابل، بیات در مقالۀ ”حق و ناحق مسائل قومی در ایران،“ ضمن تشریح اصول مطالباتی که با نام مطالبات قومی در ایران مطرح شده، تلاش کرده است آن بُعدی را که بیشتر رنگ و بوی قومی دارد(زبان) را از سایر ابعاد (خواسته‏های توسعه، برابری و رفع تبعیض) تفکیک کند و با تأکید بر پیشینۀ تاریخی کُردها در ایران، ماهیت متفاوت اوضاع آنان در ایران را در مقایسه با موجودیتشان در ترکیه و عراق روشن سازد راه‏حل‏های ممکن برای رویارویی با آن را تشریح کند. در جریان چنین تبیینی، بیات رویکردی را به نقد می‏کشد که در آن بر سلطۀ تاریخی فارس‏ها و ناروا بودن سلطۀ زبانی آنها بر کل اقوام ایران اشاره دارد.

شایان ذکر است که مطالعات مرتبط با کُردهای ایران وجهی بین‏المللی نیز دارد.[100] برای مثال، بیات در کتاب شورش کُردهای ترکیه و تأثیر آن بر روابط خارجی ایران، 1307-1311مبارزات کُردهای ترکیه و تأثیر آن را بر سیاست خارجی ایران به تصویر کشیده است. او در کتاب مذکور سیاست‏ خارجی دولت‏های ایران و ترکیه در قبال یکدیگر را با توجه به متغیر کُردها و مبارزات آنها در ترکیه بررسی می‏کند و نتیجه می‏گیرد که پس از جنگ اول جهانی و به دنبال شورش آرارات، اختلاف ایران و ترکیه بر سر خطوط مرزی همچنان ادامه یافت و دولت ترکیه برای اولین­بار دیگر نتوانست از نیروی کُردها برای تعارض با ایران استفاده کند. در مقابل، ایران برای نخستین­بار سیاست حمایت ضمنی از شورشیان کُرد ترکیه را اتخاذ کرد. آثار رزم‏آرا و رامتین نیز از شماری وقایع نظیر غلبۀ ارتش رضاخان بر تحرکات سیاسی و نظامی مناطق کُردنشین یاد کرده‏اند.

در همین زمینه، کوهی ‏کمالی نیز در اثر خود تحت عنوان توسعۀ سیاسی در کُردستان ایران وقایع قیام سمکو، جمهوری 1946 مهاباد و وقایع پس از انقلاب را بازنگری و بررسی می‏کند.[101] به نظر او، قیام سمکو به لحاظ عملکرد ماهیتی غارتگرانه و عشیره‏ای داشت، اما متأثر از شرایط اجتماعی و سیاسی جنبش‏های منطقه رنگ‏ و بویی ناسیونالیستی نیز پیدا کرد. کوهی ‏کمالی جمهوری مهاباد را علی­رغم تمامی کاستی‏های آن نخستین جنبش ناسیونالیست مدرن کُردی و دستاوردی مهم برای رشد و توسعۀ جنبش استقلال‏طلبانۀ کُردها در کشورهای ترکیه و عراق می‏داند. از دید او، جمهوری مهاباد تصویری تاریخی از کُردها را در قالب ملتی واحد پیشِ ‏رو گذاشت.

کُردهای داخل و خارج ایران نیز آثار قابل‏توجهی در حوزۀ سیاست و و تاریخ کُردستان ایران به زبان‏های انگلیسی، کُردی و فارسی به رشته تحریر درآورده‏اند. برای نمونه، از میان این نویسندگان می‏توان به ولی، مدنی، یاسمی، سردشتی، برزویی، داوودی،[102] ابریشمی، محمدپور،[103] خوشحالی،[104] سیف قاضی،[105] و قانعی فرد[106] اشاره کرد. نوشته‏های ولی، که به زبان انگلیسی تدوین و در مواردی اندک به زبان‏های کُردی و فارسی ترجمه شده‏اند، از اثرگذارترین و جدی‏ترین آثار به شمار می‏روند. کتاب کُردها و دولت در ایران به بررسی مکانیزم ساخت هویت کُردی در قرن بیستم در ایران اختصاص دارد.[107] او در این کتاب شرایط بعد از انقلاب مشروطه و به‏ویژه زمان روی کار آمدن رضاخان و نحوۀ تعامل وی با کُردها در کُردستان را بررسی و خاطرنشان کرده است که این تعامل مبتنی بر مکانیزم ”دیگری‏سازی“ برای تثبیت جایگاه ”خودِ“ فارسی و تثبیت حاکمیت دولت-ملت جدید بوده است. این مطالعه به نوعی در امتداد مطالعۀ پیشین او با عنوان ”کُردها و دیگری­هایشان“ است که در آن به ساخت هویت‏های تکه‏پاره در مناطق مختلف کُردستان و سیاست‏های مجزا و متفاوت دولت‏ها با کُردها پرداخته بود.[108] از ویژگی‏های برجستۀ آثار ولی این است که به ‏دور از رویکرد تاریخ­نگارانه و پرهیز از ذکر وقایع صرف، سعی در شناخت گفتمان‏های غالب و تعین‏کننده در ظهور هویت‏ جدید و جنبش‏های سیاسی در کُردستان ایران دارد. ولی در مطالعۀ دیگری تحت عنوان ”تبارشناسی کُردها: ساخت ملت و هویت ملی در نوشته‏های کُردی،“­[109]که در کتاب مقالاتی در ریشه‏های ناسیونالیسم کُردی[110] منتشر شده، ضمن بررسی فرآیند هویت‏سازی در کُردستان به­طور کلی شیوۀ ساخت این هویت را در قرن بیستم در کُردستان ایران مد نظر قرار داده است.

 

برزویی در کتاب وضعیت سیاسی کُردستان به‏طور خاص جنبش سمکو و جمهوری کُردستان را تحلیل می‏کند. در این کتاب، نویسنده از یک‏سو سعی در برجسته کردن بُعد عشیره‏ای و غارتگری شورش سمکو داشته و بر اساس اسناد و شواهد موجود لایه‏های مختلف این وقایع را کنکاش می‏کند و از سوی دیگر، با بررسی تأسیس جمهوری مهاباد در سال 1946 تلاش می‏کند سهم عناصر و نیروهای خارجی، به­ویژه شوروی سابق، را بر شکل‏گیری و فروپاشی آن برجسته کرده و ماهیت خودجوش و ناسیونالیستی آن را کم‏اهمیت جلوه دهد.

اثر یاسین سردشتی دربارۀ کُردهای ایران از جمله کارهای مفصل دیگری است که به مطالعۀ کُردستان ایران اختصاص دارد.[111] او که از کُردهای عراق است، در این اثر شرح مفصلی از جنبش سمکو و تأسیس جمهوری مهاباد به دست داده است. آنچه از استدلال اصلی این اثر می‏توان استنباط کرد این است که جنبش‏های مذکور علی­رغم موانع و کاستی‏های گوناگون جنبش‏هایی عدالت‏‏طلبانه بوده‏ و شایستۀ تقدیر و تداوم‏اند.کتاب کُرد و استراتژی دولت‏ها، نوشتۀ سعید مدنی،[112] از جمله آثار دیگری است که به زبان کُردی در دو جلد سیاست‏ها و استراتژی‏های بلندمدت و کوتاه‏مدت دولت‏های ایران، ترکیه، عراق و سوریه و نیز کشورهای دیگر را نسبت به مسئلۀ کُرد واکاوی می‏کند. در این کتاب نویسنده سعی کرده از سیاست‏های این کشورها در قبال کُردها پرده بردارد. نگاه نویسنده به کُردستان و کُردها نگاهی است ملی‏گرایانه که بر مطالبات کُردها برای تعیین سرنوشت تأکید دارد. از بین آثار عرفان قانعی ‏فرد، کتاب پس از شصت سال از جمله آثاری است که به خاطرات جلال طالبانی، از رهبران مبارزات کُردها در عراق و رئیس جمهور عراق، می‏پردازد. این کتاب گرچه به زندگی طالبانی اختصاص دارد، در عمل مباحث مربوط به تاریخ معاصر ایران را نیز در برگرفته است و در ضمن، عملکرد برخی از رهبران جنبش کُردی در عراق از جمله ملامصطفی بارزانی را به شدت نقد می‏کند. در همین زمینه، کتاب تندباد حوادث نیز، که به خاطرات عیسی پژمان پرداخته است، به نوعی تلاش آشکاری برای نشان دادن نقش حکومت پهلوی و به­ویژه ساواک در جنبش ملامصطفی بارزانی و به­طور کلی کُردهای عراق است.

با این همه، مطالعات کُردها در ایران فقط به آثار مطرح­شده محدود نمی‏شود. بخشی از مطالعات جامع و هدفمند مربوط به حوزۀ تاریخ-سیاست کُردستان در مجلات منتشره در داخل و خارج مناطق کُردستان ایران عرضه شده‏اند. از جمله، مجلات تخصصی در حوزۀ علوم انسانی و اجتماعی در کُردستان‏ ایران می‏توان به مجلات رۆژەڤ،[113] زرێبار،[114] ژیوار،[115] نویسا، و ڕاڤە[116] اشاره کرد که به دو زبان کُردی و فارسی به چاپ رسیده‏اند. در این مجلات اگرچه مطالعاتی در حوزه‏هایی غیر از سیاست و تاریخ نیز منتشر شده، اما در آنها گفتمان سیاسی و مطالعات سیاسی-تاریخی غلبه دارد. بخشی از این مطالعات مبتنی بر ترجمۀ آثاری است که در خارج از کُردستان به زبان انگلیسی نوشته شده‏اند. این مطالعات ممکن است در خصوص کُردستان ایران باشد یا دیگر بخش‏های کُردستان. شواهد نشان می‏دهد که مطالعات ترجمه­شده بیشتر معطوف به سایر بخش‏های کُردستان است. برخی از این مطالعات به اختصار در پی می‏آیند.[117]

مجلۀ رۆژەڤ یکی از مجلات مهم دهۀ اخیر در کُردستان ایران است. این مجله که از اواسط دهۀ 1380 در کُردستان ایران از سوی شماری از دانش‏آموختگان علوم انسانی چاپ و منتشر ‏شد، غالباً در درون گفتمان ناسیونالیستی کُردی به شکلی معتدل و انتقادی هم به جامعۀ کُردستان و هم به دولت‏های حاکم بر کُردستان‏ها می­پردازد. حوزۀ سیاست در این مجله وزن بیشتری دارد و علاوه بر موضوعات مرتبط با کُردستان ایران، موضوعات مربوط به کُردستان عراق و ترکیه و سوریه را نیز مطرح می­کند. برخی از پرونده‏های تخصصی این مجله عبارت­اند از ”تاریخ سیاسی معاصر کُردستان“[118] ”دمکراسی و سیستم‏های عدم تمرکز“[119] و ”مشارکت سیاسی کُردها.

از دیگر مجلات تأثیرگذار در مناطق کُردنشین می‏توان به مجلۀ زرێبار اشاره کرد که بیش از یک دهه با رویکردی انتقادی و پژوهشی موضوعات گوناگون جامعۀ کُردستان را به صورت پرونده­های تخصصی واکاوی می‏کند. هیئت تحریریۀ این مجله را غالباً دانش‏آموختگان جامعه‏شناسی تشکیل می‏دهند. برای درک بهتر جایگاه موضوعی آن می‏توان به برخی پرونده‏های منتشرۀ آن اشاره کرد: ”جهانی‏شدن و مسئلۀ ملیت‏ها،“ ”دموکراسی و جامعۀ مدنی،“ ”ادبیات و فرهنگ،“ ”جنبش‏های اجتماعی نوین،“ ”جنبش‏های اسلامی در کُردستان،“ ”مطالعات پسااستعماری،“ ”ایلام و کرمانشاه،“ ”سرمایۀ اجتماعی،“ ”شعر معاصر کُردستان،“ ”ادبیات داستانی کُردستان،“ ”مدرنیته،“ ”زبان و جامعه،“ ”زبان کُردی و فرهنگ‏نویسی،“ ”نالی،“[120] ”تاریخ­نگاری کُردستان،“ ”رسانۀ کُردی،“ ”سیاست در کُردستان“ و ”داعش و داعشیسم.“ مقالات این مجله علاوه بر اینکه به مباحث مذکور در کُردستان در هر چهار کشور ترکیه و ایران و سوریه و عراق پرداخته‏اند، در بسیاری موارد به‏طور خاص بر مسایل جامعۀ کُردستان ایران نیز متمرکزند.[121] بررسی دقیق‏تر این مجله روش می‏سازد که این مجله رویکردی انتقادی در قبال جامعۀ کُردستان و دولت‏های حاکم بر آن اتخاذ کرده است. بخش فراوانی از این مجله را ترجمۀ پژوهش‏هایی تشکیل می‏دهد که در سایر کشورها، به‏ویژه کشورهای اروپایی، دربارۀ کُردها صورت گرفته است. از همین رو، آثار متعددی را در خصوص کُردستان عراق، ترکیه و سوریه شامل می‏شود. همچنین، در میان مقالات تألیفی این مجله موارد متعددی را می‏توان یافت که بر کُردستان عراق، ترکیه و سوریه متمرکز بوده‏اند.

یکی دیگر از مجلاتی که در مناطق کُردنشین ایران از دهۀ 1390 منتشر می‏شود و با رویکردی انتقادی و چپ به مسائل کُردستان ایران و سایر بخش‏های کُردستان می‏پردازد، مجلۀ ژیوار است. بیشتر اعضای هیئت تحریریۀ این مجله را دانش‏آموختگان حقوق و علوم سیاسی تشکیل می­دهند. این مجله در بیشتر شماره‏های خود بر مسایلی چون سیاست، هویت و زبان مادری و فلسفۀ سیاسی تمرکز دارد. گرچه این مجله به اندازۀ زریبار مطالعات موردی دربارۀ جامعه کُردستان منتشر نمی­کند، اما مطالعات نظری آن مستقیماً با مسائل جامعۀ کُردستان مرتبط است. این مجله رسالت خود را ”بسط تفکر مفهومی در حوزۀ علوم انسانی“ با هدف ”درک توانمندی‏ها و قابلیت‏های فکری و عملی خود در نیل به جامعۀ آزادتر و اخلاقی‏تر“[122] قرار داده است.[123]

نویسا و ڕاڤە دو مجله مهم دیگرند که کانون کازیوه، از نهادهای دانشجویان کُرد در دانشگاه تهران، آن را از نیمۀ اول دهۀ 1380 منتشر می‏­کرد. این مجلات تک‏زبانه بوده و صرفاً به فارسی منتشر می‏شدند. در پی توقیف ڕاڤە، کادر نویسندگان آن مجلۀ نویسا را تحت نظر همان کانون راه‏اندازی کردند. این مجلات به موضوع جامعۀ کُردستان به‏طور عام علاقه­مند بود و ابعاد فرهنگی، سیاسی و اجتماعی آن را بررسی می­کرد و در مواردی خاص نیز به مسایل کُردستان ایران می­پرداخت. هدف ڕاڤە تحلیل مسایل سیاسی، فرهنگی و اجتماعی کُردستان بود، اما از عناوین و موضوعات انتخاب­شدۀ آن می‏توان فهمید که بیشتر جهت‏گیری سیاسی داشت. به عبارت دیگر، سعی داشت موضوعات را از دو بعد نظری و انضمامی تحت پوشش قرار دهد و در عین حال از نظر جغرافیایی نیز خود را به کُردهای ایران محدود نمی‏کرد. از این ‏رو، شمارۀ دوم خود را به کُردستان ایران و شمارۀ سوم خود را به کُردستان عراق و ترکیه اختصاص داد.[124] نویسا نیز پرونده‏هایی تحت عنوان ”ناسیونالیسم در کُردستان 1 و 2،“ ”ادبیات معاصر کردی“ و ”فمینیسم/ زن کُرد“ منتشرکرد. لازم به ذکر است که شمار زیادی از نوشته‏های این مجله نیز آثار ترجمه‏‏ای بود.[125]

مجلۀ چشم‏انداز ایران، که نشریه‏ای سراسری است، نیز از جمله مجلاتی برشمرده می­شود که توجه به مسایل کُردستان ایران را در سه شماره در دستور کار خود داشته است. مجلۀ مذکور به­ویژه در سه شماره ویژه‏‏نامه‏هایی با عنوان ”کُردستان همیشه قابل کشف“ (در زمستان 1382، پاییز 1384، زمستان 1387) منتشر کرد. تأکید اصلی این نشریه بر بازخوانی وقایع و رویدادهای سیاسی کُردستان ایران در قرن بیستم و به‏ویژه در دوران پس از انقلاب اسلامی بود. این مجله به شکلی کاملاً انتقادی و با تأکید بر بازگویی خاطره و تحلیل دست‏اندکاران دوران پس از انقلاب در کُردستان و نیز با تأکید بر منابع و اسناد آرشیوی سعی در ساختارشکنی روایت‏های ناسیونالیستی موجود از کُردستان و رویدادهای سیاسی کُردستان از جمله جنبش سمکو، جمهوری مهاباد و وقایع بعد از انقلاب در کُردستان داشت. گفت­وگوها و یادداشت‏های تحلیلی آن بیشتر در درون گفتمان ناسیونالسیم ایرانی می‏گنجد. از سوی دیگر، تلاش بسیاری برای شکستن تصویر کاریزماتیک برخی از شخصیت‏های سیاسی کُردستان در آن صورت گرفت. در این نوع خوانش، احسان هوشمند در مقام یک نویسندۀ اصالتاً کُرد که در حوزۀ پژوهش‏های قومی فعال است، نقشی بسیار پررنگ و تأثیرگذار داشت و سعی کرد اسناد و مدارکی به منظور تحقق خوانش مورد نظر مجله فراهم سازد. تلاش عمدۀ این مجله اثبات پیوستگی تاریخی کُردها به بدنۀ ایران است. تهی‏سازی رویدادها و شخصیت‏های تاریخی معاصر کُردستان از دیگر اهداف مد نظر این نشریه بود. در حقیقت، این سلسله مباحث به مثابه نوعی ”مطالعۀ شرق‏شناسانه از کُردستان بود.“[126] لازم به ذکر است که برخی از مقالات این مجله در شمارۀ دوم آن نقد و بررسی تحلیل‏های شماره‏‏های قبل بود که غالباً نویسندگان کُرد مطرح کرده بودند. این نوع نگاه در مجلات دیگر نیز نظیر مجلۀ گفتگو: ویژه‏نامه کُرد و کُردستان تقریباً با همین کادر نویسندگان دنبال شد. در پروندۀ این مجله نیز سعی بر آن بود که جامعۀ کُردستان چونان جامعه‏ای دارای گسست‏های فرهنگی و زبانی به تصویر کشیده شود که به هیچ وجه نمی‏تواند مفهوم یک ملت یا قوم واحد را حفظ کند. علاوه بر این، سعی داشت به خوانش برخی موضوعات از قبیل دوم خرداد و کُردستان یا شاخص‏های توسعه در این منطقه بپردازد. این فصلنامه در ویژه‏نامه‏ای دیگر، مختص کرمانشاه، نوعی تمایل به تأکید بر هویت ایرانی کرمانشاه، مسکوت گذاشتن ”کُردستانی بودن“ کرمانشاه و طرح زبان پارسی کرمانشاهی مشاهده می‏شود.[127]

نهایتاً اینکه در حوزۀ مطالعات تاریخی-سیاسی کُردستان نباید از این نکتۀ مهم غافل بود که آثار متعددی نیز از سوی احزاب و گروه­های سیاسی کُردی در طول سالیان پس از خروج از کردستان ایران منتشر شده که آنها نیز به نوعی جوانبی از حیات سیاسی و تاریخی معاصر این منطقه را بازنمایی کرده‏اند.[128]

مطالعات اجتماعی کُردشناختی

مطالعات اجتماعی کُردشناختی بیشتر از سوی دانش‏آموختگان رشته‏های علوم اجتماعی در کمتر از دو دهۀ اخیر صورت گرفته است که شماری از آنها به صورت کتاب در دسترس‏اند. این دسته از مطالعات را می‏توان در چند مقوله تقسیم‏بندی کرد: نخست، مطالعاتی که با محوریت توسعه و تغییرات اجتماعی در کُردستان ایران انجام شده‏اند.[129] این مطالعات سعی داشته‏اند ضمن بررسی فرایند مدرنیزاسیون در کُردستان به جوانب توسعه‏ای و تأثیرات آن بر ابعاد مختلف زندگی اجتماعی اعم از سبک زندگی، دین، هویت، ساختار اجتماعی و فرهنگی و مانند اینها بپردازند. رویکرد نظری غالب این مطالعات نظریات مدرنیزاسیون بوده و در اغلب آنها از روش‏های میدانی انسان‏شناختی استفاده شده است.

دوم، مطالعات اجتماعی که به حوزۀ هویت در کُردستان توجه کرده‏اند.[130] هدف عمدۀ این مطالعات تبیین تغییرات ناشی از مدرنیزاسیون و تأثیر آن بر هویت فردی و اجتماعی، مخصوصاً بر زنان و جوانان، بوده است. همچنین، این مطالعات بر وضعیت هویت قومی و ملی در ایران نیز بسیار تأکید داشته‏‏اند و درصدد شناخت میزان گرایش به هویت‏های قومی در مقابل هویت ملی بوده‏اند. شماری از این مطالعات به بررسی هویت‏ قومی در فضای مجازی نیز پرداخته‏اند. شاید بتوان گفت این مطالعات به نوعی در صدد سنجش و بررسی میزان گرایش یا فاصلۀ گروه‏های مختلف جامعه به/از هویت کُردی از سویی و فهم نحوۀ تأثیرگذاری تغییرات چند دهۀ اخیر بر این هویت از سوی دیگر بوده‏اند. لازم به ذکر است که مطالعات متعددی نیز در زمینۀ هویت دینی و گروه‏های دینی مختلف در کُردستان صورت گرفته است.[131]

سوم، مطالعات جمعیت‏شناختی­اند که غالباً با رویکرد اثباتی اجرا شده‏اند و بر حوزۀ خانواده و پویایی‏های جمعیتی آن مانند زاد و ولد، ازدواج و طلاق، مرگ ‏‏و میر تمرکز دارند.[132] با افزایش تعداد دانش‏آموختگان رشته‏‏های جمعیت‏شناسی در دهۀ 1380ش بر تعداد مطالعات این حوزه در کُردستان افزوده شد. مطالعات جمعیتی انجام گرفته در کُردستان که بخش اعظم آن را موضوع زاد و ولد در خود کُردستان یا پدیدۀ مرگ و میر در مقایسه با سایر اقوام تشکیل داده، توانسته است فتح بابی برای گسترش مطالعات جمعیتی در کُردستان باشد.[133] در این دسته از مطالعات به شکلی خاص بر عامل قومیت تأکید شده است؛ به‏ویژه در مطالعاتی که حالت مقایسه‏ای داشته و تلاش شده‏ است تا شرایط دموگرافیک و رفتارهای جمعیت‏شناختی خانواده‏های کُرد را با سایر اقوام از جمله ترک‏ها مقایسه کند و از درون این مقایسه بر عنصر نابرابری و تبعیضات اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی نسبت به کُردها تأکید شود.

چهارم، مطالعات حوزۀ جنسیت و زنان است که به شکل عمده با مطالعۀ برخی آسیب‏های اجتماعی پنهان زنان آغاز شد که از آن میان می‏توان به کتاب تراژدی تن: خشونت علیه زنان اشاره کرد که هدف آن بررسی موضوع ختنه‏ کردن زنان کُرد در ایران است.[134] این مطالعه به نوعی نقد درون اجتماعی و درون قومی بر جامعۀ کُردستان محسوب می‏شود. کتاب زن کُرد نیز از جمله کتاب‏هایی است که سعی در طرح خوانشی عاملیت‏محور از زنان کُرد دارد. این کتاب، همان­گونه که از عنوانش پیداست، در صدد تلفیق امر جنسیتی زن با واقعیت قومیتی وی در کُردستان است و سعی در بازتعریف جایگاه زنان کُرد دارد.[135] در حوزۀ زنان مطالعاتی هم پیرامون بازنمایی فرهنگی زنان در ادبیات کُردی و صورت­بندی هویتی زنان معاصر انجام شده است که در آنها موضوع هویت زنان مورد توجه است.[136] خودکشی زنان کُرد در استان ایلام از جمله موضوعات دیگر در همین حوزه است که پژوهش‏های بسیاری دربارۀ آن صورت گرفته است. دلیل این توجه افزایش معضل خودسوزی زنان در این منطقه از کُردستان است.[137] علاوه بر این، پژوهش‏هایی نیز در خصوص زنان کُرد با رویکرد جمعیت‏شناختی اجرا شده‏ که در آنها بر میزان استقلال زنان کُرد در دخالت در امر تولید مثل و تعداد فرزندان یا استفاده از وسیله‏های پیشگیری از باروری تأکید شده است.[138]

پنجم، تک‏نگاری‏هایند. این دسته از مطالعات مونوگرافی‏ها یا تک‏نگاری‏هایی­اند که به بررسی موردی برخی موضوعات، مکان‏ها یا رویدادها در کُردستان توجه کرده‏اند. برای نمونه، می‏توان از جامعه‏شناسی تاریخی کرمانشاه،[139] مونوگرافی سقز،[140] فرهنگ روستاهای مهاباد،[141] نگاهی به تاریخ مهاباد،[142] سنه‏نامه،[143] سلسلۀ والیان لرستان،[144] پیشینۀ ورزش در کُردستان: سقز،[145] اخبار کُردستان به روایت روزنامه‏های دولت علیۀ ایران وقایع اتفاقیه و ایران،[146] تاریخ آموزش و پرورش کُردستان،[147] ایلات و عشایر کُردستان،[148] کُرد و پراکندگی آن در گسترۀ ایران­زمین،[149] گزیده‏ای از اسناد کُردستان،[150] تاریخ ماکو،[151] ارومیه اشنویه و رواندز،[152] و کُرد در اسناد بریتانیا[153] نام برد. بسیاری از این آثار تلاش کرده‏اند به اتکای داده‏های آرشیوی و اسناد گذشته به بازسازی فرهنگ و تواریخ متفاوت کُردستان بپردازند.

نهایتاً اینکه اگر محتاطانه بتوانیم مطالعات حقوقی را نیز دراین حوزه بگنجانیم، باید به این نکته اذعان کرد که مطالعات کُردشناسی حقوقی نیز به تدریج در حال ظهور است. این مطالعات مستقیم و غیرمستقیم به ابعادی از جامعۀ کُردستان از جمله حقوق اقلیت‏ها، حقوق زبانی، حمایت بین‏الملل و حقوق بشر پرداخته‏اند.[154]

مطالعات حوزۀ فرهنگ

مطالعاتی که در حوزۀ فرهنگ کُردستان ایران انجام شده‏اند بیشتر معطوف به زبان و ادبیات و تا حدودی معطوف به میراث فرهنگی و هنرند. این مطالعات شامل رُمان و داستان کوتاه کُردی، شعر کُردی، ترجمۀ اشعار کُردی به فارسی، نقد و بررسی شعر کُردی، زبان‏شناسی و فرهنگ‏نویسی می­شوند.

در زمینۀ‏ ادبیات داستانی باید به رمان‏ها و داستان‏هایی اشاره کرد که نویسندگان کُرد و غیرکُرد دربارۀ کُردها یا کُردستان نوشته‏اند. برخی از رمان‏ها را نویسندگان فارس نوشته‏اند، مانند کلیدر که وقایع و شخصیت‏های آن به کُردهای خراسان تعلق دارد.[155] از سوی دیگر، رمان‏هایی را هم رمان‏نویس‏های کُرد به زبان فارسی با بن‏مایه‏هایی در خصوص جامعۀ کُردستان نوشته‏اند، نظیر شوهر آهوخانم،[156] گورستان غریبان،[157] و سال‏های ابری.[158] رمان­هایی نیز از زبان کُردی به فارسی ترجمه شده‏اند، از جمله آخرین انار دنیا.[159] همچنین، رُمان و مجموعه داستان­های کوتاه زیادی نیز به زبان کُردی در کُردستان ایران به چاپ رسیده‏اند که از آن جمله می‏توان به آثار شیربیگی، نهایی، قوامی، بناگر، هدایتی، کاکه‏سوری، غلامعلی، هدایتی و نعمت‏پور اشاره کرد.[160] در همین حوزه نباید از رشد آثار مربوط به ادبیات کودکان نیز غافل بود که در قالب داستان و شعر به زبان کُردی منتشر شده‏اند. در حوزۀ نقد و بررسی رُمان کُردی نیز آثاری منتشر شده‏اند.[161] در حوزۀ شعر کُردی هم می‏توان به کتاب­هایی در حوزۀ علم بیان و شعر نو کُردی اشاره کرد.[162] در همین حوزه، مطالعات نویسندگان کُرد و غیرکُرد داخل و خارج پیرامون شاهنامۀ کُردی و اشعار آیین یارسان در دست است.[163]

دربارۀ فرهنگ‏نویسی و لغتنامه‏نویسی کُردی نیز آثار متعددی در کردستان ایران به چاپ رسیده است. این لغت‏نامه‏ها دو زبانه یا سه‏زبانه‏اند (کُردی ـ فارسی؛ انگلیسی‏ـ کُردی ـ فارسی؛ فارسی ـ کُردی). از آن میان می‏توان به لغت‏نامG کُردی ـ فارسی هه‏نبانه بورینه،[164] فرهنگ فارسی به کُردی دانشگاه کُردستان،[165] و فرهنگ انگلیسی ـ کُردی ـ فارسی کُردستانیکا[166] اشاره کرد. برخی لغتنامه‏ها‏ نیز به لهجه‏های خاصی از زبان کُردی تعلق دارند، نظیر فرهنگ گروس،[167] فرهنگ کُردی کرمانشاهی کُردی ـ فارسی،[168] فرهنگ جیبی کُردی بیجاری ـ فارسی.[169] جدای از موارد فوق، فرهنگ‏های کُردی دیگری نیز در ایران و در کُردستان به چاپ رسیده‏اند. از مجموع تقریباً 250 لغتنامه و فرهنگ که تاکنون در حوزۀ زبان کُردی منتشر شده‏، بیش از 62 اثر در ایران چاپ شده‏اند.[170] این رقم علاوه بر مواردی است که محققان کُرد ایرانی در خارج از ایران و از جمله در کُردستان عراق به چاپ رسانده‏اند. از سال 1379ش، در ایران تعداد زیادی لغتنامه و فرهنگ کُردی گردآوری شده است. در این میان شاهد نگارش لغتنامه‏های تخصصی علمی در حوزه‏های علوم سیاسی و اجتماعی و حتی علوم طبیعی و سنتی و دینی هستیم. برای نمونه می‏توان به فرهنگ اصطلاحات علوم سیاسی،[171] فرهنگ اصطلاحات فلسفه علوم اجتماعی،[172] فرهنگ گیاهان دارویی کُردستان: کُردی ـ فارسی[173] اشاره کرد. همچنین، اشکال جدیدی از آثار فرهنگی همچون فرهنگ‏های مربوط به ادبیات شفاهی، زنان، کودکان، اجزای لباس و پوشاک کُردی، و مجموعه‏هایی در حوزۀ آثار فولکلور همچون ضرب‏المثل‏ها و داستان‏های عامیانه ظهور کرده‏اند.[174] در همین حوزه، یکی دیگر از زمینه‏های مطالعاتی که اخیراً و از سال 1394 آغاز شده مطالعاتی است که در زمینۀ نسخ خطی مربوط به مناطق کُردنشین صورت می­گیرد. این مجموعه آثار در فصلنامه‏ای تخصصی تحت عنوان کشکول چاپ و منتشر می‏شوند.[175]

لازم به ذکر است که بخش عظیمی از مطالعات حوزۀ فرهنگ که در کُردستان ایران انجام می‏شود در نشریات تخصصی و غیرتخصصی به چاپ می‏رسند. از جمله نشریات فعال در چند دهۀ اخیر در این حوزه می‏توان به مجلات سروه، ئاوێنە، چرۆ، ده‏ق، پژوهش‏های زاگرس، ژیلوان، مهاباد، زمانه‏وان، هایا و زرێبار اشاره کرد.[176] در اینجا لازم است با تأکیدی ویژه بر نقش دو مجلۀ سروه و ئاوێنە در حوزۀ مطالعات کُردی اشاره کرد. این مجلات در برهۀ خاصی از زمان (دهۀ 1360ش) به چاپ می‏رسیدند که کتاب و نشریات کُردی در فضای عمومی جامعۀ کُردستان کمیاب بود. در این مجلات شخصیت‏هایی همچون محمدامین شیخ‏الاسلامی (ھێمن)، از شاعران و نویسندگان نامدار کُرد، فعالیت داشتند. این مجلات به نوبۀ خود نقشی ماندگار در آموزش زبان کُردی، اشاعۀ ادبیات کلاسیک و نو کُردی و زبان‏شناسی داشتند. در کُردستان ایران مطالعات متعددی نیز پیرامون زبان­شناسی کُردی انجام شده است که در آنها دستور زبان کُردی با لهجه‏های گوناگون یا مباحث تخصصی زبان‏شناسی کُردی مطرح شده‏اند. این مباحث به صورت پراکنده در بسیاری از مجلات کُردی چاپ شده‏اند، اما در مجلۀ زمانه‏وان به شکلی تخصصی‏تر به این موضوع پرداخته شده است.[177]

حوزۀ هنر از دیگر حوزه‏های فرهنگی است که امروزه در کُردستان آثار متعددی درباره‏ آن منتشر می‏شود. آثار این بخش بر موسیقی، نقاشی، تئاتر و سینما متمرکزند. در سه دهۀ اخیر کتاب‏های متعددی با موضوع موسیقی و سازهای کُردی در مناطق کُردنشین به چاپ رسیده‏اند.[178] در این کتاب‏ها سعی شده از سویی تاریخچۀ موسیقی کُردی با تأکید بر اصالت آن بررسی و از سویی دیگر، آلات موسیقی مختص این مناطق شناسایی و معرفی شود. این مطالعات، همچون بسیاری از مطالعات دیگر، با هدف هویت‏سازی در عرصه‏های غیرسیاسی و از جمله هنر موسیقی صورت گرفته‏اند. در حوزۀ نقاشی، خوشنویسی و تئاتر و تحلیل سینمای کُردی نیز شاهد انتشار تدریجی آثار مختلف با بن‏مایه‏های کُردی هستیم.[179]

شاید بتوان بیوگرافی‏ها را نیز بخشی از مطالعات عرصۀ فرهنگی قلمداد کرد. این بیوگرافی‏ها را برخی از شخصیت‏های مطرح کُرد اعم از سیاسی و غیرسیاسی به زبان کُردی و فارسی نوشته‏اند و هر یک به نوعی، علاوه بر تشریح زندگی فردی و اجتماعی نگارنده، به تحولات سیاسی و اجتماعی و فرهنگی جامعۀ کُردستان و حتی مبارزات سیاسی فعلان حزبی نیز پرداخته‏اند.[180]

نهایتاً اینکه در عرصۀ فرهنگی مطالعات کُردشناسی نباید از نقش برخی نهادهای پژوهشی غافل ماند. از جمله این نهادها مرکز پژوهش‏های کُردستان‏شناسی دانشگاه کُردستان،[181] انستیتو کُردستان در تهران،[182] و مرکز تحقیقات کُردستان‏شناسی دانشگاه آزاد اسلامی سنندج[183] است. در مرکز کُردستان‏شناسی دانشگاه کُردستان پژوهش‏ها و سمینارهای متعددی برگزار شده که از جمله این پژوهش‏ها و آثار می‏توان به تدوین فرهنگ فارسی کُردی دانشگاه کُردستان اشاره کرد.

زمینۀ جغرافیایی-موضوعی مطالعات کُردشناسی در ایران

منظور از زمینۀ جغرافیایی-موضوعی مطالعات کُردی در ایران این است که مطالعات مذکور بیشتر در چه قلمرو جغرافیایی و موضوعی انجام شده‏اند. مرور مطالعات انجام­شده در ایران در خصوص کُردستان ایران نشان می‏دهد که به لحاظ جغرافیایی بیشترین مطالعات با موضوعیت کُرد، کُردستان، قومیت، مبارزۀ سیاسی و توسعه دربارۀ استان کُردستان و مناطق کُردنشین استان آذربایجان غربی انجام شده‏اند. در استان‏های ایلام و کرمانشاه مطالعاتی از این دست نسبتاً کمتر صورت گرفته است. در این دو استان کُردنشین، مطالعات علمی معطوف به کُردستان بیشتر در حوزه‏های باستان‏شناسی و به‏ویژه استان ایلام، فرهنگ روزمره، زمین‏شناسی، گیاه‏شناسی بومی، بهداشت و سلامت اجرا شده‏اند. برخی مطالعات مربوط به زنان کُرد را، که پیش­تر بیان شدند، محققانی از استان کرمانشاه انجام د‏اده‏اند. در مقایسۀ استان کرمانشاه و ایلام باید گفت که مطالعات در حوزۀ اجتماعی و فرهنگی در استان ایلام بیشتر از کرمانشاه است. در استان ایلام بررسی موضوعات و مسایل حاد اجتماعی، از جمله خودکشی و خودسوزی، از موارد محوری بوده‏اند.

در ایران، علاوه بر کُردهای ساکن در مناطق کُردستان، جمعیت زیادی از کُردها در مناطقی از خراسان شمالی و رضوی زندگی می‏کنند که ناشی از مهاجرت‏های تاریخی دوران صفویه و افشاریه است. آنها را کُردهای کرمانج نیز می‏نامند. در خصوص این دسته از کُردها مطالعات نسبتاً کمتری از سوی نویسندگان کُرد و غیرکُرد انجام شده است. مطالعات انجام­شده دربارۀ این حوزۀ جغرافیایی کُردنشین بیشتر در بُعد تاریخ و فرهنگ و با تأکید بر زبان و آداب و رسوم بوده است.[184]

حوزۀ مطالعاتی نویسندگان، به ویژه نویسندگان کُردستان ایران در داخل و خارج از ایران، صرفاً به کُردستان ایران ختم نمی‏شود. همان­گونه که قبلاً نیز اشاره شد، شماری از مطالعات تاریخی-سیاسی که در ایران دربارۀ کُردستان انجام شده عملاً معطوف به کُردها در سایر کشورهاست. برخی از نویسندگان کُرد ایران که در خارج از ایران سکونت دارند نیز مطالعات خود را نه تنها بر بخش کُردستان ایران، بلکه بر بخش‏های دیگر کُردستان و از جمله کُردستان سوریه، ترکیه یا کُردهای ساکن در دیاسپورا متمرکز کرده‏اند.[185] این امر می‏تواند ناشی از چند عامل باشد: نخست، اهمیت موضوع کُرد و کُردستان در سایر کشورها از جمله عراق و سوریه برای سیاست های جمهوری اسلامی ایران و نتیجتاً پذیرش ترجمۀ آثار یا اجرای پژوهش‏هایی در این زمینه در ایران؛ دوم، رویکرد فکری برخی از نویسندگان کُرد بیشتر با وضعیت سیاسی و مبارزاتی کنونی کُردها در کشورهایی همچون ترکیه و سوریه -غلبۀ مبارزات چپگرا- تطابق دارد؛ سوم، جایگاه بین‏المللی بخش‏هایی از کُردستان همچون کُردستان عراق، سوریه و ترکیه که به لحاظ بین‏المللی در کانون مباحث خاورمیانه قرار گرفته‏اند با وضعیت کُردستان ایران همسان نیست و از همین رو از نظر برخی نویسنده‏ها بیشتر شایستۀ مطالعه است.

همین پدیده را در مطالعات کُردشناسی داخل ایران نیز می‏توان مشاهده کرد. چنان ‏که گفته شد، بسیاری از مطالعات نویسندگان کُرد ایران در داخل ایران در خصوص کُردستان بیشتر بر استان کُردستان و بخش جنوب غربی استان آذربایجان غربی متمرکز است. ظاهراً هیچ یک از محققان کُرد مطالعه‏ای جامع در خصوص کُردستان ایران به معنای عام، یعنی استان‏های آذربایجان غربی، کُردستان، ایلام و کرمانشاه و نیز دربارۀ کُردهای ایران که شامل کُردهای خراسان هم باشد، صورت نداده‏اند. به همین علت نقطۀ ثقل مطالعات کُردی در ایران، یعنی مطالعاتی که شاخصۀ کُردی بودن موضوع در آن برجسته باشد و عملاً از واژۀ ”کُرد“ یا ”کُردستان“ در آنها استفاده شده باشد، بر مناطق محدودی متمرکز بوده است. همین امر برای نویسندگان غیرکُرد و کُرد فعال در گفتمان‏های ناسیونالیسم ایرانی-فارسی و ناسیونالیسم کُردی داخل و خارج ایران و حتی نویسندگان غربی نیز اتفاق افتاده است. آنان نیز تعریف جغرافیایی و موضوعی خاصی از کُردستان در مطالعاتشان دارند. برای مثال، مطالعۀ کُردشناسی در کارهای نویسندگان غیرکُردی همچون احمدی، جلایی‏پور و انتصار بیشتر بر نیمۀ کُردنشین استان آذربایجان غربی و استان کُردستان و بر موضوع تاریخ و سیاست معاصر متمرکز بوده است. این دسته از نویسندگان مطالعاتی در خصوص استان‏های کرمانشاه و ایلام به عنوان بخشی از کُردستان ایران انجام نداده یا توجهی به آن نداشته‏اند و یا شاید اصولاً این مناطق را به عنوان بخشی از کُردستان تلقی نکرده‏اند. در این میان می‏توان از یک استثنا نام برد و آن مجموعه مقالاتی است که در پروندۀ ویژه­ای تحت عنوان ”ایلام و کرماشان“ در سال 1385 در زریبار منتشر شد و در آن استان کرمانشاه و ایلام به منزلۀ بخش‏هایی از کُردستان ایران مطالعه شدند. در پایان باید به این نکتۀ مهم اشاره کرد که تمرکز نویسندگان و پژوهشگران بر بخش‏هایی از جغرافیای کُردستان تا حد زیادی به نوع تلقی آنها از جغرافیای کُردستان برمی‏گردد. نویسندگان غیرکُرد در ایران ممکن است صرفاً استان کُردستان و بخش‏های جنوبی و غربی آذربایجان غربی را کُردستان تلقی کنند، اما نویسندگان کُرد در ایران ممکن است تصور و تلقی وسیع‏تری از کُردستان داشته باشند و از همین رو به بخش‏های دیگر کُردستان در ایران، عراق یا ترکیه روی آورده‏ باشند.

برآیند و نتیجه‏گیری

مقالۀ حاضر تلاش کرد تا حد امکان به صورتی همه‏جانبه مطالعات کُردشناسی در ایران را مرور کند و در عین حال اذعان دارد که در ایران رشتۀ دانشگاهی خاصی با عنوان کُردشناسی وجود ندارد و نهادهایی که با این عنوان وجود دارند دو مرکز کردستان‏شناسی در استان کُردستان و یک انستیتو در تهران است. در این مقاله اصطلاح ”کُردشناسی در ایران“ برای همۀ مطالعاتی به ‏کار رفته است که نویسندگان کُرد در تمام بخش‏های کُردستان کشورهای ایران، عراق، ترکیه و سوریه و نویسندگان غیرکُرد ایرانی و غربی نوشته‏اند. به این منظور تلاش شد نه صرفاً به کتاب‏ها، بلکه تا حد امکان به مجلات محلی، سراسری و بین‏المللی به زبان‏های کُردی، فارسی و انگلیسی نیز توجه شود. همچنین، سعی شد محتوای بسیاری از این مطالعات -تا آنجا که در ‏دسترس بودند- مرور شود تا در صورت امکان نوع بازنمایی‏های کُرد و کُردستان در طیف‏های گوناگون مشخص شود. بی‏شک، در اینجا طرح هیچ گونه‏شناسی گفتمانی به صورت قاطع در خصوص این مطالعات ممکن نبود، چرا که چنین امری مستلزم کار و پژوهش بیشتر و فراتر از این مقاله است. با این‏ حال، نتایج حاصل از این مطالعه را می‏توان در چند زمینه خلاصه کرد.

  • مطالعات کُردشناختی موجود در ایران از یک‏ سو مدیون پژوهشگران دانشگاهی، محققان غیردانشگاهی کُرد و غیرکُرد، روزنامه‏نگاران، ناشران پیشرو و فعالان سیاسی در داخل و خارج از ایران است و از سوی دیگر، مدیون آثار چاپ‏شده در غرب و ترجمه‏شده در داخل و خارج از ایران به زبان‏های فارسی و کُردی. از همین ‏رو، نباید از نقش مهم مترجمان در رشد این مطالعات غافل بود.
  • در ایران، چاپ و انتشار آثار ترجمه‏ای دربارۀ کُردهای دیگر کشورهای عراق و سوریه و ترکیه فراوان است. همچنین، انتشار آثار تألیفی دربارۀ کُردهای ایران که با گفتمان حاکم همخوانی داشته باشد بلامانع است. بیشتر آثار این حوزه خاطرات مربوط به وقایع و رخدادها، اسناد شخصیت‏های سیاسی کُرد و به­ویژه شخصیت‏های سیاسی کُرد قبل از انقلاب اسلامی ایران و شخصیت‏های سیاسی سایر بخش‏های کُردستان را شامل می­شود.
  • قبض و بسط مطالعات سیاسی در خصوص کُردها و کُردستان ایران ارتباط تنگاتنگی با رویکرد‏های سیاسی دولت‏ها داشته است. بازخوانی کُردستان پس از انقلاب اسلامی ایران در کتاب‏ها، خاطرات و مطبوعات سراسری معتبر و تخصصی، آن هم به اشکالی که در مقاله به آن اشاره شد، بی‏شک بدون موافقت دستگاه‏های نظارتی و امنیتی صورت نمی‏گیرد.
  • اگر بیشتر مطالعات کُردشناختی نویسندگان غربی حاصل حضور دیپلماتیک، سیاسی و نظامی آنها در کُردستان در کشورهای ترکیه/عثمانی، عراق، سوریه و ایران بوده است، دقیقاً شمار قابل‏توجهی از آثار موجود دربارۀ کُردستان ایران را که نویسندگان ایرانی غیرکُرد نوشته­اند نیز به دست فرماندهان نظامی و نمایندگان دولت در کُردستان ایران نوشته شده‏اند. نگاهی به سه شمارۀ نشریۀ چشم‏انداز ایران مؤید این ادعا است و دقیقاً نشان­دهندۀ حضور همان نگاه شرق‏شناسانه‏ در میان نویسندگان غیرکُرد ایرانی نسبت به کُردستان.
  • آثاری که نویسندگان غیرکُرد داخل و خارج از ایران در خصوص کُردهای ایران نوشته‏اند بیشتر در حوزه‏های تاریخ و سیاست معاصر می‏گنجد؛ یعنی کُردستان و کُرد به مثابه سوژه‏ا‏ی عمدتاً سیاسی-تاریخی. این توجه همواره در پیوند با جایگاه سوژۀ مذکور در گفتمان دولت‏های حاکم ایران بوده است. مطالعاتی که نویسندگان کُرد داخل ایران و تا حدودی در خارج از ایران نوشته‏اند، نه صرفاً بر حوزۀ تاریخ و سیاست، بلکه بر حوزه‏های دیگر اجتماع و فرهنگ، هنر و حتی محیط زیست و منابع طبیعی را متمرکز بوده است. به عبارت دیگر، از نظر نویسندگان کُرد، کُردستان و کُرد نباید صرفاً چونان سوژه‏ای سیاسی مشاهده شوند. بر این اساس، چنانچه از داده‏های این مقاله برمی‏آید، در دهۀ اخیر مباحث و موضوعات جدیدی به حوزۀ مطالعات کُردشناسی در ایران افزوده شده است.
  • رشد مطالعات کُردشناسی در ایران تا حد زیادی مدیون رشد قشر دانش‏آموختگان کُرد در داخل و خارج از کُردستان است. نگاهی به حجم آثار منتشر­شده، به­ویژه در مجلات، گواه این مدعاست.
  • در آثاری که دربارۀ کُردستان ایران نوشته ‏شده‏ند، می‏توان صداهای متفاوتی شنید: صدای کُردهایی که در داخل ایران در حوزه‏های مختلف با رویکرد ناسیونالیسم کُردی نوشته‏اند، صدای کُردهایی که در داخل ایران در درون گفتمان ناسیونالیسم ایرانی قلم زده‏اند، صدای احزاب سیاسی کُردی و نهایتاً صدای مطالعات غیرسیاسی داخل کُردستان ایران.
  • مطالعات کُردشناختی وسیعی در حوزۀ زبان و ادبیات کُردی ظهورکرده است. این وضعیت را می‏توان در شمار روزافزون مجموعه فرهنگ‏های لغت، داستان‏های کوتاه، رُمان، ادبیات کودکان، آثار فولکلور و ادبیات شفاهی مشاهده کرد. این حوزه همچنین شامل فرهنگ‏نویسی نیز می‏شود. قابل توجه اینکه بخش فراوانی از این مطالعات را پژوهشگرانی صورت داده­اند که صرفاً بر حسب علایق شخصی -و البته تعهد اجتماعی- وارد عمل شده‏اند. مسلماً با تأسیس رشتۀ دانشگاهی زبان و ادبیات کُردی در دانشگاه کُردستان امید گسترش هرچه بیشتر این حوزه وجود دارد. توجه روزافزون محافل روشنفکری به اهمیت تدریس و آموزش به زبان مادری و اهمیت چایگاه آن در ساخت هویت ملی یا قومی نقش قابل توجهی در رشد این حوزه از مطالعات کُردشناسی داشته است.
  • در خلال دو دهۀ اخیر در کُردستان ایران شاهد مطالعاتی هستیم که فارغ از مفاهیم غالب در گفتمان‏های سیاسی/تاریخی از پیش موجود، سعی در مطالعۀ واقعیات اجتماعی، جمعیتی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و تاریخی-باستانی کُردستان دارند. این دسته از مطالعات از این ‏رو خاص به نظر می‏رسند که در بسیاری موارد بنیانی علمی و دانشگاهی دارند. در این خصوص، آثاری چاپ و منتشر می‏شود که تا حد زیادی مستقیماً در صدد رویارویی با نیازها و ضرورت‏های امروز جامعۀ کُردستان‏اند. این دسته از آثار خارج از گفتمان‏های سیاسی و هویتی مرسوم مرتبط با کُردها قرار گرفته و در صدد شناخت کُردها در مقام ”شهروند“ و کُردستان به مثابه ”جامعه“ یا ”فرهنگ“ در کلیت آن­اند. این دسته از مطالعات مسایل و مشکلات متعارف فرد کُرد را در جامعۀ کنونی کُردستان به منزلۀ مسایل شهروندی یا مرتبط با جامعۀ مدنی به تصویر می‏کشند. اینکه این گفتمان چه نامی خواهد داشت چندان اهمیت ندارد، مهم آن است که جریان نظری جدیدی در مطالعات جامعۀ کُردستان ایران بروز کرده که در آن کُردستان چونان جامعه‏ای مشابه سایر اجتماعات با مختصات فرهنگی، اقتصادی حقوقی و اجتماعی خاص خود تعریف می‏شود.
  • نهایتاً اینکه اگر زمانی کُردها به صورت ”دیگری“ مطالعه می‏شدند، امروز شاهد تبدیل این ”دیگری“ به محقق هستیم. به عبارت دیگر، امروزه بسیاری از مطالعات کُردشناختی را خود کُردها صورت می‏دهند. در چنین وضعیتی، شاهد برون‏رفت از گفتمان صرفاً سیاسی و تاریخی و روی‏آوری به مطالعات مرتبط سایر نهادهای اجتماعی در کُردستان هستیم.

                                                     

[1] هرگاه به آثار تألیف یا ترجمه­شده به زبان کُردی اشاره شده، به پیروی از رسم‏الخط مندرج در منبع و برای حفظ امانت املای کُرد به صورت کورد آمده است.

[2] نویسندگان مقاله مدعی نیستند که همۀ منابع و مطالعات کُردشناختی موجود را دیده یا مطالعه کرده‏اند. ممکن است مطالعات متعدد ارزشمندی وجود داشته باشند که نویسندگان مقاله به دلایل گوناگون به آنها دسترسی نداشته‏اند و از این‏رو در فهرست منبع‏شناسی این مقاله نیامده باشند.

[3] در زمینۀ گفتمان‏شناسی مطالعات کُردشناختی، به‏ویژه مطالعات نویسندگان غربی، مطالعه‏ای منسجم در قالب رسالۀ دکتری در دانشگاه تهران صورت گرفته است. بنگرید به جلیل کریمی، ”نظریه پسااستعماری و کُردشناسی“ (رسالۀ‏ دکتری جامعه‏شناسی نظری فرهنگی دانشگاه تهران، 1389).

[4] منابع نوشته‏شده به زبان کُردی بیشتر مرجعی برای خوانندگان کُرد است، اما منابع فارسی و انگلیسی یا منابع ترجمه­شده مرجعی برای کُردزبانان و غیر کُردزبانان خواهند بود. از همین‏ رو، منابع ترجمه‏‏شده به فارسی قابل چشم‏پوشی نبوده‏ و در این مقاله به منزلۀ منابعی در حوزۀ کُردشناسی در ایران مد نظر قرار گرفته‏اند.

[5]Martin van Bruinessen, “Kurdish Studies in Western and Central Europe,” Wiener Jahrbuch fur Kurdische Studien, 2 (2014), 17-88.

[6]Basile P. Nikitine and Ely B. Soane, “The Tale of Suto and Tato: Kurdish Text with Translation and Notes,” Bulletin of the School of Oriental Studies, 3:1 (1923), 69-106; Basile Basile P. Nikitine, “Où en est la Kurdologie?” Annali del Reale Istituto Orientale di Napoli, 9 (1936), 1 and 121-125; Basile P. Nikitine, Les Kurdes, Étude Sociologique et Historique (Paris: Klincksieck, 1956).

این کتاب به فارسی ترجمه شده است: واسیلی نیکیتین، کُرد و کُردستان: مطالعۀ جامعه‏شناختی و تاریخی، ترجمۀ محمد قاضی (تهران: نیلوفر، 1366).

[7]C. J. Edmonds, “Suggestions for the use of Latin Character in the Writing of Kurdish,” Journal of the Royal Asiatic Society (1931), 27-46; C. J. Edmonds, Kurds, Turks and Arabs: Politics, Travel and Research in North-Eastern Iraq, 1919-1925 (London: Oxford University Press, 1957).

این کتاب به زبان فارسی ترجمه شده است: سی. جی ادمونز، کُردها، ترک‏ها، عرب‏ها، ترجمۀ ابراهیم یونسی (تهران: روزبهان، 1382).

  1. J. Edmonds, A pilgrimage to Lalish (London: The Royal Asia tic Society of Great Britain and Ireland, 1967); C. J. Edmonds, “The Beliefs and Practices of the Ahl-i Haqq of Iraq,” Iran (1969), 89-106; C. J. Edmonds, “Kurdish Nationalism,” Journal of Contemporary History, 6 (1971), 87-107.

[8]Veladimir Minorsky, “Kurdistan,” in Encyclopedia of Islam (Leiden: Brill, 1927); Veladimir Minorsky, “Kurds,” in Encyclopedia of Islam (Leiden: Brill, 1927).

[9]Claudius James Rich, Residence in Kurdistan (London: James Duncan and Paternoster Row, 1978).

این کتاب به زبان کُردی نیز ترجمه شده است: کلۆدیۆس جیمس ریچ، گەشتی ڕیچ بۆ کُردستان 1820، وەرگێڕ محمد حەمە باقی (سەقز: محمدی، 1371).

[10]Edward William Charles Noel, Diary of Major Noel in Special Duty in Kurdistan (n.p., n.d.).

این کتاب به زبان کُردی ترجمه شده است: مه‌یجێر نوئێل، یادداشتەکانی مەیجێر نۆئێل لە کوردستان، وەرگێڕان حسین جاف، حسێن عوسمان نێرگسە جاڕی (بی­جا: بی­نا­، بی­تا).

[11] لازم به ذکر است که برخی از مطالعات نویسندگان غیرکُردزبان در ایران را کسانی نوشته­اند که از مناصب اداری، مدیریتی یا نظامی در آن منطقه برخوردار بوده‏اند.

[12]این کتاب به زبان فارسی ترجمه شده است: قنات کُردو، مسعود محمد، جمال نَبَز و عبدالرحمن معروف، مقدمه‏ای بر کُردشناسی در اروپا، ترجمۀ محمد رئوف یوسفی­نژاد (تهران: آتیه، 1379).

[13]Martin van Bruinessen, Agha, shaikh and State: The Social and Political Structures of Kurdistan (London: Zed Books, 1992).

این کتاب به زبان فارسی و کُردی ترجمه شده است: مارتین وان‏بروئین‏سن، جامعه­شناسی مردم کُرد، آغا شیخ، دولت، ترجمۀ ابراهیم یونسی (تهران: نشر پانیذ، 1383).

Martin van Bruinessen, “Nationalismus und Religiöser Konflikt: Der Kurdische Widerstand im Iran,” in Geschichte und Politik Religioser Bewegungen im Iran [Mardom Nameh, Jahrbuch zur Geschichte und Gesellschaft des Mittleren Orients], ed. Kurt Greussing (Frankfurt: Syndikat, 1981), 372-409; Martin van Bruinessen and Hendrik Boeschoten (ed.), Evliya Çelebi in Diyarbekir: The Relevant Section of the Seyahatname Edited with Translation, Commentary and Introduction (Leiden: Brill, 1988); Martin van Bruinessen, “Mullas, Sufis and Heretics: The Role of Religion in Kurdish Society,” in Collected articles (Istanbul: The Isis Press 2000); Martin van Bruinessen, “Kurdish ethno- nationalism versus nation-building states” in Collected Articles (Istanbul: The ISIS Press, 2000).

[14]Michael M. Gunter, “The Contemporary Roots of Kurdish Nationalism in Iraq,” Kufa Review, 2:1 (2013); Michael M. Gunter, “Unrecognized De Facto States in World Politics: The Kurds,” Journal of World Affairs (2014); Michael M. Gunter, The Kurds Ascending (New York: Palgrave Macmillan, 2008).

[15]Joyce Blau, Le Problème Kurde: Essai Sociologique et Historique (Bruxelles: Centre Pour l’Étude des Problèmes du Monde Musulman Contemporain, 1963).

این کتاب به فارسی ترجمه شده است: ژویس بلو، مسئله کُرد: بررسی تاریخی و جامعه‏شناسی، ترجمۀ پرویز امینی (سنندج: مرکز کُردستان‏شناسی، 1379).

Joyce Blau and Veysel Barak, Manuel de Kurde: Kurmanji (Paris: L’Harmattan, 1999); Joyce Blau, Méthode de Kurde: Sorani (Paris: L’Harmattan, 2000); Joyce Blau, “Kurdish Language ii. History of Kurdish Studies,” in Encyclopedia Iranica (2009).

[16]Oskar Mann, Die Mundart der Mukri-Kurden, Teil I: Grammatische Skizze, Texte in Phonetischer und Persischer Umschrift; Teil II: Deutsche Ubersetzung der Texte mit einer Einleitung uber Inhalt und Form der Ostkurdischen Volkslyrik [=Kurdish-Persische Forschungen, Abt. IV, Bd. 3] (Berlin: Reimer, 1906-1909); Oskar Mann and Karl Hadank, Mundarten der Gûrân, Besonders das Kändûläî, Auramânî und Bâdschälânî (Berlin: De Gruyter & Co, 1930).

[17]Jonathan Randal, After Such Knowledge, What Forgiveness? My Encounters with Kurdistan (New York: Farrar, Straus and Giroux, 1997).

این کتاب به فارسی ترجمه شده است: جاناتان رندال، با این رسوایی چه بخشایشی؟ ترجمۀ ابراهیم یونسی (تهران: پانیذ، 1379).

[18]Fredrik Barth, Principles of Social Organization in Southern Kurdistan (Oslo: Universitets Etnografiske Museum, 1953); Fredrik Barth, “Father’s Brother’s Daughter Marriage in Kurdistan,” Southwestern Journal of Anthropology, 10:2 (1954), 164-171.

[19]William Eagleton, The Kurdish Republic of 1946 (London: Oxford University Press, 1963).

این کتاب به فارسی ترجمه شده است: ویلیام ایگلتون، جمهوری 1946 کُردستان، ترجمۀ محمد صمدی (مهاباد: سیدیان، 1362).

[20]Gérard Chailand (ed.), A People Without a Country: The Kurds and Kurdistan (London: Zed Books, 1980); Gérard Chailand (ed.), Kurdistan und die Kurden (Göttingen: Gesellschaft für Bedrohte Völker, 1984).

[21]Chris Kutchera, Le Défi Kurde ou le Rêve fou de l’Indépendance (Paris: Flammarion, 1997).

این کتاب در کُردستان عراق به زبان کُردی ترجمه شده است.

Chris Kutchera, The Kurdish Challenge (Paris: Bayard, 1997); Chris Kutchera, Le Mouvement National Kurde (Paris: Flammarion, 1979).

این کتاب به فارسی ترجمه شده است: کریس کوچرا، جنبش ملی کُرد، ترجمۀ ابراهیم یونسی (تهران: نشر پانیذ، 1375).

[22]Diane King, Kurdistan on the Global Stage: Kinship, Land, and Community in Iraq (New Brunswick: Rutgers University Press, 2013).

[23]Dennis Natali, The Kurdish Quasi-State: Development and Dependency in Post-Gulf War Iraq (New York: Syracuse University Press, 2010); Dennis Natali, The Kurds And the State: Evolving National Identity in Iraq, Turkey, And Iran (New York: Syracuse University Press, 2005).

[24]David McDowall, Kurdish Modern History (London: I. B. Tauris, 2001).

این کتاب به به فارسی ترجمه شده است: دیوید مک‏داوال، تاریخ معاصر کُرد، ترجمۀ ابراهیم یونسی، (تهران: نشر پانیذ، 1383).

[25]کتاب او که در اصل به زبان فارسی در دورۀ صفویه نگاشته شده، برای اولین بار در دهۀ 1970 به زبان کُردی نیز ترجمه شد و در بغداد به چاپ رسید. اولین چاپ کُردی آن در ایران در سال 1360 منتشر شده است: شەرەفخانی بدلیسی، شەرەفنامە، وەرگێڕ: عەبدولرحمان شەرەفکەندی (ھەژار) (تهران: بی­نا، 1360).

[26]Abdul Rahman Ghassemlou, The Kurds and Kurdistan (Prague: Czechoslovak Academy of Sciences and London: Collet’s, 1965).

این کتاب به زبان کُردی ترجمه شده است: عەبدولرحمان قاسملو، کوردستان و کورد، وەرگێڕ عبداللە حەسەنزادە (سلێمانی: بی­نا، 2014).

[27]Abbas Vali (ed.), Essays on the Origins of Kurdish Nationalism (Costa Mesa, CA: Mazda Publishers, 2003(; Abbas Vali, Kurds and the State in Iran: The Making of Kurdish Identity (London: I.B.Tauris, 2011).

ترجمۀ فارسی بخش نتیجه‏گیری این کتاب در شمارۀ 85-86 مجلۀ زریبار (1393) منتشر شده است.

Abbas Vali, Modernity and the Stateless: The Kurdish Question in Iran (London: I.B.Tauris, 2015); Abbas Vali, “The Kurds and Their “Others:” Fragmented Identity and Fragmented Politics,” Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, 17:2 (1998).

این مقاله در سال 1382 در شمارۀ 3 مجلۀ ڕاڤە (1381) به زبان فارسی ترجمه و چاپ شده است.

[28]رشید یاسمی، کُرد و پیوستگی نژادی آن (تهران: ناشر چاپ، 1325).

[29]احسان نوری پاشا، تاریخ و ریشۀ نژادی کُرد (تهران: انجمن ایران‏شناسی کُرد ـ مادی، 1333).

[30]کلیم‏الله توحدی، حرکت تاریخی کُردها به خراسان (مشهد: انتشارات توس، 1366). این کتاب در شش جلد در فاصلۀ سال‏های 1366 تا 1378 به دست چند ناشر به چاپ رسیده است.

[31]Hamit Bozarslan, “Entre la ‘Umma et le Revolution: l’Islam Kurde au Tournant du Siècle,” MERA occasional paper )Amsterdam: Middle East Research Associates, 1992(; Hamit Bozarslan, “Remarques sur l’Histoire des Relations Kurdo-Arméniennes,” Journal of Kurdish Studies, 1 (1995), 55-76; Hamit Bozarslan, La Question Kurde: États et Minorités au Moyen-Orient (Paris: Presses de Sciences Po., 1997); Hamit Bozarslan, Conflit Kurde: le Brasier Oublié du Moyen-Orient (Paris: Collection Mondes et Nations /Autrement, 2009); Hamit Bozarslan, “Un récit de vie non Autorisé,” in Joyce Blau: L’Éternelle Chez les Kurdes, eds. Hamit Bozarslan and Clémence Scalbert Yücel (Paris: Institut Kurde de Paris, 2013), 13-24.

[32]سەعید مەدەنی، کورد و ئستراتیژی دەوڵەتان (بی­جا: بی­نا،1380).

[33] یاسین سەردەشتی، کوردەکانی ئێران (سلێمانی: سەردەم، 2003).

[34]احمد محمدپور، تجربۀ نوسازی: پژوهشی در توسعه و تغییرات اجتماعی در منطقۀ هورامان کُردستان (تهران: جامعه‏شناسان، 1392)؛ احمد محمدپور، از سنت به نوسازی: مطالعۀ اتنوگرافیک شهر سردشت در کُردستان ایران (تهران: جامعه‏شناسان، 1392). احمد محمدپور و تاڤگە حسن‏پور، ”جهاني‏شدن و بازنمايي هويت فرهنگي در موسيقي كوردي (بررسي الگوهاي مصرف موسيقي دانشجويان كورد دانشگاه گيلان)،“  پژوهش‏های انسان‏شناسی، دورۀ 2، شمارۀ 2 (1391)، 89-116؛ احمد محمدپور، جليل كريمي و نشميل معروف‏پور، ”مطالعۀ تفسيري بازنمايي زن در ضرب­المثل‏هاي كُوردي (مورد مطالعه: گويش سوراني مُكرياني)،“ زن در فرهنگ و هنر (پژوهش زنان)، سال 4، شمارۀ 3 (1391)، 65.

Ahmad Mohammadpur, “Disembedding the Traditional Family: Grounded Theory and the Study of Family Change among Mangor and Gaverk Tribes of Iranian Kurdistan,” Journal of Comparative Family Studies, 44:1 (2012), 177-198; Ahmad Mohammadpur, “The Rise and Fall of Political Movements in the Late 19th Century and First Half of 20th Century Kurdistan (An Organizational Analysis),” Canadian Social Science, 11:1 (2015); Ahmad Mohammadpur, “Lifestyle and Identity in Contemporary Iranian Kurdistan (A Grounded Study of Marivan City),” Quality & Quantity: International Journal of Methodology (2016), 1907-1928; Ahmad Mohammadpur, Nariman mohammadi and Norbet Ross, “The Fiction of Nationalism: Newroz TV Representations of Kurdish Nationalism,” European Journal of Cultural Studies (2016); Ahmad Mohammadpur and Mehdi Rezaei, “Promoting Survival: A Grounded Theory Study of Consequences of Modern Health Practices in Ouramanat Region of Iranian Kurdistan,” International Journal of Qualitative Studies on Health and Well-being, 5 (2010), 2.

[35]مریوان وریا قانع، ناسیونالیسم و سەفەر (سلێمانی، ڕەھەند، 2005).

[36]Jaffer Sheyholislami, “Kurdish in Iran: A Case of Restricted and Controlled Tolerance,” International Journal of the Sociology of language, (2012), 217; Jaffer Sheyholislami, “It is the Hardest to Keep: Kurdish as a Heritage Language in the United States,” International Journal of the Sociology of Language, 237, (2016), 75–98; Jaffer Sheyholislami, “Language Policy and Planning: Identity and Rights in Iraqi Kurdistan,” in Minority Language in Today’s Global Society, eds. G. Kunsang, A. Snavely and T. Shakya (New York, NY: Trace Foundation, 2015), vol. 2, 106-128; Jaffer Sheyholislami, “Linguistic Minorities on the Internet,” in Computer-Mediated Communication Across Cultures: International Interactions in Online Environments, eds. Kirk St. Amant and Sigrid Kelsey (Information Science Reference, 2012).

شماری از مقالات شیخ‏الاسلامی در فایل رسانه کُردی مجله زریبار شمارۀ 83-84 (1392) به زبان کُردی ترجمه و چاپ شده است.

[37] جەلیل گادانی، پەنجا ساڵ خەبات: کورتە مێژوویەکی حیزبی دیموکراتی کوردستان ئێران (خلاصه‏ای از تاریخ حزب دموکرات کردستان ایران) (کُردستان عراق: بی­نا، بی­تا).

[38]Amir Hassanpour, Nationalism and Language in Kurdistan, 1918-1985 (San Francisco: Mellen Research University Press,1992); Amir Hassanpour, “The (Re)Production of Patriarchy in the Kurdish Language,” in Women of a Non-State Nation: The Kurds, ed. Shahrzad Mojab (Costa Mesa, CA, Mazda Publishers, 2001), 227-263; Amir Hassanpour, “The Politics of a-Political Linguistics: Linguists and Linguicide,” in Rights to Language: Equity, Power and Education, ed. Robert Phillipson (Mahawi, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates, In. Publishers, 2000), 33-49; Amir Hassanpour, “State Policy on the Kurdish Language: The Politics of Status Planning,” Kurdish Times, 4:1-2 (1991), 42-85.

[39]Kerim Yeldiz, The Kurds in Syria: The Forgotten People (London: Pluto Press, 2005); Kerim Yeldiz, The Kurds in Turkey (London: Pluto Press, 2005); Kerim Yeldiz, The Kurds in Iraq: The Past, Present and Future (London: Pluto Press, 2004); Kerim Yeldiz, The Kurds in Turkey: EU Accession and Human Rights (London: Pluto Press 2005).

دو کتاب اول کریم یلدیز به فارسی ترجمه شده‏اند.

[40]Mehrdad Izadi, “The Sharafnâma: The History of the Kurdish Nation – 1597,” Being the First of the Seven-Volume Critical Translation and Extensive Commentary of the Late Medieval Work on Kurdish History (Costa Mesa: Mazda, 2005); Mehrdad Izadi, The Kurds: A Concise Handbook (Washington & London: Taylor & Francis, 1992).

این کتاب در سال 1998 به زبان فرانسه، در سال 2004 به زبان ترکی و در سال 2007 به زبان کُردی ترجمه و به زبان فارسی هم درآمده است.

[41]Ayad Baban, The Kurd: The Story of a Nation’s Survival (AuthorHouse, 2008).

[42]Dana Caban, Kurds a Nation Frozen In Time (AuthorHouse, 2009).

[43]Khalid Khayati, “From Victim Diaspora to Transborder Citizenship? Diaspora Formation and Transnational Relations Among Kurds in France and Sweden,” (PhD Thesis; Linkoping University, 2008).

[44]Marouf Cabi, “The Clashes of National Naratives and Marginalization of Kurdish – Iranian History,” (MA Thesis; Department of History, Iranian Studies, the University of St. Andrews, Scotland).

[45]Kendal, “Introduction: Les Kurdes sous l’Empire ottoman,” in Les Kurdes et le Kurdistan, ed. Gérard Chaliand (Paris: Maspéro, 1978), 31-68; Kendal, “Le Kurdistan de Turquie,” in Les Kurdes et le Kurdistan, 69-153.

[46]Ismet Chériff Vanly, Le Kurdistan Irakien: Entité Nationale: Étude de la Evolution de 1961 (Neuchâtel: Editions de la Baconnière,1970); Ismet Chériff Vanly, Die Nationale Frage Türkisch-Kurdistans: Eine Übersicht mit Historischem Hintergrund (Frankfurt am Main: Komkar,1980); Ismet Chériff Vanly, Kurdistan und die Kurden (Göttingen: Gesellschaft für Bedrohte Völker, 1988).

[47] جلیل کریمی، نظریۀ پسااستعماری و کُردشناسی (تهران: نشر نی، زیر چاپ).

[48]مجتبی برزویی، اوضاع سیاسی کُردستان (تهران: فکر نو، 1378).

[49] از عبدالله اوجالان نوشته‏های فراوانی دربارۀ کُردستان در دست است که شماری از آنها به زبان‏ها کُردی و فارسی برگردانده شده‏اند. از جمله مهم­ترین آنها که به زبان انگلیسی چاپ شده کتاب زیر است:

Abdulla Ocalan, Prison Writings: The Road Map to Negotiations, trans. Havin Guneser (International Initiative Edition/ Mesopotamia, 2012).

[50]Barzoo Eliassi, Statelessness and Belonging: The Case Study if Kurdish Youth in Sweden in New Dimensions of Diversity in Nordic Culture and Society (Cambridge: Cambridge Scholars Publishing, 2016); Barzoo Eliassi, “Statelessness in a world of Nation-States: The Cases of Kurdish Diasporas in Sweden and the UK,” Journal of Ethnic and Migration Studies (2016), 1-17.

[51] کامران متین مطالعات متعددی در خصوص مدرنیتۀ ایرانی صورت داده است. مطالعات او دربارۀ کُردستان بیشتر در قالب یادداشت‏هایی در مجلات و شبکه‏های اجتماعی و سخنرانی در کنفرانس‏هاست. از جمله بنگرید به

Kamran Matin, “The Kurds and American Neo-Liberalism,”at www.Counterpaunche.org; Kamran Matin, “Why is Turkey Bombing the Kurds?” at https://www.opendemocracy.net/arab-awakening/kamran-matin/why-is-turkey-bombing-kurds; Kamran Matin, “Kobani: What’s in A Name?” at https://thedisorderofthings.com/2014/10/15/kobani-whats-in-a-name/.

[52] بیشتر آثار خدیو به صورت یادداشت‏های تحلیلی در زمینۀ تحولات و اوضاع سیاسی در هر چهار بخش کُردستان است.برای نمونه بنگرید به صلاح‏الدین خدیو، ”کودتا، کُردها و اردوغان،“ دسترس­پذیر در خبرگزاری کُردپرس (kurdpress.ir)؛ صلاح‏الدین خدیو، ”کُردها در شطرنج سیاسی سوریه،“ دسترس­پذیر در آژانس خبری تحلیلی زریان (ziryan.ir).

[53] نەبەز، جەماڵ، زمانی یەکگرتووی کوردی، (ئەڵمانیا، بامبورگ: یەکیەتی نەتەوەیی خوێندکارانی کُرد لە ئەورووپا، 1976).

[54] عبدالله ابریشمی، مسئله کُرد در خاورمیانه و عبدالله اوجالان (تهران: توکلی، 1378).

[55]Farangis Ghaderi, “The Emergence and Development of Modern Kurdish Poetry,” (PhD Dissertation; Institute of Arab and Islamic Studies, University of Exeter).

[56] صالح امین‏پور، جنگ و دیپلماسی بر سر تقسیم کُردستان (تهران: نشر احسان، 1394).

[57]بهرام ولدبیگی، برتارک طوفان: ملامصطفی بارزانی به روایت مطبوعات ایران از 1324-1358 (تهران: ثالث، 1395).

[58]محمداصغر شمیم همدانی، کتاب کُردستان (تبریز: کتابخانۀ سعادت و سروش، 1312). این کتاب را انتشارات مدبر در سال 1370 در تهران و تحت عنوان کُردستان تجدید چاپ کرد.

[59]Nader Entessar, Kurdish Ethnonationalism (Boulder, CO: Lynne Rienner, 1992).

این کتاب در سال 1391 با عنوانی متفاوت به زبان فارسی ترجمه شده است: نادر انتصار، سیاست کُردها در خاورمیانه، ترجمۀ عرفان قانعی فرد (تهران: نشر علم، 1391).

[60]Akan Özoğlu, Kurdish Notables and the Ottoman State (New York: State University of New York Press, 2004).

[61]Faleh A. Jabar, The Kurds: Nationalism and Politics (London: Saqi Books, 2007).

[62]Cengiz Gunes, The Kurdish National Movement in Turkey: From Protest to Resistance (New York: Rotledge, 2011).

[63] حمید احمدی، قومیت و قومیت‏گرایی در ایران: افسانه و واقعیت (تهران: نشر نی، 1377).

[64]Farideh Koohi-Kamali, The Political Development of the Kurds in Iran (Basingstoke and New York: Palgrave MacMillan, 2003).

[65]حمیدرضا جلایی‏پور، کردستان و علل تداوم بحران آن پس از انقلاب اسلامی (تهران: وزارت امور خارجه، 1372)؛ حمیدرضا جلایی‏پور، قاضی محمد: کُردستان در سال­های 1320 1324 (تهران: امیرکبیر، 1369)؛ حمیدرضا جلایی‏پور، فراز و فرود جنبش کُردی 1357-1367 (تهران: لوح نو، 1385). کتاب قاضی محمد در سال 1386 به کُردی ترجمه شد: حەمید جەلایی پوور، قازی محەممەد، وەرگێڕ ئیبراھیم ورتی (تاران: توکلی 1386).

[66] نادر محمودی، حزب دمکرات کُردستان ایران (تهران: موسسۀ مطالعات و پژوهش‏های سیاسی 1394).

[67]Derk Kinnane, The Kurds and Kurdistan (Oxford: Oxford University Press, 1972).

از این کتاب دو ترجمه به زبان فارسی وجود دارد. از جمله بنگرید به درک کینان، کُردها و کُردستان، ترجمۀ ابراهیم یونسی (تهران: موسسۀ انتشارات نگاه، 1372). همچنین، این کتاب در کُردستان عراق نیز به کُردی ترجمه شده است.

[68]باید گفت که ملی‏گرایی ایرانی اعم از ملی‏گرایی فارسی است و مشارکت‏ اقوام غیرفارس، نظیر ترک‏ها یا لرها، را نیز در بر می‏گیرد.

[69] بدلیسی، شرفنامه.

[70] علی­اکبر وقایع‏نگار، حدیقۀ ناصری: جغرافیا و تاریخ کُردستان (تهران، توکلی، 1364)؛ علی­اکبر وقایع‏نگار، عشایر و ایلات و طوایف کُرد (تهران: توکلی، 1388).

[71] میرزاشکرالله سنندجی، تحفۀ ناصری در جغرافیا و تاریخ کُردستان و پنج مقاله در مورد قبایل کُرد (تهران: امیرکبیر، 1375).

[72] ملامحمدشریف قاضی، زبده‏ التواریخ سنندجی (تهران: توکلی، 1379).

[73] خسروبن محمدبن منوچهر اردلان، لب ‏التواریخ (تهران: کانون خانوادگی اردلان، 1356).

[74] میرزاعبدالله سنندجی، حدیقۀ امان‏اللهی (تهران: مؤسسۀ تاریخ و فرهنگ ایران، 1344).

[75] عبدالقادر ابن رستم بابانی، سیر الاکراد: در تاریخ و جغرافیای کُردستان (تهران: توکلی، 1377).

[76] عبدالله­بن عبدالعزیز شیدا مردوخی، تاریخ سلاطین هورامان و تاریخ سیاسی 1000 سالۀ اورامان (سنندج: پرتو بیان، 1383).

[77] مستوره اردلان، تاریخ اردلان (سنندج: بی­نا، 1326). این کتاب در سال 1988م در عراق به زبان کُردی هم ترجمه و چاپ شد.

[78] ڕیچ، گەشتی ڕیچ بۆ کوردستان.

[79]نیکیتین، کُرد و کُردستان.

[80]امین زکی بگ، زبدۀ تاریخ کُردستان.

[81]یاسمی، کُرد و پیوستگی نژادی آن.

[82]سیروان خسروزاده، ”نقد و بررسی کتاب کُرد و پیوستگی تاریخی و نژادی او اثر غلامرضا رشید یاسمی،“ فصلنامۀ زریبار، شمارۀ 81-82 (1392)، 231-238.

[83]کوچرا، جنبش ملی کُرد.

[84]نیکیتین، کُرد و کُردستان.

[85]مک­دوال، تاریخ معاصر کُرد.

[86]کینان، کُرد و کُردستان.

[87]ایگلتون، جمهوری 1946 کُردستان.

[88]لازم به ذکر است که تعداد مطالعات موجود دربارۀ کُردها و به‏ویژه کُردهای ایران بیشتر از اینهاست، اما چون به زبان فارسی برگردانده نشده‏اند، به استثناء چند مورد، در اینجا به آنها اشاره‏ای نشده است.

[89] کُردستان موکریان بخشی از کُردستان ایران است که به لحاظ اداری- سیاسی درجنوب و غرب استان آذربایجان غربی واقع شده و جنبش سمکو و تأسیس جمهوری کُردستان در آن منطقه اتفاق افتاد.

[90]به‏طور کلی ترجمه و نشر کتاب‏هایی دربارۀ کُردهای سایر بخش‏های کُردستان در کشورهای عراق و ترکیه و سوریه در ایران بلامانع است.

[91]مرتضی زربخت، از کُردستان عراق تا آنسوی ارس (تهران: شیرازه، 1377).

[92]جلایی­پور، قاضی محمد؛ جلایی­پور، کُردستان و عل تداوم بحران آن بعد از انقلاب؛ جلایی­پور، فراز و فرود جنبش کُردی.

[93] حسن ارفع، کُردها: یک بررسی تاریخی و سیاسی (تهران: آنا، 1382). لازم به ذکر است که ارفع رئیس ستاد ارتش ایران در سال 1324 و سفیر ایران در ترکیه در سال­های 1338 تا 1340ش بوده است.

[94]حسین رامتین، فرمان آتش در کوهستان باختر، کُردستان 1320-1321: بازسازی خاطرات حسن ارفع (تهران: تاریخ معاصر ایران، 1389).

[95]احمدی، قومیت و قومیت‏گرایی در ایران: افسانه و واقعیت.

[96] کاوه بیات، شورش کُردهای ترکیه و تأثیر آن بر روابط خارجی ایران، 1307-1311 (تهران: نشر تاریخ معاصر ایران، 1374)؛ کاوه بیات، کُردها و فرقۀ دمکرات آذربایجان (تهران: شیرازه، 1389)؛ کاوه بیات ”نهضت غرب،“ فصلنامۀ گفتگو، شمارۀ 61 (1393)، 55-62؛ کاوه بیات، ”حق و ناحق مسائل قومی در ایران،“ فصلنامۀ گفتگو، شمارۀ 43 (1387)، 12-129.

[97] صاحبعلی رزم­آرا، عملیات اورامان: پاییز و زمستان 1310 شمسی (تهران: شیرازه، 1387).

[98] حمیدرضا فیروزی، جمهوری کُردستان: گذری بر چگونگی پیدایش و چرایی فروپاشی (سنندج: نوای دانش، 1388).

[99] جلایی­پور در سال­های پس از انقلاب اسلامی 4.5 سال فرماندار شهرستان نقده، 4.5 سال فرماندار شهرستان مهاباد و حدود 4 سال معاون استاندار استان کُردستان بوده است.

[100] حمیدرضا محمدی و حسین خالدی، ژئوپلتیک کُردستان عراق (تهران: نشر انتخاب، 1391)؛ محمود مبارکشاهی، جغرافیای سیاسی کُردستان عراق با تأکید بر مسئلۀ کرکوک (مریوان: ئه‏وین، 1394)؛ طاهر آریا، ”بررسی نسل‏کشی در حقوق بین الملل با تأکید بر قضیۀ حلبچه“ (پایان­‏نامۀ کارشناسی ارشد حقوق دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، 1390)؛ علی حاجی قاسمعلی، ”تأثیر تحولات اخیر خاورمیانه (2011-2012م) در مناطق کُردنشین“ (پایان‏نامۀ کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، 1392)؛ جلیل مردادی، ”روابط کُردها با ارامنه از 1920- 1905“ (پایان­نامۀ کارشناسی ارشد تاریخ دانشگاه سیستان و بلوچستان، 1388)؛ مطلب مطلبی، ”تأثیر کُردها بر روابط ایران و عثمانی و عراق از 1914 تا 1979“ (پایان­نامۀ کارشناسی ارشد تاریخ دانشگاه سیستان و بلوچستان، 1386)؛ محمد آثارتمر، ”تحرکات قومی کُردها و امنیت ملی ترکیه (1990-2008م)“ (پایان­نامۀ کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی، 1387).

[101]Koohi-Kamali, The Political Development of the Kurds in Iran.

این کتاب اگرچه به فارسی ترجمه نشده، اما جزو پژوهش­های مهمی است که دربارۀ کُردستان ایران نوشته شده است. بخشی از این کتاب در شمارۀ 2 مجلۀ ڕاڤە به فارسی ترجمه شده است.

[102]محمدرضا داودی، مهاباد در فاصله دو جنگ بین الملل اول و دوم، 1918-1939.

[103]Ahmad Mohammadpur, “The Rise and Fall of Political Movements in the Late 19th Century and First Half of 20th Century Kurdistan.”

[104]بهزاد خوشحالی، قاضی محمد و جمهوری کُردستان در آینۀ اسناد (ناشر: نویسنده، 1380).

[105]رحیم سیف قاضی، اسرار محاکمۀ قاضی محمد و یارانش، ترجمۀ محمدرضا سیف قاضی (تبریز: آنا، 1379).

[106]عرفان قانعی فرد، پس از شصت سال: زندگی و خاطرات جلال طالبانی، 1933-1966 (تهران: علم، 1388)؛ عرفان قانعی فرد، تندباد حوادث: گفتگویی با عیسی پژمان (تهران: علم، 1390).

[107]Vali, Kurds and the state in Iran: the making of Kurdish ethnicity.

[108]عباس ولی، “”کُردها و دیگری‏هایشان: هویت پاره­پاره و سیاست‏های پاره­پاره،“ ترجمۀ کاوه دستوره، فصلنامۀ نویسا، سال 1، شمارۀ 1 (1381)، 3-38.

[109]Abbas Vali, “Genealogies of Kurds: Construction of Nation and National Identity in Kurdish Historical Writing,” in Essays on the origins of Kurdish nationalism (Costa Mesa, CA: Mazda Publisher, 2003).

[110]Vali, Essays on the origins of Kurdish nationalism.

[111] سەردەشتی، کوردەکانی ئێران (سلێمانی: سەردەم، 2003).

[112] مەدەنی، کورد و ئیستراتژی دەوڵەتان.

[113]رۆژەڤ در زبان کُردی به معنای بحث روز است.

[114] زرێبار نام دریاچه‏ای در کُردستان ایران، واقع در شهرستان مریوان، است.

[115] ژیوار به معنای تمدن است.

[116] ڕاڤە به معنای تأویل است.

[117]لازم به ذکر است که در اروپا از سال 1995م مجله‏ای معتبر با عنوان مطالعات کُردی (Journal of Kurdish Studies) منتشر می‏شود که بیشترین تمرکز آن بر کُردستان ترکیه و عراق است و مطالعات خاصی دربارۀ کُردستان ایران در آن منتشر نشده است.

[118]جلیل مرادی، ”امپراطوری عثمانی، کُرد و ارمنی،“ رۆژەڤ، شمارۀ 8-10 (1387)، 77-88؛ محمد کمانگر (همایون)، ”جمعیت ژ.ک در کرمانشاه،“ رۆژەڤ، شمارۀ 8-10 (1387)، 115-124؛ یونس عباسی­زاده، ”روابط خارجی جمهوری کُردستان،“ رۆژەڤ، شمارۀ 8-10 (1387)، 125-138؛ علیرضا معروفی، ”علل ناکامی جمهوری کُردستان،“ رۆژەڤ، شمارۀ 8-10 (1387)، 145-156؛ امیر احمدیان، ”انگلستان و جمهوری کُردستان،“ رۆژەڤ، شمارۀ 8-10 (1387)، 139-144؛ قاسم احمدی، ”جامعه­شناسی تاریخی حزب دمکرات کُردستان ایران،“ رۆژەڤ، شمارۀ 8-10 (1387)، 251.

[119]عبدالعزیز مولودی، ”دیدگاه‏هایی پیرامون آسیب­شناسی مدیریت در کُردستان،“ رۆژەڤ، شمارة 2 و 3 (1385)، 61-66؛ خالد اسمعیل‏زاده، ”ارزیابی مشارکت سیاسی کُردها،“ رۆژەڤ، شمارۀ 2 و 3 (1385)، 67-112؛ یونس عباسی­زاده، ”جمهوری کردستان (1324ش) و تجربۀ عدم تمرکز در ایران،“ رۆژەڤ، شمارۀ 2 و 3 (1385)، 137-168؛ صباح مفیدی، ”گذری بر عدم تمرکزخواهی سیاسی در ایران (با تأکید بر حزب دمکرات کُردستان)،“ رۆژەڤ، شمارۀ 2 و 3 (1385)، 169-212.

[120]نالی (1795-1855) یکی از نامدارترین و تأثیرگذارترین شاعران کُرد است. او در قریۀ خاک‏وخول در شهر شاره‏زور در کُردستان، واقع در امپراتوری عثمانی (عراق امروز)، به دنیا آمد.

[121]اسماعیل شمس، ”مقدمه‏ای بر تاریخ­نگاری کُردی،“ زریبار: پروندۀ تاریخ­نگاری کُردستان، شمارۀ 71-82 (1392)، 145-160؛ ملک عزیزی، ”شناسایی و مقوله‏بندی داده‏های تاریخ اجتماعی کُردستان بر اساس تواریخ محلی (نمونۀ موردی کتاب تاریخ الاکراد)،“ زریبار، شمارۀ 71-82 (1392)، 209-230؛ احمد چوپانی و آلتون نیررائی، ”درآمدی بر تبارشناسی سیاسی ایل شکاک در تاریخ معاصر ایران،“ زریبار، شمارۀ 71-82 (1392)، 337-348؛ بهزاد زندی، ”یادداشتی بر جریان تاریخ­نویسی کُردستان در دهۀ 1380 شمسی،“ زریبار، شمارۀ 71-82 (1392)، 357-363؛ مەسعوود بینەندە، ”کورتە باسێک لە سەر مێژوونووسی کوردستان،“ زریبار، شمارۀ 71-82 (1392)، 17-35؛ رشید احمدرش، ”تحلیل جامعه­شناختی تعامل تاریخی مذهب و مدرنیته در کُردستان،“ زریبار: پروندۀ داعش و داعشیسم، شمارۀ 87-88 (1394)، 101-116؛ حمزه محمدی، ”خوانش دانشجویی از پدیده داعش (نمونۀ موردی دانشجویان کُرد)،“ زریبار، شمارۀ 87-88 (1394)، 117-140؛ مصلح کهنه‏پوشی، ”تبعیض قومی در کُردستان (بعد از انقلاب اسلامی 1357)،“ زریبار: پروندۀ جهانی‏شدن و مسئلۀ ملیت‏ها، شمارۀ 55 (1383)، 138-164؛ احمد محمدپور، ”بررسی جامعه­شناختی تطبیقی فرایند و وضعیت کم­توسعه‏یافتگی اقتصادی و اجتماعی در کُردستان ایران (در دروه‏های 1355، 1365 و 1375 شمسی)،“ زریبار، شمارۀ 55 (1383)، 216-276؛ مەسعوود بینەندە، ”ڕەچەڵەکناسی بزاڤی خوێندکاری کوردی (تبارشناسی جنبش دانشجویی کُردی)،“ زریبار: پروندۀ جنبش‏های اجتماعی، شمارۀ 60 (1385)، 135-144؛ عباس محمدزاده (ملکشاه)، ”زوایای پنهان قیام ایلام (در سال 1308 خورشیدی)،“ زریبار: پروندۀ ایلام و کرمانشاه، شمارۀ 64 (1386)، 5-18؛ ظاهر سارایی، ”غلام رضا خان ارکوازی،“ زریبار، شمارۀ 64 (1386)، 19-30؛ یەحیا ئەمینی، ”سیاسەتی ڕەزاخانی و فەرھەنگ و زاراوەی کەلھوڕی (سیاست رضاخان و فرهنگ و لهجۀ کلهری)،“ زریبار، شمارۀ 64 (1386)، 49-54؛ سیدوحید میربیگی، ”خوانشی عریان از اصول اعتقادی طریقت یارستان،“ زریبار، شمارۀ 64 (1386)، 73-80؛ ئاژوان رازیانی، ”ادبیات کودکان و سانسور (گویش کردی جنوب)،“ زریبار، شمارۀ 64 (1386)، 139-144؛ فرزاد حاجی میرزایی، ”مین در استان کُردستان،“ زریبار، شمارۀ 64 (1386)، 223-234؛ قدیر نصری، ”سیاست در کُردستان ایران (مصاحبه)،“ زریبار: پروندۀ سیاست در کُردستان، شمارۀ 85-86 (1393)، 101-111؛ عباس ولی، ”کُردها و دولت در ایران،“ ترجمۀ رزگار رشیدپور، زریبار، شمارۀ 85-86 (1393)، 112-126؛ حمزه محمدی، ”ارزیابی شهروندان استان کُردستان از فعالیت­های شوراها به عنوان نماد دولت محلی و اثرات آن بر شرکت در انتخابات شوراها،“ زریبار، شمارۀ 85-86 (1393)، 162-181؛ خالد توکلی، تاھیر خەدیو و حامید فەرازی، ”لە کوردستان جێیان نابێتەوە (در کُردستان نمی‏گنجند): میزگرد تخصصی،“ زریبار، شمارۀ 85-86 (1393)، 6-28؛ بختیار کریمی، ”بررسی عوامل مرتبط با رشد مطبوعات محلی و بومی از دیدگاه فعالان و دست‏اندراکاران مطبوعات استان کُردستان،“ زریبار: پروندۀ رسانه کُردی، شمارۀ 83-84 (1392)، 202-224؛ رزگار مرادویسی و لایق مشایخی نیا، ”شبکه­های مجازی اجتماعی (فیس‏بوک) و آگاهی سیاسی،“ زریبار، شمارۀ 83-84 (1392)، 261؛ داود قاسمی، محمد قربانیان و که‏ژال مدرسی، ”جهانی ‏شدن رسانه‏های ارتباطی نوین و تأثیرات آن بر هویت قومی جوانان شهر سنندج،“ زریبار، شمارۀ 83-84 (1392)، 225- 242.

[122]ژیوار، شمارۀ 16-15 (1392)، 1.

[123]جلال حاجی زاده، ”نظریۀ سیاسی و سیاست زبان­اندیشی،“ ژیوار، شمارۀ 16-15 (1392)، 147-186؛ میدیا رحیمی، ”زبان، ایدئولوژی و تجسم آن در کنش سیاسی،“ ژیوار، شمارۀ 16-15 (1392)، 129-146؛ جبار اصلانی، ”محمد نوری، تأملی بر فاجعۀ حلبچه،“ ژیوار، شمارۀ 16-15 (1392)، 325-348؛ سید محمد اکبری، ”نگاهی به آیین یاری،“ ژیوار، شمارۀ 16-15 (1392)، 363-401؛ ئازاد حاجی ئاقایی، ”پێوەندی نێوان شوناس و بیروەوەری [رابطۀ هویت و خاطره]،“ ژیوار، شمارۀ 16-15 (1392)، 7-22؛ نەوزاد جەمال، ”پێوندی نێوان ھیوا و سیستم [پیوند امید و سیستم]،“ ژیوار، شمارۀ 17-18 (1393)، 17-22؛ عێباد رووحی، ”خوێندنەەیکی ڕخنەگرانە لە سەر دەقی مەنشووری مافەکانی ھاووڵاتی و سەرۆکایەتی کۆمار [خوانش انتقادی متن بیانیۀ حقوق شهروندی رئیس‏جمهور]،“ ژیوار، شمارۀ 17-18 (1393)، 35-52؛ فرهاد محمدی، ”اعلام استقلال کُردستان سوریه با نقد پوزیتیویستی حقوق بین­الملل،“ ژیوار، شمارۀ 17-18 (1393)، 345- 354؛ زکریا قادری، ”خرد سیاسی پارس­ها: گسست یا تداوم هویت­خواهی مادها،“ ژیوار، شمارۀ 17-18 (1393)، 419- 463؛ بەختیار سەجادی، هۆشیار عەلی، ”بە چەمککرددنەوەی ناسنامەی کوردی [مفهوم­سازی هویت کُردی]،“ ژیوار، شمارۀ 19-20 (1393)،11،-30؛ ئەیوب کەریمی، ”پێکھاتنی ئیدئولوژی کوردایەتی [شکل­گیری ایدئولوژی کُردایه‏تی]،“ ژیوار، شمارۀ 19-20 (1393)، 31-36؛ حسێن موحەمەدزادە، ”یادداشتێکی لەسەر ناسنانامەی کورد [یادداشتی بر هویت کُرد]،“ ژیوار، شمارۀ 19-20 (1393)،125-128؛ محمد حقمرادی، ”واسازی گفتمان­های ملی­گرایانه: بحثی در هویت و زبان مادری،“ ژیوار، شمارۀ 19-20 (1393)،139-170؛ فواد کریمی، ”تبارشناسی و واکاوی گفتمان هویت ملی در ایران،“ ژیوار، شمارۀ 19-20 (1393)،171-180؛ زکریا قادری، ”تقابل­های دوگانۀ آیین زرتشت و دیگری این تقابل،“ ژیوار، شمارۀ 19-20 (1393)، 193-225؛ خالد توکلی، ”بازی­های هویتی: گذر از لایه‏های هویت­های ثابت،“ ژیوار، شمارۀ 19-20 (1393)، 243-263.

[124] جلیل کریمی و کمال خالق‏پناه، ”نهادهای مدنی در عرصۀ عمومی (مطالعۀ موردی کانون دانشجویی کازیوه)،“ زریبار: مدرنیته، شمارۀ 71-72 (1388)،10-23.

[125]معروف عمر گل، ”زمینه‏های تشکیل دولت کُرد در جنوب کُردستان،“ ترجمۀ محمد بایزیدی، رافه، شمارۀ 3 (1381)؛ 11-30؛ ذبیح­الله مهری­پور، ”کُردستان عراق و سیاست‏های جمهوری اسلامی ایران،“ رافه، شمارۀ 3 (1381)، 51-60؛ بختیار علی، ”انفال از ارادۀ معطوف به کشتار تا اردۀ معطوف به نسیان،“ ترجمۀ مصطفی احمدزاده، رافه، شمارۀ 3 (1381)، 297-358؛ تد گار، ”موقعیت اقلیت­ها در خطر،“ ترجمۀ جلیلی کریمی، رافه، شمارۀ 3 (1381)، 393-422؛ عباس ولی، ”کُردها و دیگری‏ها،“ ترجمۀ کاوه دستوره، نویسا، شمارۀ 1 (1383)، 3-38؛ شهرزاد مجاب، ”زن و ناسیونالیسم در جمهوری 1946 مهاباد،“ ترجمۀ رشید احمدرش، نویسا، شمارۀ 1 (1383)، 81-108؛ سوزان مک­دونالد، ”زنان کُرد و حق تعیین سرنوشت،“ ترجمۀ کمال خالق­پناه، نویسا، شمارۀ 1 (1383)، 167-194؛ الان درویش، ”اصول قانونی حق تعیین سرنوشت ملت کُرد،“ ترجمۀ انور هژبری و شادی نیکخواه، نویسا، شمارۀ 1 (1383)، 263-291.

[126]خالد توکلی، نویسا، شمارۀ 1 (1383)، ”نگرش شرق‏شناسانه به کُردستان،“ چشم‏انداز ایران: کُردستان همیشه قابل کشف 2.

[127]مجلۀ گفتگو تا به حال چندین شمارۀ خود را به کُردستان ایران و بخش‏های دیگر کُردستان در سایر کشورها اختصاص داده است. بنگرید به گفتگو: کُرد و کُردستان، شمارۀ 40؛ گفتگو: جمهوری مهاباد، شمارۀ 53؛ گفتگو: اقلیم کُردستان عراق، شمارۀ 58؛ گفتگو: کرمانشاه و هویت ایرانی، شمارۀ 61.

[128]جەلیل گادانی، پەنجا ساڵ خەبات: کورتە مێژوویەکی حیزبی دیموکراتی کوردستان ئێران. عەبدوڵڵا حەسەنزادە، نیو سەدە تێکۆشان: ئاوڕێک لە خەباتی حزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران (؟؟؟)؛ مەعرووف کەعبی، دەشتی دارێ: ھەنگاوێک بەرەو گۆڕینی دونیا (سلێمانی: چاپخانەی ئاوێنە، 2010)؛ غنی بلوریان، ئاڵەکۆک [برگ سبز]، ترجمۀ رضا خیری مطلق (تهران: رسا، 1382).

[129]علی گلاویژ، مناسبات ارضی و فروپاشی نظام عشیره‏ای (تهران: بی­نا، 1359)؛ محمدپور، از سنت به نوسازی؛ محمدپور، تجربۀ نوسازی؛ مهدی رضائی، رسول صادقی، لطیف پرتوی و احمد محمدپور، سنت، نوسازی و خانواده: مطالعۀ تغییرات خانواده در میان ایلات گورک و منگور مهاباد (تهران: مرکز مطالعات جمعیتی آسیا و اقیانوسیه، 1387)؛ جلیل سحابی، ”پیامدهای ورود تکنولوژی و صنعت به مناطق کُردنشین ایران: ارزیابی پایداری فرهنگی با تأکید بر تغییرات ارزشی هنجاری در جنوب آذربایجان غربی“ (رسالۀ دکتری جامعه‏شناسی توسعه دانشگاه تهران، 1390)؛ رشید احمدرش، ”موانع فرهنگی و اجتماعی توسعه در کُردستان“ (پایان­نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، 1381)؛ رشید احمدرش، ”تحلیل جامعه‏شناختی پیامدهای ورود عناصر مدرن به کُردستان (بررسی موردی مناطق روستای موکریان)“ (رسالۀ دکتری جامعه­شناسی توسعۀ روستایی دانشگاه تهران، 1391)؛ رشید احمدرش و یاسمن توحیدیان، ”مذهب و مدرنیته در کُردستان: تحلیل جامعه‏شناختی اثرگذاری عناصر مدرن بر ارزش‏های مذهبی در جامعۀ روستایی موکریان،“ پژوهش­های روستایی، شمارۀ 5 (1392)، 559-584؛ کریم حسین‏زاده دلیر و سعید ملکی، ”بررسی وضعیت شاخص‏های توسعۀ انسانی در استان ایلام،“ جغرافیا و توسعۀ ناحیه‏ای، دورۀ 4، شمارۀ 6 (385)، 1-26.

Mohammadpur , Promoting Survival: A Grounded Theory Study of Consequences of Modern Health Practices in Ouramanat Region of Iranian Kurdistan.

[130]غلامعباس توسلی و یارمحمد قاسمی، ”مناسبات قومی و رابطۀ آن با تحول هویت جمعی،“ مجلۀ جامعه‏شناسی ایران، دورۀ 4، شمارۀ 4 (1381)، 3-25؛ امید قادرزاده، ”آموزش و پرورش و هویت ملی (مطالعۀ موردی دانش­آموزان شهرستان بانه)،“ مطالعات ملی، دورۀ 15، شمارۀ 59 (1393)، 81-106؛ امید قادرزاده، احمد محمدپور و احمد غلامی، ”خالکوبی و برساخت هویت فردی بازتابنده،“ مسائل اجتماعی ایران (دانشگاه خوارزمی)، دورۀ 4، شمارۀ 1 (1392)، 161-185؛ محمد عبداللهی و امید قادرزاده، ”هویت جمعی غالب کُردها در کشورهای ایران و عراق،“ نامۀ علوم اجتماعی، دورۀ 17، شمارۀ 36 (1388)، 1-25؛ محمدرضا شادرو، حسین محمدزاده و جلال­الدین رفیع فر، ”عوامل اجتماعی مرتبط با قوم­گرایی فرهنگی در میان کُردهای ایران،“ راهبرد اجتماعی فرهنگی، دورۀ 1، شمارۀ 3 (1391)، 75-96؛ حسین محمدزاده و محمدرضا شادرو، ”عوامل مؤثر بر پیوستگی و گسستگی قوم‏گرایی سیاسی،“ فصلنامۀ علوم اجتماعی، شمارۀ 5 (1390)، 201-220؛ خالد شیخی، ”بررسی تطبیقی میزان باور به نگرش­های روشنفکری در میان دبیران علوم اجتماعی و علوم پایۀ کُردستان“ (پایان­نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تبریز، 1386)؛ اسدالله نقدی، احمد محمدپور و علی سوری، ”تأثیر ماهواره بر هویت فرهنگی در کُردستان ایران،“ مجله علوم پزشکی کرمان، شمارۀ 4 (1389)، 131-156؛ محمد رشید صوفی، ”تحلیل نشانه­شناختی بازنمایی هویت کُردی در سینمای ایران بعد از انقلاب 1357“ (پایان­نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، 1387).

[131]حسن کچویان و جمال خسروی، ”اسلام­گرایی در کُردستان و چالش­های ناسیونالیسم کردی و واگرایی: علل و زمینه‏ها (نمونۀ موردی تطورات گفتمان مکتب قران)،“ فصلنامۀ راهبرد اجتماعی فرهنگی، شمارۀ 3 (1391)، 39-58؛ بیان علایی حسینی، ”بررسی مردم­شناختی دو طریقت قادریه و نقشبندیه در استان کُردستان: مطالعۀ موردی زنان شهر سقز“ (پایان­نامۀ کارشناسی ارشد رشتۀ مردم‏شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، 1390)؛ هاوژین بقالی، ”بررسی سازوکارهای تأثیرگذاری دین بر هویت اجتماعی کُردها (مطالعۀ موردی سلفیسم در کُردستان)“ (پایان­نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه الزهرا، 1390).

[132]رضائی و همکاران، سنت، نوسازی و خانواده: مطالعۀ تغییرات خانواده در میان ایلات گورک و منگور مهاباد؛ مهدی رضائی، لطیف پرتوی و احمدمحمدپور، ”مدرنیزاسیون و تغییرات جمعیت‏شناختی خانواده در کُردستان،“ نامۀ جمعیت‏شناسی ایران، دورۀ 8، شمارۀ 16 (1392)، 147-175؛ حجت سراج، ”مطالعۀ جمعیت‏شناختی الگوهای ازدواج در شهر کرمانشاه“ (پایان­نامۀ کارشناسی ارشد جامعه شناسی دانشگاه بوعلی سینا همدان، 1392)؛ ليلا عنايت­زاده و محمود قاضي طباطبايي، ”تجربۀ زيستۀ زنان مطلقۀ كرد، فرايندها و چالش هاي آنان: بررسي پديدارشناختي (مطالعۀ موردي شهرستان سقز)،“ فصلنامۀ زن در فرهنگ و هنر (پژوهش زنان)، سال 5، شمارۀ 3 (1392)، 373-396؛ فردين قريشي، داوود شيرمحمدي و آوات برجوند ، ”فهم عوامل طلاق از منظر مردان و زنان در معرض طلاق و طلاق گرفته مطالعه موردي شهر سقز،“ مجلۀ پژوهش­هاي راهبردي امنيت و نظم اجتماعي، شمارۀ 7 (بهار و تابستان 1393)،  19-30؛ علیرضا قاسمی و باقر ساروخانی، ”عوامل مرتبط با طلاق در زوجین متقاضی طلاق توافقی در کرمانشاه،“ مطالعات علوم اجتماعی ایران، دورۀ 10، شمارۀ 39 (1392)، 69-87؛ خالد شیخی، ”درک معنایی طلاق و کشف پیامدهای مثبت آن،“ مشاوره و روان‏درمانی خانواده، شمارۀ 1 (1391)، 66-77؛ سیروس فرخرایی و شرمین حکمت، ”عوامل اجتماعی مؤثر بر شدت درخواست طلاق از سوی زنان شهرستان سردشت،“ زن و مطالعات خانواده، دورۀ 2، شمارۀ 7 (1389)، 103-120؛ محمداسماعیل ریاحی، اکبر علیوردی­نیا و سیاوش بهرامی کاکاوند، ”تحلیل جامعه­شناختی میزان گرایش به طلاق در کرمانشاه،“ زن در توسعه و سیاست (پژوهش زنان)، دورۀ 5، شمارۀ 19 (1386)، 109-140.

[133]حاتم حسینی و محمدجلال عباسی شوازی، ”تعین‏کننده‏های بلافصل باروری زنان کُرد و ترک شهرستان ارومیه: کاربرد روش تجزیه بونگارت،“ مجلۀ مطالعات اجتماعی ایران؛ دورۀ 4، شمارۀ 2 (1389)، 23-48؛ حاتم حسینی و محمدجلال عباسی شوازی، ”تغییرات اندیشه‏ای و تأثیر آن بر رفتار و ایده‏آل‏های باروری زنان کُرد و ترک،“ زن در توسعه و سیاست (پژوهش زنان)، دورۀ 7، شمارۀ 25 (1388)، 55-84؛ مهدی رضائی، ”زمینه‏های کم‏فرزندآوری در کُردستان ایران“ (رسالۀ دکتری جمعیت شناسی دانشگاه تهران، 1390)؛ محمدجلال عباسی شوازی و سعید خانی، ”الگوهای ازدواج، قومیت و مذهب: بررسی موردی زنان ازدواج­کرده در شهرستان قروه،“ نامۀ انجمن جمعیت­شناسی ایران، دورۀ 4، شمارۀ 7 (1388)، 35-66؛ سعید خانی و حسین ضرغامی، ”بررسی روند نرخ بیکاری در استان کُردستان طی سال­های 1375-1385،“ جامعه­شناسی مطالعات جوانان، دورۀ 4 شمارۀ 11 (1392)، 65-80؛ سهیلا خزایی، ”بررسی میزان مرگ و میر نوزادان در بیمارستان امام خمنیی شهر ایلام،“ مجلۀ بیمارهای کودکان، دورۀ 13 (1381)؛ یارمحمد قاسمی و اسحاق قیصریان، ”مرگ و میر کودکان و محرویت اجتماعی: مطالعه موردی استان ایلام،“ فصلنامۀ علوم اجتماعی، شمارۀ 40 (1387)؛ 27-51؛

Hatam Hosseini and Amir Erfani, “Ethnic difference in attitude and practice of Consanguineous Marriage among Kurds and Turks In Uromiah Distric, Iran,” Journal of Comparative Family Studies, Vol. 45:3 (2014), 389-403.

[134] فاطمه کریمی، تراژدی تن: خشونت علیه زنان (تهران: انتشارات روشنگران و مطالعات زنان، 1389).

[135]سهیلا شهریاری، زنان کُرد: نظریۀ مبنایی در باب زنان کُرد (تهران: جامعه‏شناسان، 1394).

[136]احمد محمدپور، جلیل کریمی و نشمیل معروف‏پور، ”مطالعۀ تفسیری بازنمایی زن در ضرب‏المثل‏های کُردی (گویش سوارنی ـ موکریانی)،“ زن در فرهنگ و هنر (پژوهش زنان)، دورۀ 4، شمارۀ 13 (1391)، 65-83؛ گلاله برنا، ”مطالعۀ کیفی تغییرات در سبک زندگی و صورت­بندی هویتی زنان در کُردستان ایران: مطالعۀ موردی شهر مریوان“ (پایان­نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه بوعلی سینا همدان، 1392).

[137]رضا صفابخش و محمد میرزایی، بررسی علل افزایش نرخ خودکشی در استان ایلام و راه­های کاهش آن“ (پایان­نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، 1372)؛ علی خورشیدی، محمدتقی یاسمی، نازیلا اساسی و قاسم زمانی، ”تعيين بار ناشي از رفتارهاي خودكشي در استان ايلام،“ پايش، دورۀ 3 ، شمارۀ 4 (1383)، 257- 264؛ ستار كيخاوي، ”بررسي شيوع خودكشي موفق و ناموفق در استان ايلام، 1376،“ مجلۀ علمي دانشگاه علوم پزشكي ايلام، دورۀ 8، شمارۀ 28 (1379)، 7- 12؛ محسن رضاييان و غلامرضا شریفی، ”خودسوزي مهم­ترين روش خودكشي در استان ايلام،“ مجلۀ روانپزشكي و روانشناسي باليني ايران (انديشه و رفتار)،  دورۀ 12، شمارۀ 3، پياپي 46 (1385)، 289 -290؛ علی خورشیدی، کورش سایه‏میری و مهران بابانژاد، ”تحليل روند فصلي خودكشي در استان ايلام طي سال­هاي 1380-1388،“ مجلۀ اپيدميولوژي ايران، دورۀ 9 ، شمارۀ 3 (1392)، 17-23.

[138] حاتم حسینی و بلال بگی، ”استقلال زنان و کنش های باروری در میان زنان کُرد شهر مهاباد،“ زن در توسعه و سیاست (پژوهش زنان)، دورۀ 19، شمارۀ 39 (1391)، 57-78؛ حسین محمودیان و مهدی رضائی، ”زنان کُرد و کنش کم‏فرزندآوری،“ مطالعات راهبردی زنان، دورۀ 14، شمارۀ 55 (1391)، 173-255.

[139]جلیل کریمی، جامعه‏شناسی تاریخی کرمانشاه: تحلیل تاریخی فقر و اسکان غیررسمی در کرمانشاه (کرمانشاه: پژوهشکدۀ مطالعات کالبدی کرمانشاه، 1395).

[140]عبدالله کاوه، مونوگرافی سقز (سقز: انتشارات محمدی، 1367).

[141]ھەرمان وەتمانی، زانکۆ خەلیفە،فەرھەنگی ئاواییەکانی مەھاباد: فرھنگ روستاھای مھاباد (تھران: ھمایش دانش، 1388).

[142]محمد صمدی، نگاهی به تاریخ مهاباد (مهاباد: رهرو، ۱۳۷۳).

[143] مەحیەدین حەقشناس، شارەکەم سنە، (تهران: نشر پانیذ 1389).

[144]روح­الله بهرامی، سلسلۀ والیان لرستان: مقدمه­ای بر تاریخ سیاسی ایلام و لرستان (خرم‏آباد: حروفیه و دانشگاه لرستان، 1388).

[145]بهرام مهرپیما، پیشینۀ ورزش در کُردستان: سقز (تهران: توکلی، 1390).

[146] جمشید صداقت کیش، اخبار کُردستان به روایت روزنامه‏های دولت علیۀ ایران وقایع اتفاقیه و ایران (تهران: توکلی، 1390).

[147]عبدالحمید حیرت سجادی، پیشینۀ آموزش و پرورش کُردستان (تهران: عابد، 1381).

[148]عبدالحمید حیرت سجادی، ایلات و عشایر کُردستان (سنندج: دانشگاه کُردستان، 1382).

[149]حیدر بهتویی، کُرد و پراکندگی آن در گسترۀ ایران­زمین (ناشر: حیدر بهتویی، 1377).

[150]اسماعیل شمس، گزیده‏ای از اسناد کُردستان: مجلس اول تا پنجم شواری ملی (تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1392).

[151]حسینعلی افتخار بیات و حسین احمدی، تاریخ ماکو (تهران: شیرازه، 1381).

[152]عبدالزاق اصفهانی، ارومیه، اشنویه، رواندز در 1229 هجری قمری (تهران: توکلی، 1391).

[153]و. همدی، کُردستان و کُرد در اسناد محرمانه بریتانیا، ترجمۀ بهزاد خوشحالی (همدان: نور علم، 1378).

[154] ستار عزیزی، حمایت از اقلیت‏ها در حقوق بین‏الملل (همدان: نور علم، 1385)؛ اسعد اردلان، حقوق ملت‏ها (سنندج: کالج، 1394)؛ هیوا خدری، ”موانع و زمینه‏های فرهنگی اعمال حقوق بشر از نگاه زنان کُرد“ (پایان­نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه شهید بهشتی، 1385)؛ آرمان شریعتی، ”بررسی حق بر آموزش به زبان مادری در نظام حقوقی ایران در پرتو اسناد حقوق بشر“ (پایان­نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه شهید بهشتی، 1385)؛ شایان سیداحمدی، ”بررسی عملیات انفال از منظر حقوق بین‏الملل با تأکید بر رأی دادگاه عالی کیفری عراق“ (پایان­نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه شهید بهشتی، 1393).

[155]محمود دولت آبادی، کلیدر (چاپ 23؛ تهران: فرهنگ معاصر، 1390). این رمان اخیراً در کُردستان عراق به کُردی ترجمه شده‏ است.

[156]علی­محمد افغانی، شوهر آهوخانم (چاپ 26؛ تهران: نگاه، 1394).

[157]ابراهیم یونسی، گورستان غریبان (تهران: نگاه 1372). از ابراهیم یونسی رمان‏های دیگری همچون زمستان بی‏بهار، دعا برای آرمن، مادرم دوبار گریست، دلداده‏ها، خوش آمدی، کج کلاه و کولی به جای مانده که همگی آنها به نوعی به جامعۀ کُردستان و تعامل مردم کُرد با غیر کُرد می‏پردازد.

[158]علی­اشرف درویشیان، سال­های ابری (چاپ 8؛ تهران: چشمه، 1390). درویشیان کتاب‏های دیگری در حوزۀ ادبیات داستانی کُردستان به زبان فارسی به چاپ رسانده که از جمله می‏توان به داستان‏های کوتاه از نویسندگان کُرد و افسانه‏های کُردی اشاره کرد.

[159] بختیار علی، آخرین انار دنیا، ترجمۀ آرش سنجابی (تهران: افراز، 1392). از همین نویسنده رمان‏های دیگری از زبان کُردی به فارسی ترجمه شده است که عبارت­اند از غروب پروانه، قصر پرندگان غمگین، شهر سفید موسقیدان­ها.

[160] حسیەن شێربەگی، شاربەدەر (بوکان: نویسندە، 1377)؛ عەتا نەھایی، گرەوی بەختی ھەڵاڵە (بانە: مانگ، 1393)؛ فەڕوخ نێعمەتپوور، باڵندەی بریندار، ماسی سەرسام (بانە: مانگ، 1393)؛ شارام قەوامی، سوەیلا (سلێمانیلە: بی­نا، 2004)؛ سراج بناگر، قولولو (تهران: آنا، 1395)؛ بریا کاکەسووری، دەنگدانەوە (بوکان: بریا کاکەسووری، 1393)؛ عەلی غوڵامعەلی، پادشای تەنیایی (سەقز: گوتار، 1394)؛ سەید قادر ھیدایەتی، گابۆڕ (سەقز: گوتار، 1394)؛ سولەیمان عەبدولڕەحیم‏زادە، چارەنووسی تاپۆکان (ھەولێر: بی­نا، 2012).

[161] هاشم احمدزاده، از رمان تا ملت، ترجمۀ بختیار سجادی (سنندج: دانشگاه کردستان، 1386)؛ شارام قەوامی، شاری دەستەو تاقمەکان (سنە: شارام قەوامی، 1386). این کتاب نقد و بررسی یکی از رمان­های بختیار علی، رمان نویس کُرد اهل کُردستان عراق، با نام شاری مووسیقاره سپییه‏کان است.

[162]محه‏ممه‏د به‏هره‏وه‏ر، سواره و په‏خشانی کُردی، دسترس­پذیر در Kurdipedia,org؛ عبدالخالق پرهیزی، بیان کُردی در شعر نالی (سردشت: چاپ نفیس، 1386)؛ کامران ڕەحیمی، بنەماکانی وشەسازی و وشەڕۆنان لە زمانی کوردیدا [بنیان واژەسازی در زبان کردی] (سەقز: گوتار، 1387).

[163] صدیق صفی‏زاده، دانشنامۀ نام‏آوران یارسان (تهران: هیرمند، 1376)؛ صدیق صفی‏زاده، نامۀ سرانجام: کلام خزانه (تهران: هیرمند، 1376)؛ مصطفی­بن محمود گورانی، شاهنامه کُردی (تهران: آنا، 1388)؛ سیاوش گوده‏رزی، شانامه‏ی کُردی (ھەولێر: ئاراس، 2013).

Veladimir Minorsky, “Nots sur la sects des Ahle Haqq,” Revue de monde musulman (1920), 19-97.

[164]عبدالرحمن شرفکندی (هه‏ژار)، ھەنبانە بۆرینە (تهران: سروش، 1367).

[165]ماجد مردوخ روحانی، فرهنگ فارسی ـ کردی دانشگاه کُردستان (سنندج: دانشگاه کُردستان، 1385).

[166]عه‏لی جه‏وشه‏نی، کوردستانیکا: فه‏رهه‏نگی ئینگلیسی/ کُردی/ فارسی (بانه: مانگ، 1394).

[167]جافر سریش ئابادی و ره‏زا سوهرابی، فرهنگ گروس (سنندج: دانشگاه کُردستان، 1391).

[168]علی­اشرف درویشیان، فرهنگ کُردی کرمانشاهی کُردی ـ فارسی (تهران:   ، 1375).

[169]محمود هاشم­نیا و ملوک محمدی، فرهنگ جیبی کُردی بیجاری ـ فارسی (تهران:     ، 1379).

[170] سروە محەمەدمرادی، ”بیبلۆگرافیای فەرھەنگە کوردیەکان،“ زرێبار: زمانی کردی و فەرھەنگ‏نووسی، شمارۀ 77-78 (1391)،   .

[171]ئەحمەد شەبانی، فەرھەنگی زانستی سیاسی: کوردی – فارسی- ئینگلیسی (سنندج: پژوهشکدۀ کردستان‏شناسی، 1389).

[172]فەرشید کەریمی، فەرھەنگی زاراوەکانی فەلسەفە و زانستە کۆمەڵایەتییەکان: ئینگلیسی- فارسی- کورد ( :   ، 1385).

[173]شهاب خضری، فرهنگ گیاهان دارویی کُردستان: کُردی ـ فارسی (سنندج: شهاب خضری، 1381).

[174]صلاح پایانیانی، فەرھەنگی زارەکی موکریان [فرھنگ شفاھی موکریان] (سلێمانی:    ، 1387). این فرهنگ شش جلدی یکی از جامع‏ترین آثار در این حوزه است. در جلد پنجم اشعار فولکلور زنان و کودکان گردآوری شده و در جلد ششم بر اجزا و عناصر لباس کردی زنان در منطقۀ مکریان کُردستان ایران تمرکز شده است. همچنین بنگرید به پارسا احمدی، بررسی تطبیقی امثال و کردی و فارسی (سنندج: دانشگاه کُردستان، 1394)؛ ئه‏حمه‏د ئیراهیمی، په‏ندی پیران، فه‏رمووده‏ی ژیران [پند پیرها، سخن خردمندان] (سنندج: دانشگاه کُردستان، 1394).

[175]کشکول نخستین فصلنامۀ تخصصی در حوزۀ نسخ خطی کُردستان است که به مدیریت محمد عبدلی چاپ و منتشر می‏شود.

[176] لازم به ذکر است که در سال­های اخیر شمار زیادی از نویسندگان کردستان ایران آثار خود را در مجلات منتشره در اقلیم کُردستان عراق چاپ می­کنند.

[177] ژویش بلو و ویسی باراک، دستورزبان کُردی کرمانجی، ترجمۀ علی بلخانلو (تهران: توکلی، 1387)؛ محمد رحیمی، توصیف ساخت­واژۀ گویش سورانی زبان کردی (سنندج: شیخی، 1391)؛

Amir Hasanpur, “The identity of Hewrami speakers: Reflections on the theory and ideology of comparative philology,” in Anthology of Gorani Kurdish Poetry, ed. A. Soltani (London: Soane Trust for Kurdistan, 1998).

مجلۀ زمانه‏وان [=زبان­شناس] در نیمۀ نخست دهۀ1380 با حمایت انستیتو کوردستان در تهران منتشر می‏شد و در آن به مباحث خاص زبان شناسی توجه می‏شد. برای نمونه می‏توان به این مقالات اشاره کرد: بەختیار سەجادی، ”پێویستی پێکھێنانی لێژنەی زانسیت بۆ فێرکاری زمانی کوردی لە ئێراندا،“ زمانەوان، شمارۀ 1 (1381)، 33-42؛ ڕەفێق شوانی، ”چۆنیەتی ئاوێتە کردنی زارەکانی زمانی کوردی لە زمانی ستاندەردا”،“ زمانەوان، شمارۀ 2 (1381)، 26-39؛ کامران ڕەحیمی، ”خەسارناسی وشە‏سازی لە زمانی کوردیدا،“ زمانەوان، شمارۀ 3 (1385)، 9-56؛ ڕەشید کرمانج، ”ڕیشە‏ناسی،“ زمانەوان، شمارۀ 3 (1385)، 139-142.

[178]حەمە حەمەباقی، مێژووی موسیقای کوردی [تاریخ موسیقی کردی] (ارومیە: صلاح­الدین ایوبی، 1375)؛ ایرج نظافتی، تاریخ موسیقی کرمانشاه (کرمانشاه: طاق بستان، 1377)؛ صدیق صفی­زاده، تاریخ موسیقی کردی (تهران: بهنام 1377)؛ علی­اصغر نظرالله پور، سازهای کُرد (کرمانشاه: طاق بستان، 1378).

[179]مسعود رحیمی، بافندۀ کرد: نقاش ذهن خویش (تهران: سازمان میراث فرهنگی، 1376)؛ هادی ضیاءالدینی و مهناز شایسته‏فر، ”بررسی نقش و طرح در فرش­های کردی کُردستان،“ کتاب ماه هنر، شمارۀ 139 (1388)، 20-29؛ سوران کُردستانی، ”تاریخچۀ هنر خوشنویسی در کُردستان،“ دسترس­پذیر در Sorankurdistnai.com؛ کمال خالق‏پناه، ”نشانه‏شناسی و تحلیل فیلم: بررسی نشانه­شناختی فیلم لاک‏پشت‏ها هم پرواز می‏کنند،“ مطالعات فرهنگی و ارتباطات، شمارۀ 12 (1387)، 163-182؛ امجد غلامی و امیر غلامی، ”بازنمایی و روایت فاجعه در سینمای کُردستان با تأکید بر برگزیدۀ آثار فیلمسازان معاصر ایران،“ در مجموعه مقالات اولین همایش منطقه‏ای هویت و سینمای کردی (سنندج: دانشگاه آزاد اسلامی سنندج، 1394)، 5-25؛ منصور خلج، تاریخچۀ نمایش در باختران (تهران: نشر نقره، 1364)؛ خسرو سینا، ”جستاری بر بنیاد و سیر تحول نمایشگری در فرهنگ فولکلور و ادبیات کردستان“ (پایان­نامۀ کارشناسی ارشد کارگردانی دانشگاه هنر،      )؛ رحیم عبدالرحیم­زاده، ”بازتاب آیین­های مردمی در تئاتر معاصر کردستان“ (پایان­نامۀ کارشناسی ارشد کارگردانی دانشگاه تربیت مدرس،       ).

[180]کەریم حسامی، لە بیرەوەریەکانم [از خاطراتم] (سوئد:     ، 1986)؛ عبدالرحمن شرفکندی، چێشتی مجێور [شلم­شوربا] (سنندج: نشر آزادی، 1388). چاپ اول این کتاب در سال 1996 در پاریس منتشر شد و جزو مهم­ترین بیوگرافی‏هایی است که یک شخصیت سیاسی ـ فرهنگی کُردستان ایران نوشته است. در 1385، بهزاد خوشحالی آن را به فارسی ترجمه کرد، اما به سبب عدم تأیید از سوی ادارۀ ارشاد اسلامی مجوز چاپ رسمی پیدا نکرد و اخیراً با عنوان شلم‏شوربا به فارسی ترجمه شده است. مصطفی تیمورزاده، وحشت در سقز (تهران: نشر شیرازه، 1382)؛ حکیم نیلوفری، زنده باد مشروطه، پاینده باد قانون (سقز: گوتار، 1388)؛ احسان نوری پاشا، جنبش ملی کُرد در ترکیه (تهران: توکلی، 1380)؛ رئوف ضیایی، یادداشت­هایی از کُردستان (اورمیه: صلاح‏الدین ایوبی، 1367).

[181] این مرکز از سال 1379 فعال است و هم اکنون دارای دو گروه پژوهشی مطالعات تاریخ و فرهنگ کُردستان و مطالعات راهبردی و توسعه و یک مجله‏ با عنوان پژوهشنامۀ ادب کُردی است.

[182] این انستیتو در سال 1379 در تهران تأسیس شده است. از جمله فعالیت‏های آن انتشار دو شماره از مجلۀ کُردستان است. شمارۀ دوم این مجله در قالب یک کتاب با عنوان کتاب کُردستان به چاپ رسید که حاوی مقالات متعددی در حوزه‏های زبان، نظریات ادبی و روزنامه‏نگاری کُردی است. از جمله می‏توان به مقالات زیر اشاره کرد: ڕەزا شەجێعی، ”ڕۆژنامەگەری کوردی: گەمەی بەرجستەکردنەوەی قەیران،“ در کتاب کوردستان (1382)، 175-196؛ ڕەھبەر مەحموودزادە، ”ئاوەزمەندێتی کوردی لە نێوان ناوەڕۆکە ناوچەییەکان و مێتۆدە جیھانییەکاندا،“ در کتاب کوردستان (1382)، 41-62.

[183]این مرکز که در سال 1393 در سنندج تأسیس شده، دارای چهار دپارتمان در حوزه‏های تاریخ، ادبیات، معماری، اقتصاد و روابط بین‏الملل است و تا به حال دو همایش ملی و منطقه‏ای درحوزهای هَورمان‏شناسی و سینمای کُردی برگزار کرده و کتاب­هایی درحوزه‏های ادبیات کُردی منتشر کرده است.

[184]کلیم‏الله توحدی، حرکت تاریخی کُرد به خراسان (ناشر: کلیم‏الله توحدی، 1371)؛ یوسف متولی حقیقی، ”تأملی پیرامون علل و چگونگی مهاجرت کُردها به خراسان،“ فصلنامۀ فقه و تاریخ تمدن، شمارۀ 23 (1389)، 63-89؛ سیاوش فاتحی، کوچندگان کرمانج (شیراز: کیان نشر، 1389)؛ کلیم­الله توحدی، ”اهمیت و اصلات موسیقی کُردی خراسان،“ مقام موسیقایی، شمارۀ 3 (1377)، 106-113.

[185]Matin, Kurds and American Liberalism; Khalid Khayati, Kurds in France and Sweden (Linköping: Linköping University Press, 2008).

پیوند پارسی: واو عطف

چو آب می‌رود این پارسی به قوت طبع

نه مَرکبی‌ست که از وی سَبَق بَرد تازی

سعدی1

امروزه در زبان فارسی دو معادل برای واژۀ انگلیسی and یا فرانسوی et وجود دارد، یکی ”وَ“ در نوشتار و گفتار رسمی و دیگری ”اَُ“ در گفتار غیررسمی و خودمانی. ولی در گذشته چنین نبود. از یک سو ”وَ“‌ حرف ربط یا عطف در زبان عربی است و ملاط مناسبی بین واژه‌های فارسی نیست و از سوی دیگر، کاربرد ”اُ“ محدود به گفتار نبوده و در نوشتارهای فارسی نیز طی قرن‌ها نقش رابط بین دو کلمه را بر عهده داشته است. با این همه، چون حرفی برای نشان دادن آن وجود ندارد و گذاشتن حرکت هم بر روی حروف فارسی متداول نیست، جای خالی آن با واو عربی پر شده است. مروری بر دیوان حافظ نشان داد که در این دیوان، پیوند پارسی به صورت گوش‌نواز و دلنشین “اُ” خوانده می شود، مگر در موارد خاص که چنین خوانشی امکان‌پذیر نیست.

”و“ با نام ”واو،“ حرف سی‌ام از الفبای فارسی (قبل از ه) و بیست‌و‌هفتم از الفبای عربی (بعد از ه) است. این حرف به صورت حرف صدادار کشیده در فارسی، مانند ”زود“ (zud)، و در عربی، مانند ”نور“ (nur)، به کار می‌رود. به علاوه، ”واو“ در عربی با صدایی برابر با w انگلیسی و در فارسی با واج صامت لبی/دندانی شبیه v انگلیسی (وَحید = wahid عربی = vahid فارسی) به کار می‌رود. در زبان عربی صدای v وجود ندارد و در صورت لزوم آن را با حرف سه‌نقطه‌ای ”ڤ“ (ویکتوریا = ڤیکتوریا = Victoria) می‌نویسند. تفاوت این دو صدا در دو فعل فارسی ”بود“ و ”بُوَد“ آشکار است.

عمده‌ترین کاربرد حرف ”و“ یا ”واو“ در عربی به صورت حرف عطف[2] یا واو عطف است که تلفظ آن ”وَ = wa‌‌“ است و دو کلمه مانند حسن وَ حسین یا دو جمله مانند ذَهَبَ حَسَن وَ جاء حُسین (حسن رفت وَ حسین آمد) را به هم می‌پیوندد. واو عطف در پهلوی به صورت ”او = u‌“ تلفظ می‌شده و در قرون نخستین اسلامی نیز به همین صورت بوده و بعدها به صورت ”اُ = o‌‌“ درآمده است، مانند حسن اُ حسین یا حسن رفت اُ حسین آمد. وقتی الفبای عربی به زبان فارسی راه یافت، واو عطف عربی به همان صورت، ولی با تلفظ va به جای wa (یکی از تفاوت‌های عمدۀ بین فارسی‌زبانان و عربی‌زبانان) در فارسی به کار گرفته شد.[3] در واقع، واو عطف عربی ملاط زبان فارسی شد و به نقل از فرهنگ معین، ”در تلفظ هرج و مرجی پدید آمد.“[4]

برای آنکه بدانیم واو عطف در گذشته چگونه خوانده می‌شده، ناچار به سراغ شعر قدیم فارسی رفتیم تا به تبعیت از وزن شعر، خوانش آن را دریابیم. دیوان حافظ[5] را برگزیدیم که در آن، 2153 بار ”و/حرف ربط“ یا همان واو عطف آمده است.[6] از 486 غزل در این دیوان، 100 غزل اول را انتخاب و تلفظ همۀ موارد واو عطف، بالغ بر 470 مورد، را در آنها بررسی کردیم و در دو گروه قرار دادیم: خوانش عمومی با صدای ”اُ = o‌“ و خوانش در موارد خاص با صدای ”وُ = vo.‌“

  1. خوانش عمومی واو عطف با صدای ”اُ = o.“ این خوانش شامل حدود 400 مورد، چه بین دو کلمه مانند دو بیت زیر و چه بین دو جمله مانند دو بیت بعد، است:

فریاد که از شش جهتم راه ببستند

آن خال و خط و زلف و رخ و عارض و قامت

زاهد و عُجب و نماز و من و مستی و نیاز

تا تو را خود ز میان با که عنایت باشد

دوش دیدم که ملائک در میخانه زدند

گِل آدم بسرشتند و به میخانه زدند

آنکه پامال جفا کرد چو خاک راهم

خاک می‌بوسم و عذر قدمش می‌خواهم

  1. خوانش واو عطف در موارد خاص با صدای ”وُ = vo‌.“ واو عطف در چهار حالت زیر ناگزیر به شکل ”وُ“ خوانده می‌شود.

الف. بعد از حرف صدادار ”آ،“ با دو شاهد:

صلاح کار کجا وُ من خراب کجا

ببین تفاوت ره از کجاست تا به کجا

هر که خواهد گو بیا وُ هر چه خواهد گو بگو

کبر و ناز و حاجب و دربان در این درگاه نیست

ب. بعد از حرف صدادار ”و،“ با دو بیت شاهد:

من آن نیَم که دهم نقد دل به هر شوخی

درِ خزانه به مُهر تو وُ نشانۀ توست

حدیث از مطرب و می گو وُ راز دهر کمتر جو

که کس نگشود و نگشاید به حکمت این معمّا را

ج. بعد از های غیر ملفوظ، با دو بیت شاهد:

زلف آشفته وُ خوی کرده وُ خندان لب و مست

پیرهن چاک و غزل‌خوان و صُراحی در دست

باده وُ مطرب و گل جمله مهیّاست ولی

عیش بی یار مهیا نشود یار کجاست

د. در ترکیب و تخفیف با کلمۀ بعد. این‌گونه موارد بیشتر در آغاز مصراع دوم، یعنی در عطف به مصراع اول، واقع می‌شود و آن را واو ابتداء نیز می‌گویند.[7] پُربسامدترین آنها به ترتیب عبارت‌اند از وَر (و اگر)، وَز (و از)، وین (و این) و وآن (و آن). سه بیت زیر از یک غزل و دو بیت بعد از غزلی دیگر شواهدی از این موارد را به دست می‌دهند:

در نعل سمند او شکل مه نو پیدا

وَز قد بلند او بالای صنوبر پَست

شمع دل دمسازان بنشست چو او برخاست

وَافغان ز نظربازان برخاست چو او بنشست

گر غالیه خوشبو شد در گیسوی او پیچید

وَر وسمه کمان‌کش گشت در ابروی او پیوست

آن شمع سرگرفته دگر چهره برفروخت

وین پیر سالخورده جوانی ز سرگرفت

آن عشوه داد عشق که تقوی ز ره برفت

وآن لطف کرد دوست که دشمن حذر گرفت

باید افزود که در شعرهای ملمّع (بیت‌ها و مصراع‌های عربی) دیوان حافظ، واو عطف به سیاق زبان عربی، ولی با تلفظ فارسی، به صورت ”وَ = va‌“ خوانده می‌شود:

أَلا يَا أَيّهَاالسَاقِي أَدِر كَأسًا وَ نَاوِلها

(ساقیا پیمانه‌ای به گردش آور و بر ما بپیمای)

که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل‌ها

وفا خواهی جفاکش باش حافظ

فان الرّبح وَ الخسران فی التّجر

(همانا سود و زیان است در بازارگانی)

نتایج به دست آمده از این بررسی به روشنی نشان می‌دهد که در سراسر دیوان حافظ پیوند پارسی، بین دو کلمه یا دو جملۀ فارسی، به صورت ”اُ = o‌“ خوانده می‌شود، مگر در موارد خاص که چنین خوانشی امکان‌پذیر نیست. به تبع این نتایج، زین پس در گفتار به جای ”وَ“ عربی “اُ“ فارسی بگوییم و به‌ویژه در خواندن نوشته‌های فارسی، در رسانه‌ها، ”وَ“ عربی را به صورت ”اُ“ فارسی بخوانیم که گوش‌نوازتر و دلنشین‌تر است.

[1] با امتنان قلبی از دکتر علی‌اشرف صادقی، جناب نصرت‌الله ضیایی و دکتر محمدحسین مصطفوی جباری برای خواندن متن و طرح پیشنهادهای سودمند.

[2] عطف، ریشۀ عاطفه، به معنی مِهر ورزیدن، متمایل شدن و مرتبط کردن یا پیوند دادن است.

[3] از یادداشت دکتر ژالۀ آموزگار به بهرام گرامی: ”ما در زبان فارسى ’وَ‘ نداريم، بلكه ’اُ‘ داريم. چنان كه در محاورۀ معمولى ’وَ‘ به كار نمى‌بريم و اين كلمه تحت تأثير عربى ’وَ‘ تلفظ شده است.“

[4] محمد معین، فرهنگ فارسی (تهران: امیرکبیر، 1371).

[5] خواجه شمس‌الدین محمد حافظ، دیوان حافظ، تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری (چاپ 2؛ تهران: خوارزمی، 1362).

[6] مهین‏دخت صدیقیان و ابوطالب میرعابدینی (گردآورندگان)، فرهنگ واژهنمای حافظ به انضمام فرهنگ بسامدی بر اساس حافظ خانلری (تهران: امیرکبیر، 1366).

[7] لغتنامۀ دهخدا.

امیرپرویز پویان از چشم باقر پرهام

امیرپرویز پویان از چهره‌های برجستۀ جنبش چپ نوین ایران است. به سال ۱۳۲۵ در تهران به جهان چشم گشود، در خانواده‌ای میان‌حال و نیمه‌­متجدد. پدرش کارمند دولت بود که در سال ۱۳۲۹ به مشهد منتقل شد. امیرپرویز دبستان و دبیرستان را در این شهر‌ گذراند. در نوجوانی به اسلام سیاسی گروید و چندی با ”کانون نشر حقایق اسلامی“ ره سپرد. در شورش ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ مشهد شرکت داشت، اما رفته­رفته از جریان‌ها و جرگه‌های دینی گسست. در سال ۱۳۴۴، دبیرستان فیوضات را به پایان برد و رهسپار تهران شد. در دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه تهران، آموزش دانشگاهی آغاز کرد. در این زمان، دیگر یک مارکسیست پر و پا قرص بود. با عباس مفتاحی، دانشجوی دانشکدۀ فنی، پیمان دوستی بست و به همیاری او و رفیق دیرینه‌اش، مسعود احمدزاده، یک محفل مطالعۀ کتاب‌های مارکسیستی درست کرد. از سال ۱۳۴۵، به برگردان متن‌های ادبی و فلسفی از انگلیسی به فارسی روی ‌آورد و نیز به نوشتن داستان کوتاه و نقد ادبی. در همین سال است که محفل روشنفکری صمد بهرنگی- بهروز دهقانی را شناخت، شناختی که پیوندی اندام‌وار میان دو محفل فرارویاند. در سال ۱۳۴۶ با خوشه‌ احمد شاملو به همکاری تنگاتنگ برآمد، اما نوشته‌ها و ترجمه‌هایش با نام‌های همشهری، علی کبیری، رسول هاشمی و . . . در دیگر نشریه‌ها و جنگ‌های ادبی- اجتماعی آن دوران نیز به چشم می‌آمد، از جمله در جُنگ سپهر، آرش و کتاب آبان. در نشست‌های تدراکاتی آغاز سال ۱۳۴۷ برای‌ شکل‌گیری کانون نویسندگان ایران مشارکت داشت و از حامیان پرشور این حرکت به شمار می‌آمد. مرگ صمد بهرنگی در ۹ شهریور ۱۳۴۷، ”قلمرو تعهد‌ش را وسعت می‌بخشد.“ در بزرگداشت دوست و همرزم نویسنده، منقد و پژوهشگرش، در آرش شمارۀ ۵ (آذر ۱۳۴۷) نقشی کارساز ایفا کرد و نوشته‌اش زبانزد روشنفکران مخالفِ حکومت شد: ”کنون ره او برکدامین بی‌نشان قله است، در کدامین سو؟“ در پی این رویداد و پس از شکستِ بهار پراگ، پاگیری جنبش‌های اعتراضی در اروپا و امریکا و پدیداری مبارزۀ مسلحانه در گسترۀ جهان است که محفلِ اینک گستردۀ پویان- مفتاحی-احمدزاده، همگام با محفل تبریز به رهبری بهروز دهقانی، علیرضا نابدل و مناف فلکی، به تدراک جنبش چریکی شهری در ایران دست می‌زنند. درسال ۱۳۴۸، امیرپرویز پویان به نقد دیدگاه‌‌های واپس­گرا و راه ‌‌و روش سیاسی جلال آل­احمد نشست؛ خشمناک از امپریالسم و هراسان از انقلاب را به صورت نیمه­مخفی پراکند و نیز دو داستان کوتاه ”بازگشت به ناکجا‌آباد“ و ”بازگردیم“ را در شمارۀ 2 فصل‌های سبز (آذر ۱۳۴۸) انتشار داد. برای شناخت بیشتر ساختار اجتماعی- اقتصادی ایران به موسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران راه جست، اما دیری نپایید که زندگی زیرزمینی ‌پیشه ساخت. در سال ۱۳۴۸ ضرورت مبارزۀ مسلحانه و رد تئوری بقا را نوشت. این جزوه‌‌ پس از درهم‌آمیزی گروه جزنی- ظریفی با گروه پویان-احمدزاده و پیدایش چریک‌هایی فدایی خلق در سال ۱۳۴۹، از سوی آن سازمان و دیگر جرگه‌های انقلابی بارها و بارها چاپ و در میان روشنفکران ناسازگار با نظم موجو، دست به دست شد. امیرپرویز پویان در کنار یکی از همرزمانش، رحمت پیرو نذیری، در سوم خرداد ۱۳۵۰ در درگیری مسلحانه با مأموران عملیاتی ساواک جان باخت.

گفت­وگویی که پیشاروی دارید در دفتر اول مجموعۀ دو دفتری زندگی و جستار‌های امیرپرویز پویان آمده است که نگارنده در دست انتشار دارد.

 

ناصر مهاجر: آقاى پرهام، در اريبهشت­ماه ١٣٥٠، شما را با گروهی از پژوهشگران و پرسشگران مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران بازداشت كردند؛ به هنگامى كه عازم یک سفر پژوهشى به منطقۀ زلزله­خيز طرود بودید.[1] اين درست در زمانى ‌ا‌ست كه ساواك سخت به دنبال اميرپرويز پويان مى‌گشت و براى سر اين ”خرابكار“ جايزه گذاشته بود. از شما كه با پويان دوستى داشتيد، جوياى اطلاعاتى دربارۀ او بودند. خواهش مى‌‌كنم ماجراى اين بازداشت و بازجويى را براى ما شرح دهيد؟

باقر پرهام: بله. عرض کنم، من در بخش شهری مؤسسه كار مى‌كردم. در آن تاریخی که شما به آن اشاره كرديد، مدیر مؤسسه آقای فيروز توفیق بود و من معاون ایشان بودم. به علت سفرهایی که به مناطق زلزله­زدۀ خراسان و جاهای دیگر کرده بودم، به اين نتيجه رسيده بودم که مؤسسۀ مطالعات و تحیقیقاتی اجتماعی باید تمام مناطق زلزله­زدۀ ایران را، به­ويژه مناطقى که خاطرۀ زلزله هنوز از ضمیر‌ها نرفته، بررسى كند—چه مناطق بازسازى­شده و چه مناطق بازسازی­نشده—تا از راه این بررسی شناختِ جامع سوسیولوژیکى دربارۀ زلزله و مسایل و مشكلات مربوط به شيوه‌هاى پيشگيرى، ويرانى‌ كمتر و بازسازی بهتر، پیدا بشود. اولین نقطۀ ایران که انتخاب کرده بودم و مورد موافقت مؤسسه قرارگرفته بود، طرود بود.

 

ن. م.: در مرداد ١٣٤٩ هم در طرود زلزله شده بود و انبوهى كشته و زخمى بر جای گذاشته بود.[2]

ب. پ.: من دربارۀ اين زلزله كه شما مى‌فرماييد حضور ذهن ندارم. اما در زمان نخست‌وزيرى دکتر محمد مصدق، در طرود زلزلۀ شديدى شده بود.[3] مردم و دولت با کمک هم آن­جا را بازسازی کرده بودند. من می­خواستم با یک تیم تحقیقاتی، که زیر نظر خود من بود، بروم آن­جا و مطالعه را از همان­جا شروع کنیم. تا جايى كه به ياد مى‌آورم با مصطفى شعاعيان، هوشنگ كشاورز صدر و رحمت جواهرى قرار بود برويم؛ با یک جیپ که راننده هم داشت. قرار شد كه آنها بيايند منزل من که آن وقت در محلۀ نیروی هوایی بود و از آن‌جا با هم راه بیفتیم. دوستان همه­چیز را آماده کرده بودند. من هم از مؤسسه رفتم خانه که نهار بخورم. با پیژاما نشسته بودم سر سفره كه يك دفعه دیدم در می­زنند. فکر کردم كه دوستان هستند. داد زدم: ”بیایید تو، من دارم نهار می‌خورم.“ بعد دیدم به جای سر و کلۀ همکاران من، سر و کلۀ یک آدم ناشناس پيدا شد. اسم مرا صدا مى‌کرد. با همان پيژامايى كه به پايم بود رفتم دم در ببینم چه خبر است. آقایى که نامش سروان محمدی بود و از اطلاعات شهربانی‌ تهران بود، کارت خود را نشان داد و گفت: ”از طرف اطلاعات شهربانی و کمیتۀ ضدخرابکاری آمده­ایم. شما باید با ما بیایید به آن­جا.“ پرسيدم: ”چه شده؟ قضیه چیست؟“ یکی از همراهان جناب سروان که آدم گردن­کلفتی هم بود، خواست بیاید داخل خانه. زن من که در هال خانه ايستاده بود و ماجرا را زير نظر داشت به اعتراض درآمد كه ”آقا شما به چه حقی به خودتان اجازه مى‌دهید كه وارد خانۀ ما بشويد؟“ با اين اعتراض، جناب سروان محمدی دست همكارش را گرفت و گفت: ”آقا شما بيرون بمانيد. بیرون.“ بعد رو به من كرد و گفت: شما بیایید شهربانی، آن­جا می‌فهمید قضیه چیست.

ن. م.: هیچ‌ پيش‌زمینه­ای در روزهای گذشته، هفته­های گذشته . . .

ب. پ.: اصلاً. به هیچ وجه. واقعاً نمی­دانستم چه خبراست، مقصود اینها چیست و چرا مى‌خواهند مرا به شهربانی ببرند. گفتم: ”بسیار خوب، من داشتم نهار می­خوردم؛ اجازه بدهید بروم لباسم را عوض کنم.“ آن آقایی که می‌خواست به زور وارد خانه بشود گفت: ”نه، اين‌ خانه به کوچۀ پشتى هم یک در دارد!“ سروان محمدى رو به مرد گردن­كلفت گفت: ”یکی از شماها بروید در پُشتى را بپایید.“

بازگشتم به خانه. لباس پوشیدم و از زنم خداحافظی کردم. 4 نفر بودند. سروان محمدی جلو كنار راننده نشست و دو نفر هم عقب ماشین سوار شدند. من را در وسط این دو نفر نشاندند. راه افتادیم. پرسيدم: ”آقا، چه شده؟ ممکن است به من بگویید داستان چیست؟“ سروان محمدى پاسخ داد: ”وقتى رسيديم به کمیته، خودتان داستان را می فهمید.“

مرا بردند به شهربانی. از پله‌ها رفتيم بالا. طبقۀ دوم، پیچیدیم دست چپ. قیامتی بود! عدۀ زیادی جوان را که معلوم بود بیشترشان دانشجو بودند، گرفته بودند و در سالن بزرگى جمع كرده بودند. من را هم کردند توى آن سالن. چند تا از دانشجوها مرا می­شناختند. آمدند جلو و گفتند: ”آقا، شما را ديگر برای چه گرفته‌اند؟“ گفتم: ”والله نمی­دانم.“ فرصت نشد از آنها بپرسم كه شما را برای چه گرفته‌اند و آورده‌اند این­جا. فرصت نشد بپرسم چه اتفاقى افتاده. تظاهراتی بوده؟ اعتصابى بوده؟ درگيرى‌ پيش آمده؟ بلافاصله دیدم از در سالنى که در آن بودیم، دوستان من را هم آوردند: شعاعیان و کشاوزر و رحمت­الله جواهری را. اما آنها را بردند به اتاق ديگرى كه سمت چپ سالن ما قرار داشت. هنوز چند لحظه‌ای از ورود آنها نگذشته بود که دیدم دو نفر ديگر هم آمدند. بعداً معلوم شد كه يكى از این دو نفر ختایی است که رئیس عمليات ادارۀ اطلاعات شهربانى بود و ديگرى سرگرد نیک­طبع، معاونش[4]. آقای ختایی تا چشمش به من افتاد، شروع کرد به توپ و تشر زدن به پاسبانى كه مواظب ما بود: ”این آقا را که آورده گذاشته این­جا؟“ پاسبان هم گفت: ”نمی­دانم والله! آوردند این­جا تحویل ما دادند و ما هم کردیمش قاطی اینها.“ ختايى گفت: ”نه! این آقا را ببرید از اين‌جا بیرون و بگذاريد در یک اتاقی که درش بسته باشد و با كسى تماس نداشته باشد.“ مرا بردند به پستويى كه آبدارخانه‌شان بود و در را بستند و رفتند. سماوری غُلغُل مى‌كرد و قورى چای هم روى سماور بود. پستوى كوچكى بود. جا براى بيش از يك نفر نبود كه يا مى‌بايست سر پا بایستد يا چمباتمه بنشیند روی زمین. تا ساعت ده يازده شب مرا در آن‌­جا نگه داشتند. بله، حدود ده يازده شب بود كه آمدند به سراغم. سر و صداها خوابیده بود. از آن جماعت صد نفرى كه بازداشت کرده بودند، کسى ديگر نبود. مرا بردند به اتاقى. یک میز تحرير بزرگ آن‌جا بود و یک صندلی هم جلوى میز. گفتند بنشین روی این صندلی، نشستم. روی میز تابلوی کوچکی قرار داشت که بر آن نوشته شده بود: رئیس عملیات. پاسبانى كه من را آورده بود رفت و در را از پشت بست. نگاه کردم به دیوار مقابلم. نمودارى را ديدم و عباراتى مثل چند نفر را دستگیر کرده‌ا‌یم، چند نفر را زندانی کرده‌ایم، چند نفر را آزاد کرده‌ایم، اين چند نفر تحت تعقیب­اند و اين چند نفر را برای همیشه آزاد کردیم و . . . مشغول خواندن نمودارها بودم كه همان آقای ختایی با آن آقای سرگرد نیک­طبع وارد اتاق شدند. ختايى نشست پشت ميز و نیک­طبع هم پشت سرش ایستاد. ختایی با لحن خیلی مهربان و دوستانه به من گفت: ”آقای پرهام، مثل اینکه شما خیلی مورد علاقۀ دانشجویان هستید. به شما احترام می‌گذارند و از كلاس‌هاى درستان تعريف مى‌كنند.“ گفتم: ”والله نمی­دانم. آن­طور که شما می­گویید لطف دارند دیگر.“ بعد شروع کرد به اينكه: ”شما آدمی به نام ساعدی می­شناسید؟“ من هم برگشتم و گفتم: ”بله، دو تا ساعدی هم می‌شناسم.“ خُب دو تا ساعدی داشتیم. يكى که دم مؤسسه دکه­ای داشت که پلی­کپی‌ها و جزوه­های تحقیقاتی­مان را می‌دادیم به او كه جلد كند و يكى هم غلامحسين ساعدى بود. گفتم: ”یک ساعدی داریم دم مؤسسه . . .“ حرفم تمام نشده گفت: ”نه، نه، نه، او را نمی­خواهم.“ ساعدی نویسنده را می‌گویم. گفتم: ”چرا یک ساعدی نویسنده هم هست که من او را می‌شناسمش.“ گفت: ”از كجا این آقای ساعدی را می‌شناسی؟“ كمى فکر کردم و بعد گفتم: ”حقیقتش نمی‌دانم. به احتمال زیاد یا توی یک کتابخانه يا در يك کتابفروشی به هم برخورد کردیم و با هم آشنا شدیم یا مثلا ً در یکى از كافه­رستوران‌هايى که در آن عرق می‌خوریم.“ خلاصه كنم، حوصله­اش سر رفت و يك­باره گفت: ”برگرد پُشت سرت را نگاه کن.“ من برگشتم و پشت سرم را نگاه کردم. چارتی بود از 9 نفر ازچريك‌هاى سیاهکل. عکس‌هایشان را زده بودند به دیوار. گفت: ”این چارت را نگاه کن! این عکس­ها را نگاه کن.“ نگاه کردم. گفت: ”كدام‌شان را می‌شناسی؟“ من هم برگشتم و گفتم: ”آنکه در گوشۀ دست راست بالا است، امیرپرویز پویان، او را می‌شناسم.“ گفت: ”خُب، چه جوری با هم آشنا شدید؟ چه جوری می­شناسی‌اش؟“ من هم خیلی طبیعی ماجراى دوستى‌مان را برای او گفتم.

اما پيش از اينكه به اصل ماجرا بپردازم، برایتان بگويم که مؤسسۀ مطالعات و تحقيقات اجتماعى دانشگاه تهران دو شیفته كار مى‌كرد. یک عده کارمند رسمی مؤسسه بودند كه از صبح می­آمدند سركار تا ساعت 4 بعد از ظهر. یک عده پژوهشگرانى بودند که کارمند تمام­وقت مؤسسه نبودند و پاره‌وقت در آن­جا كار مى‌كردند. اینها بعد از ظهرها از ساعت 4 تا 8 می‌آمدند و در طرح‌های تحقیقاتی که دستگاه‌های دولتی به مؤسسه می­دادند کار می‌کردند. من هم که سرپرست بخش شهری بودم و معاون مؤسسه، ناچار تا ساعت هشت، هشت­و­نيم شب و بعضی اوقات تا 9 شب آن­جا مى‌ماندم. آخر شب که خسته از مؤسسه در می‌آمدیم، اغلب با دکتر توفیق و یکی دو نفر ديگر از همكاران می‌رفتیم به رستوران‌های اطراف میدان بهارستان یا خیابان شاه­آباد یا خیابان استانبول. شامى مى‌خورديم و به قول معروف دمی به خُمره می‌زدیم. یکی از اين شب‌ها که با دكتر توفيق، محمد غروى و يكى دو نفر ديگر از دوستان رفته بودیم به یکی رستوران‌های خیابان استانبول، تا وارد شدیم ديدم پشت يكى از میز‌ها جمعى نشسته‌اند که من از بین آن جمع اسماعیل خوئی را می‌شناختم و كمى هم ناصر رحمانى­نژاد را كه به مؤسسه رفت­و­آمدى داشت. پنج شش نفرى مى‌شدند. سلام و عليكى كردم و با دوستانم دور ميزى نزديك به ميز آنها نشستیم و غذا و مشروب سفارش دادیم. تا پيشخدمت رفت مشروب و مخلفات بياورد، خوئى آمد سر‌ ميز ما. روبوسی و خوش‌وبشى كرديم. بعد خوئى مرا معرفی کرد به مرد جوانى كه كنارش ايستاده بود و گفت: ”آقاى پرهام.“ بعد هم رو به من گفت: ”اميرپرويز پويان.“ پويان خيلى با احترام سلام­وعلیک گرمی با من كرد. به این ترتیب ما با هم آشنا شديم.

بار بعد كه پويان را ديدم، در مؤسسه بود. فكر مى‌كنم ارديبهشت ١٣٤٩ بود. فريدون تنكابنى را گرفته بودند و كانون نويسندگان در دفاع از او اعتراض‌نامه‌اى نوشته بود كه قرار بود با امضاى اعضاى كانون منتشر شود.[5] اميرپرويز پويان و ناصر رحمانى‌نژاد و سعيد سلطان‌پور با هم به مؤسسه آمدند تا متن اعتراض‌‌نامه را امضا كنم، كه كردم. بعد گفتند برويم دمی به خُمره بزنیم. رفتيم. جزييات ماجرا را به ياد ندارم. واقعا 40 سال پیش است. اما حالا به يادم آمد كه يكى ديگر از كسانى که دور و بر پویان بود، مرحوم محمد مختاری بود كه در بعضی از رستوران رفتن‌ها و عرق خوردن‌ها و گپ­و­گفت‌هاى ما حضور داشت. همان طرف‌های میدان بهارستان و شاه­آباد و گاهی اوقات چهارراه کالج می‌رفتیم و مى‌نشستیم، شامی می‌خوردیم و عرق می‌نوشيدیم. یک بار هم خوئی و سعید و اميرپرویز آمدند به خانۀ ما در همان محلۀ نیروی هوایی. این­گونه نشست و برخاست‌ها شايد شش هفت بار تكرار شد، از اول سال 1349 تا اواخر 1349. همان وقت‌ها بود كه مقاله‌ای نوشتم، در واقع متن سخنرانی‌‌ من بود در دانشسرای عالی‌ سپاه دانش ورامین. این مقاله را هرمز رياحى از من گرفت و در فصل­های سبز، که نشریه‌اى ادواری بود و آقای هرمز ریاحی آن را درمی آورد، چاپ كرد تحت عنوان ”رسالت معلم امروز.“ بعدها كه مجموعه مقالاتم چاپ شد، عنوان اصلى‌اش را رويش گذاشتم: ”گفتارى در نیهیلیسم.“ حرفم این بود که بى‌تفاوت ماندن و منفى‌بافى خدمتی به مملکت نیست. ما معلمان، چه در سطح دبیرستان و چه در سطح دانشگاه، باید کارمان را جدی بگیریم. به جای صحبت‌های کلی دربارۀ مسایل اجتماعی—در واقع عده­ای این کار را می­کردند. مخصوصاً امیرحسین آریان­پور که می‌رفت سرکلاس، درس هم نمی­داد و شروع می‌کرد به حرف‌های سیاسی زدن و . . .— باید کار معلمی­مان را درست انجام بدهیم.

از قضا در همان شمارۀ فصل‌هاى سبز، كه مقالۀ من چاپ شده بود، يا شمارۀ بعدى آن نشريه مقاله‌اى هم از اميرپرويز پويان بود.

ن. م.: گمان مى‌كنم مقالۀ او در شمارۀ دوم فصل‌هاى سبز چاپ شد.

ب. پ.: شايد حق با شما باشد، دقيقا ً به ياد ندارم. به هر حال مقاله به اسم خودش نبود، به اسم ”همشهری“ بود. به اين اسم مطالبى می‌نوشت يا ترجمه مى‌كرد، مربوط به امریکای لاتین. پس از چاپ اين مقاله بيشتر به من نزديك شد. خيلى هم به من احترام مى‌گذاشت. گاهی اوقات هم تنهایی می­آمد به مؤسسه و می‌نشست پهلوی من و گپ می­زديم و من احساس می­کردم این آدم خیلی چپ است، مارکسیست است و علاقه­مند به مسایل امریکای لاتین، چه گوارا و فیدل کاسترو.

ن. م.: آقای پرهام، او را كه می­دیدید و حرف‌هايش را كه مى‌شنيديد، چه احساسى پيدا مى‌كرديد؟ سطح دانشش، شناختش نسبت به مسایلى كه پيش مى‌كشيد، هوش و استعدادش؟

ب. پ.: بسیار آدم باهوشی بود. بسیار آدم تیزی بود، برخلاف جوان‌های هم‌سن وسالش. انگلیسی‌اش بد نبود. می­توانست مطبوعات خارجی را بخواند و از همان مطبوعات خارجی هم اغلب داستان‌ها یا نقد‌هاى ادبى مربوط به امریکای لاتین و انقلاب کوبا را ترجمه می‌کرد و در همان نشریات ادوارى منتشر می‌کرد. قد متوسط نسبتاً كوتاهى داشت. صورت روشن با عینک ذره­بینی. بسيار تيزهوش و زیرک و آگاه به نظر من می‌رسید. خیلی هم به من علاقه پیدا کرده بود و به من احترام می‌گذاشت. و چون به مارکسیسم هم علاقه­مند بود، گاهی اوقات می‌آمد و می‌نشست و بحث‌هایی راجع به مارکسیسم مطرح مى‌كرد و نظر مرا می‌خواست. گاهی اوقات هم مى‌آمد و نوشته‌اى به من داد و مى‌گفت: ”این را بخوانيد و نظرتان را به من بگوييد، رفيقى از آذربايجان آن را نوشته است.“ من هم آنها را مى‌خواندم و نظر خودم را به او مى‌گفتم. تا آن­جا که به یادم مانده، يك بار به او گفتم: ”این حرف‌ها خیلی ساده لوحانه است، نظریاتی که این رفیق تو این­جا نوشته سطحى‌ است.“ گفت: ”من این نظریات شما را به او منتقل می­کنم.“ گفتم: ”خُب، این دیگر به خودت مربوط است.“

ن. م.: مقولاتى در مارکسیسم كه به آن توجه داشت، درباره­شان با شما صحبت مى‌كرد و نظرتان را جويا مى‌شد، چه مقولاتی بودند؟

ب. پ.: دقیقا ً به یاد نمى‌آورم. فرض بفرمایید مفهوم طبقه و جامعۀ طبقاتی در ماركسيسم، نظریۀ دولت در مارکسیسم و این­گونه مقولات.

ن. م.: بحث‌هایتان به مسایل سياسى‌ روز هم كشيده مى‌شد؟

ب. پ.: بعضى وقت‌ها. اما من از او هیچ حرکتی ندیدم که دلالت بر این بکند که علاوه بر علاقۀ شخصی به مسایل نظرى، عضو یک گروه سياسى باشد يا كه مى‌خواهد دست به اقدامی بزند يا مثلاً حرکتی مى‌خواهد بكند. هرگز با من در این زمینه‌ها مسئله‌ای مطرح نمی‌کرد.

ن.م.: در عين حال شما متوجه بوديد كه با روشنفكر جوانى روبه­رو هستيد كه جدى‌ است و جستجوگر و دل مشغولى‌اش، مسایل انقلاب و ماركسيسم . . .

ب. پ.: جوانى جدى! جوانی که به مسایل انقلاب‌ها و مارکسیسم و لنینیسم و این­جور چیزها علاقه دارد و می­خواهد بداند و یاد بگیرد. آن موقع برداشت من این بود. سطح رابطۀ ما روشنفکری بود. خود پرویز هم چيزى نمى‌گفت که مثلاً من فکر کنم که علاوه بر علاقۀ شخصى و انتلكتوئل سرش به جایی بند است، دارد گروهی تشکیل می­دهد یا فعالیت سیاسی می­کند.

ن. م.: يعنى یک رابطۀ ناب انتلکتوئلی با هم داشتيد!

ب. پ: دقیقاً. رابطۀ ما یک رابطۀ انتلکتوالی بود. با هم بحث مى‌كرديم. اهل بحث بود. به بعضی از دوستانش که در شهرستان‌ها بودند هم آدرس پستی مرا در مؤسسه، بدون اجازه گرفتن از من، داده بود. نامه‌هایی می­آمد آن­جا پیش من. داستان یکی­اش را حالا برایتان می­گویم.

ن. م.: كه این هم نشان­دهند‌ۀ اعتمادى بود كه به شما پيدا كرده بود.

ب. پ.: اعتمادی بود که به من پیدا کرده بود. پرویز فهمیده بود که نمی‌تواند مسایل مربوط به مبارزۀ مسلحانه و این­جور چیزها را با من مطرح کند. تشخیص داده بود که من یک عنصر فرهنگی هستم و علاقه­ای به سیاست ندارم.

به هر رو، از اوایل پاییز 1349، یک­دفعه از او بی­خبر ماندم تا زمستان 1349، احتمالاً اسفندماه یا اواخر بهمن­ماه يا اواسط آن ماه؛ حالا خوب یادم نیست. به هر حال، پنج ماهی به­كلى از او بی­خبر بودم. روزی نشسته بودم در مؤسسه، در سالن دکتر باقر هوشیار، محل گروه مطالعات شهری که سالن بزرگى بود و دور تا دور آن را میز چيده بودند. اتفاقاً آن روز دکتر توفیق هم نزدیک من پشت میز دیگری نشسته بود و روی طرحی کار می‌کرد. همكاران ديگر هم پشت ميزشان نشسته بودند و هر كدام سرگرم كارشان بودند. یک­دفعه دیدم که آقایی از در مؤسسه وارد شد. در مؤسسه رو به شرق بود و از در ساختمان تا میز من كه در كنارۀ دیوار شمالى قرار داشت، حدود 15 متر فاصله بود.. مثل اينكه کمی می‌شليد. دو نفر هم پشت سرش بودند، با فاصلۀ یک متری از او حركت مى‌كردند. وارد سالن شدند و در فاصلۀ هفت هشت مترى من ایستادند. آن آقایی که جلو بود و كمى می‌شلید، یک دفعه رو به من گفت: ”آقای پرهام، من حسن پویان هستم، برادر اميرپرویز پویان. این برادر ما پنج شش ماهی‌ است که گم شده. ما هيچ خبری از او نداریم. خانوادۀ من که همراه من هستند [اشاره کرد به دو نفرى كه پشت سرش بودند] همه نگران­اند. شنیده‌ام که شما با برادر ما آشنا هستيد. گويا امير گاهى می­آمد این­جا، سری به شما می‌زد. آمده‌ايم پیش شما ببینیم آيا شما خبری از او دارید یا نه؟“ من خیلی طبیعی و بدون اینکه متوجه شده باشم که آن دو نفر اعضای خانواده‌اش نیستند، بلکه مأمور سازمان امنیت و کمیتۀ مشترک هستند، گفتم: ”بله، آقای پویان. بله، من پرویز را می­شناسم. گاهی این­جا می­آمد و به من سر می­زد. ولی الان هفت هشت ماهی‌ است که من از او هيچ خبرى ندارم.“ البته هفت هشت ماه نمى‌شد، از اول پاییز او را نديده بودم که در واقع می شد چهار پنج ماه. بعد از انقلاب فهمیدم كه او از اول پاییز زده بود به زندگی زیرزمینی. به اين ترتيب، من پنج شش ماه بود كه از او بى­خبر مانده بودم. ولی به آن آقا گفتم که هفت هشت ماهی‌ است که پرويز را نديده‌ام.

گفت: ”خیلی خُب آقاى پرهام. ممکن است که از شما خواهش کنم اگر اميرپرويز این­جا آمد و به شما سر زد، شما به او بگویید که خانواده‌اش نگران حالش هستند! به او بگوييد، خبری از خودش به ما بدهد.“ من هم گفتم: ”باشد آقا. اگر آمد این­جا بهش می‌گویم.“ واقعاً در یک حالت خیلی خیلی طبیعی به آن آقا گفتم، بدون اینکه متوجه شده باشم آن دو نفر همراهش مأموران امنیتی هستند.

ن. م.: به این ترتیب، شما روایتی را که حسن پويان، در ياد ايام جوانى­اش به دست داده تصحيح و تدقيق مى‌كنيد. لابد مى‌دانيد پس از رويداد سياهكل در ١٩ بهمن ١٣٤٩، ساواك خيلى از اعضاى خانوادۀ او را دستگير كرد و زير فشار گذاشت، حتی خواهرش را. اما حسن را بيش از ديگران آزار دادند، به خاطر اينكه اميرپرويز اتاقى در خانۀ او داشت. چه بسا پيشينۀ توده‌اى حسن هم در اين امر دخالت داشت. به هر رو، در سه چهار ماه آخر زندگى اميرپرويز، حسن را چهار بار دستگير مى‌كنند و هر بار چندين روز او را حبس و بازجويى مى‌كنند. بار دوم كه چندى پس از سياهكل بود، حسينى، يكى از سربازجويان ساواك، او را مجبور مى‌كند كه به سراغ شما بيايد و پس از شما به سراغ اسماعيل خوئى. حسن پويان شرح ماجرا را اين گونه نوشته كه با اجازه‌تان آن را مى‌خوانم:

صدای اذان مغرب به گوش می­رسید که نقشه‌اش را شرح داد [اشاره‌اش به حسينى ا‌ست]. قرار شد که دو مأمور، غیر از راننده، مرا به محل دانشکدۀ امیر همراهی کنند. عکسی از او به من داد و دستورش آن بود كه به سراغ آقاى دكتر پرهام، از استادان دانشكده، بروم و جویای خبری از برادرم شوم. تأکید کرد که عکس را فقط در صورتی که دکتر پرهام ادعا کند که امیر را نمی‌شناسد نشان بدهم. آقای دکتر پرهام در آن وقت شب، که قاعدتا ً ساعت کارش نمی­توانست باشد، در دفتر دانشکده حضور داشت. پیدا بود كه اين را حسينى از پيش مى‌دانست. مأموران وقتى كه وارد آن‌جا مى‌شدم به نوبۀ خود يادآورى كردند كه عكس را بلافاصله نشان ندهم، زيرا در آن صورت آقاى پرهام فوراً متوجه خواهد شد كه با برخوردى امنيتى سر‌‌ و ‌كار دارد. من او را تنها از روى اسمش مى‌شناختم و خود وى را هرگز نديده بودم. به يكى از كسانى كه در دفتر دانشكده حضور داشتند گفتم كه آقاى دكتر پرهام را مى‌خواهم ببينم. با اشارۀ دست نشانش داد. وضع روانى من به خاطر موقعيتى كه در آن قرارم داده بودند به چنان شدتى آشفته بود كه دقيقا به وارونۀ سفارش ”دكتر حسينى“ عمل كردم، بدين معنى كه در همان ابتدا عكس امير را نشان دادم. گفتم كه برادرش هستم و براى يافتن او كه از شاگردان شما است راهنمايى مى‌خواهم. دكتر پرهام با چهره‌اى تلخ و حاكى از نفرت پاسخ داد كه اصلاً شاگردى به نام اميرپرويز پويان ندارد. با چنان لحن تندى آن چند كلمه را گفت كه جا براى هيچ پرسشى باقى نگذاشت. وقتى دست از پا درازتر دفتر دانشكده را ترك گفتيم، يكى از ماموران خطاب به من گفت كه يا خيلى بی‌شعورى يا خودت را به خريت زدى. مگر قرار نبود عكس را بلافاصله رو نكنى؟ همكارش گفت: ولش كن بابا. رنگش مثل مرده سفيد شده بود. انگار دكتر پرهام مى‌خواست دارش بزند.[6]

ب. پ.: اين گفته درست نيست. ايشان عكسى به من نشان نداد. عرض كردم كه اینها در فاصلۀ هفت هشت متری من ايستاده بودند. اصلاً نزدیک من نشد که عکسى به من نشان بدهد. تا وارد شد گفت: ”آقای پرهام من برادر پرویز پویان هستم.“ من هم گفتم: ”بله ايشان را مى‌شناسم.“ دوم اينكه آن‌جا دانشکده نبود و دفتر گروه شهرى مؤسسۀ تحقيقات اجتماعى بود. آن موقع من در دانشگاه درس نمی­دادم و پرویز پویان هم نمى‌توانست شاگرد من باشد. سوم اينكه چهرۀ من تلخ نبود. اگر من با چهرۀ تلخ پاسخ مى‌دادم كه نه من پرویز پویان را نمی­شناسم، مرا با خودشان می بردند که! من خیلی طبیعی عمل کردم. آن­قدر طبيعى رفتار كردم كه وقتی آنها از سالن خارج شدند، دکتر توفيق در حالى كه قاه قاه مى‌خنديد، رو به من گفت: ”مرد حسابی، تو چطور نفهمیدی که آنها مأمورین امنیتی هستند. آنها که فامیلش نبودند؛ مأمورهای امنیتی بودند.“ گفتم: ”چه مأمور امنیتی باشند چه نباشند، من به انگیزۀ طبیعی خودم رفتار کردم. نتیجۀ خوبى هم داد. قانع شدند و رفتند دیگر.“

من تعجب مى‌كنم كه آقاى پويان داستان را این­جور شرح داده. اتفاقاً بعد از انقلاب، فكر مى‌كنم سال‌ 62 بود، در دفتر مدير انتشارات آگاه نشسته بودم. از ساعت 5/8 صبح می­رفتم آن‌جا تا شش هفت بعد از ظهر و گروندرویسه ماركس را ترجمه و اصلاح می­کردم. پشت يك ميز، آقاى حسين‌خانى مدير انتشارات آگاه نشسته بود و پشت يك ميز من نشسته بودم. یک­دفعه یک آقايى در اتاق را باز کرد. به جای این که بیاید توی اتاق، دم در ايستاد و خيره ماند به من. بعد از چند لحظه -حالا آقای حسین­خانی هم شاهد قضیه است- گفت: ”آقای پرهام مرا می­شناسی؟“ یک خورده نگاهش کردم. دیدم قیافه‌اش شباهت عجیبی به پرویز پویان دارد. بعد از چند لحظه گفتم: ”شما برادر پرویز نیستید؟“ گفت: ”چرا. من حسن پویان هستم، برادر امير پرویز پویان. یادتان هست من آمدم مؤسسه سراغ شما؟ آن دو نفر هم که با من آمده بودند به عنوان خانواده؟ آن دو مأمور امنیتی بودند. ولی شما آن­قدر خوب برخورد کردید که آنها دست از سر ما برداشتند و اتفاقی هم برای شما نیفتاد.“ گفتم: ”آره، یادم می­آید.“ بعد گفتم: ”خُب بیا تو.“ آمد تو و او را به آقای حسین­خانی معرفی کردم. داستان این­جور كه ایشان در كتابش شرح داده، نبود. درست نيست.

حالا گوش بدهید و ببینید پس از اينكه برادر پويان و مأموران امنيتى رفتند چه اتفاقی افتاد. هفت هشت ده روزى بيشتر از آن ماجرا نگذشته بود كه روزى پرويز آمد به مؤسسه. من نشسته بودم پشت میز خودم در همان گروه شهری. یک­دفعه دیدم پرويز وارد شد. يك‌راست هم آمد به طرف میز من. با همان حالت طبیعی‌اى که با برادرش و مأمورین برخورد کرده بودم، گفتم: ”اوهووو! مرد حسابی، کجا هستی؟ چند ماه است كه من از تو خبر ندارم. خانواده‌ات را هم نگران كرده‌اى. دو سه نفرشان آمده بودند این­جا سراغت را از من مى‌گرفتند! برادرت بود و دو نفر ديگر. کجا بودی اين همه مدت؟ چرا گم شدى يك­دفعه! تو يك­دفعه غيبت زد و من فکرکردم نكند تو هم رفتى هواپیما‌ربايى!“ يادآورى كنم كه همان وقت‌ها، مجاهدين خلق هواپیمایی را كه بر فراز خليج پرواز مى‌‌كرد ربوده بودند.[7]

جملۀ آخر و هواپيماربايى را با حالت شوخى و خنده گفتم و با صداى بلند. پرويز آناً متوجه قضيه شد. آدم بسيار باهوشی بود! تا گفتم برادرت آمده بود این­جا و نگرانت بودند، فهمید که مأمورین امنیتی رابطه­اش را با من پیدا کرده­اند. بلافاصله آمد جلو و گفت: ”پول داری؟“ من از جا بلند شدم و دست کردم توی جیب شلورام. 3 تا اسکناس 100 تومانی توی جیبم بود. آنها را درآوردم و گرفتم پيش رويش. دو تا از اسكناس‌ها را برداشت و گفت: ”بعدا ً می‌بینمت.“ تا آمد خداحافظى ‌كند، گفتم: ”وایستا اين‌جا، ببینم! یک نامه‌ هم از طرف‌های آذربایجان و تبریز برايت آمده. مدت‌ها است پیش من است. اين را هم بگير.“ و دست كردم توی کشوى ميزم و نامه را درآوردم. نامه را گرفت. بند نشد ديگر. مثل برق رفت. اين آخرين ديدار من با پرويز پويان بود.

ن. م.: گفتيد این ماجرا كى اتفاق افتاد؟

ب. پ.: حدوداً هفت هشت ده روز پس از اینکه برادرش و مأمورین امنيتى آمدند به سراغ من. یعنی اوایل یا اواسط بهمن ماه یا اوایل اسفند ماه 13٤٩. خُب اینها را داشته باشيد.

ن. م.: دوباره مى‌خواهيد وارد اتاق بازجویی ‌شوید؟

ب. پ.: بله. با یک حالت خیلی طبیعی به ختايى گفتم: ”آره این آقای پویان را من می‌شناسم.“ گفت: ”چه جوری با او آشنا شدى؟“ داستان آشنايى‌مان را برايش گفتم: ”به يكى از میخانه­های خیابان استانبول ‌رفته بوديم. دور میز كنار ما دكتر خوئی نشسته بود با چند نفر دیگر که يكى‌شان پویان بود. خوئى ما را به هم معرفی کرد. این معرفی باعث آشنايى ما شد و اينكه چند دفعه‌اى همدیگر را ببينيم. از اواخر تابستان 49 تا حالا هم او را ندیده‌ام.“ با اينكه با حالت بسيار طبيعى‌ حرف مى‌زدم، نگران بودم. نگرانی‌ام از اين بود که مبادا وقتى با صداى بلند به پویان گفتم که مرد حسابی کجا بودی؟ نکنه آن هواپیما را تو ربوده باشى، كسى حرفم را شنيده باشد و گزارش داده باشد. بعد از انقلاب فهمیدم که در همان بخش شهری ما ساواك 2 مأمور داشت. در عين حال، فكر مى‌كردم كه اگر اين ماجرا را خودم به زبان آورم، ديگر ول­كن معامله نيستند و ولم نمى‌كنند. مى‌گويند تو حتماً بايد از نزدیکان چريك‌ها باشى. اگر به تو اعتماد نداشتند که پويان در آن حالت و با خيال راحت نمى‌آمد پيش تو پول قرض کند. اين را هم مى‌دانستم كه اگر خودم ماجرا را تعريف كنم، می‌برندم زیر اخيه كه عواقبش ناپیدا بود. با خودم گفتم هرچه بادا باد! بهتر است در اين باره فعلاً چيزى نگویم. در اين فكرها بودم كه از من پرسید: ”آخرین­بار كه پویان را ديدى كى بود؟“ گفتم: ”هشت ماه پیش. از اواخر شهریور من دیگر او را ندیده‌ام و هيچ خبرى هم از او نداشته‌ام.“ پس از اين بود كه تهديدها شروع شد. به­خصوص از طرف آقای نیک­طبع. چون ختایی مهربان­تر و مؤدبانه­تر حرف می­زد. نیک­طبع با تحقیر و تهديدآميز صحبت می­کرد که ما شما را 24 ساعت بیشتر نمی­توانیم نگه‌داریم. می­فرستیمتان به سازمان امنیت. سازمان امنیت هم مى‌دانيد که مثل ما رفتار نمى‌كند و بلاها سرتان می آورند و از اين جور حرف‌ها. گفتم: ”آقا هربلایی می خواهید سر من بیاورید، بیاورید. شما از من پرسیدید که او را چه جوری می شناختم، من جریان آشنایی‌ام با او را برایتان تعريف كردم. بعد هم گفتم هفت و هشت جلسه‌اى با هم رفتیم عرق­خوری و از تابستان، از شهریورماه، هم از او هيچ خبرى ندارم. رابطۀ ما رابطۀ عرق­خوری بود و دوستى. من اصلا ً هیچ نشانه‌ای، هیچ سوءظنی، هیچ چیزی که دال بر این بوده باشد که این آقای پرویز پویان مشغول فعالیت سیاسی ا‌ست، از او ندیده بودم. به عنوان یک دوست با همدیگر می­رفتیم به میخانه‌اى و عرق می­خوردیم. دوستان دیگر هم گاهى با ما بودند. حالا هر کاری می‌خواهيد بکنید، بكنيد. می‌خواهید من را بفرستید ساواک، بفرستید. من همین حرف­ها را در ساواک هم تکرار می‌کنم.“

باز نيك‌طبع مقدارى تهدید کرد و براى من خط و نشان كشيد كه فايده‌اى نداد. من همان حرف‌ها را تكرار مى‌كردم. تقریباً يك صبح بود كه دوباره من را فرستادند به همان هلفدونی که سر پا بایستیم تا صبح كه ايستادم. با شكم گرسنه و بدون سيگار خیلی به من سخت گذشت آن شب. روز كه شد، دوباره آمدند و کار عادی خود را شروع کردند. يك چايى هم در همان هلفدونی پشت آبدارخانه به من دادند. ظهر شد و من همچنان سر پا و گرسنه و خسته ايستاده بودم. استواری که نهار پخش می‌کرد، دلش به حال من سوخت و یکی از ساندویچ‌هايى را که برای همکارانش درست کرده بود به من داد. من هم دست کردم توی جیبم و دو سه تومنی را بابت ساندویچ به سركار استوار دادم. بعد خواستم بروم به دستشویی. دستشويى ته همان راهرويى قرار داشت که در يكى از اتاق‌هايش مرا بازجویی کرده بودند. به طرف دست‌شويى كه مى‌رفتم، دیدم بهروز دولت­آبادی را هم گرفته‌اند.

ن. م.: چاى اغلو؟

 

ب. پ.: بله او تار می­زد. جزو چپی‌ها هم بود و از آشنايان جلال آل­احمد.

 

ن. م.: او از ياران صمد بهرنگى و بهروز دهقانى بود و عضو هستۀ تبريز چريك‌هاى فدايى كه مسئول‌ سياسى‌شان اميرپرويز پويان بود.

ب. پ.: عجب. اين را نمى‌دانستم. به هر حال، دیدم او را هم گرفته­اند. او هم از دستشويى برمی‌گشت که برود به سلول خودش. من از کنارش رد شدم و آهسته گفتم: ”من تو را نمی­شناسم.“ زود متوجه شد و ما بى­آنكه آشنايى‌مان را به روى هم آوريم، از كنار هم رد شديم.

شب كه شد، باز من را آوردند در اتاق رئیس عملیات. این­دفعه دیدم که علاوه بر ختایی و نیک­طبع، یک سرهنگ ارتش با 3 قپه هم آن­جاست. بازجویی را به صورت كتبى و رسمی شروع کردند. پس از نام و مشخصات، دوباره پرسیدند: ”آیا اميرپرویز پویان را می­شناسی یا نمی­شناسی؟“ من جواب دادم: ”بله، می‌شناسم.“ پرسيدند: ”چگونه با او آشنا شدی؟“ همان داستان قبلی را تکرار کردم. پرسيدند: ”آخرین­بار او را کی دیدی؟“ گفتم: ”حدود هشت ماه پیش دیدم و دیگر هم او را ندیدم.“ كاغذ را امضا کردم و آن را به دستشان دادم. نزدیک ساعت 2 صبح بود كه گفتند برو. دوباره من را بردند توی هلفدونی. خسته و گرسنه و بى‌سيگار شب دوم را هم به صبح رساندم. صبح روز سوم دستگیری­ام بود. این­دفعه كه مرا صدا کردند، جناب سرهنگ رفته بود. ختایی بود با نیک­طبع. ختایی گفت: ”بفرمایید بنشینید آقای پرهام.“ نشستم. اين­بار با احترام زياد با من رفتار مى‌كردند. متعجب شده بودم. بعدها فهمیدم که دکتر توفیق به دکتر هوشنگ نهاوندی، که در آن وقت رئیس دانشگاه بود، تلفن مى‌زند که معاون مرا گرفته‌اند. دكتر نهاوندى هم گويا تلفن زده بود به سازمان امنیت كه دست از سر فلانى برداريد. ختايى با لحنى بسيار مودبانه گفت: ”آقاى پرهام، ما شما را محترم مى‌داريم و براى شخص شما خيلى احترام قائليم و . . . شما هم جريان آشنايى‌تان را با پرويز پويان به ما گفتيد و ما به درستى‌ حرف‌هاى شما اعتماد پيدا كرده‌ايم. حالا شما را رها می‌‌كنيم كه بروید سر خانه و زندگى‌تان. اين كارت من است [كارتش را به من داد كه شمارۀ تلفن مركز عملياتى‌شان روى آن نوشته شده بود.] اگر یک موقع آقای اميرپرویز پویان با شما تماس گرفت، شما به من خبر بدهید.“ من کارت را گرفتم و گفتم: ”چشم آقا!“ کارت را گذاشتم توی جیبم. پس از اين گفت­وگو، یکى از نگهبانان را صدا کرد که آقای پرهام را راهنمایی کنید بروند خانه­شان. نگهبان همراه من آمد تا پاگرد پله‌هاى شهربانی. یادتان می­آید پله های شهربانی را؟ در خیابان سوم اسفند، نه خیابانی که می خورد به خیابان سپه . . .

 

ن. م.: بله.

ب. پ.: روی آن پلکان که آمد، جوری که مثلاً دارد با من خداحافظی می‌کند، دستش را بلند کرد و گفت: ”خداحافظ شما آقای پرهام.“ من فهمیدم این دستی را که این­جور بلند کرده یک علامت است. روی يكى از نمودارها که در اتاق آقاى ختايى دیده بودم، نوشته بود کسانی که دستگير و بازجويى شده‌اند و مخفيانه تحت تعقیب مجدد قرار دارند؛ چيزى در اين حدود. متوجه شدم نگهبان به کسانی كه در ماشینى كه روبه­روى ساختمان شهربانى نشسته‌ بودند اشاره می­کند که این آقا را تعقیب کنید. من هم پیاده راهم را گرفتم و در خیابان سوم اسفند پیچیدم که بروم به طرف فردوسی. همين­طور كه مى‌رفتم، دیدم یک تاکسی از پشت سر می­آید و چراغش روشن است. شب بود دیگر، ساعت 2 بعد از نصف شب. دست بلند کردم. تاکسی نگه‌ داشت. كنار راننده هم يك نفر نشسته بود. گفتم: ”آقا من می خواهم بروم طرف نیروی هوایی. می­رسانی مرا؟“ گفت: ”آره، سوارشو.“ من سوار شدم، نشستم عقب. گاه‌گاهی بدون اینکه آنها متوجه بشوند، سرم را برمی­گرداندم عقب، ببینم ماشینی ما را تعقیب می­کند یا نه. نزدیکی­های میدان ژاله تشخیص دادم که مثلاً در فاصلۀ 100 مترى ما، ماشینی دنبال ما می­آید. همین­طور که می‌رفتیم به طرف خانه، هرازگاهى برگشتم و نگاه کردم و هر بار مى‌دیدم که در خیابان هیچ­کس نیست و فقط آن ماشین است كه به دنبال ماست. بالاخره رسيديم به خانه. زن و بچه­مان را خوشحال كرديم!

صبح كه بلند شدم بروم سرکارم، اولین چيزى که به ذهنم آمد اين بود كه ببینم ماشین مأموران اطلاعات شهربانى آن دور و برها كجاست. از خانۀ خودم راه افتادم به سمت میدان مادر كه جنب خانه‌ بود. میدانکی بود به اسم میدان مادر كه کوچه‌ای از طرف شمال از آن منشعب می‌شد. سر كوچه، ماشین‌شان را دیدم. پیکان نبود. چه بود، يادم نمى‌آيد. یک ماشین دیگر هم بود. دو نفر در ماشین آن گوشه منتظر من ايستاده بودند. با پیکان خودم پیچیدم که بروم به ميدان نیروی هوایی و ژاله و بعد به طرف مؤسسه. اینها هم دنبال من راه افتادند. آمدند. نه تنها آن روز، تا هفت هشت روز هر جا كه مى‌رفتم دنبالم مى‌آمدند. نه تنها سر كار كه هر كجا. با زن وبچه­ام كه می‌رفتم مهمانی، اینها دنبال ما بودند. به شوخی به بچه­ها می­گفتم سرتان را برنگردانید، فرشته­های نگهبان همراه ما هستند. بعد از هفت هشت روز ديگر خسته شدند و ول کردند. این داستان ما بود با اميرپرويز پویان که بد عاقبتى داشت. عاقبتش این بود که من وارد لیست سیاه ساواک شده بودم.

بعد از انقلاب، آقای دکتر توفیق به من گفت كه ”من از همان روز دستگيرى تو تحت فشار شدید ساواک قرار گرفتم که تو را از معاونت مؤسسه بردارم. و چون نمی خواستم تسلیم‌شان بشوم، دنبال راه حلی گشتم. راه حلی که پیدا کردم این بود که تو را بفرستم خارج.“

داستان از اين قرار بود: یک روز كه من در مؤسسه نشسته بودم، دكتر توفیق مرا صدا کرد. من رفتم به اتاقش. گفت: ”فلانی، تو چرا نمی­خواهی بروی تحصیلاتت را تمام کنی، دکترایت را بگیری و بیایی؟“ گفتم: والله من حقوقی كه می­گیرم این­جا، همه­اش ماهی 1500 تومان يا دو سه هزار تومان است. خرج خانوادۀ من سنگین است. چهار تا بچه دارم. چه جوری با این پول کم مى‌توانم بروم درسم را در خارج ادامه دهم؟“ گفت: ”اگر من یک بورسی برایت درست بکنم، می­روی؟“ گفتم: ”چرا نمی­روم؟ من از خدا مى‌خواهم كه دکترایم را بگذرانم.“ این داستان تقریباً اوایل تابستان 1350 اتفاق افتاد. در جا تلفن را برداشت و شمارۀ شعبۀ فرهنگى سفارت فرانسه را گرفت به زبان فرانسه گفت: ”آره، من معاونم را می خواهم بفرستم برود فرانسه تحصیلاتش را تکمیل بکند، دکترایش را بگذراند. یک بورس می‌خواهم براى او بگيرم.“ طرف هم گويا جواب داد: ”اتفاقاً ما 10 تا بورس داشتیم. یکی­اش مانده که مال شرکت نفت فرانسه توتال است.“ دكتر توفيق هم گفت: ”این را نگهدارید برای آقای پرهام.“ و بعد رو به من گفت: ”بفرما این هم بورست! بورست جور شد.“ و اين جور شد كه من رفتم به فرانسه. اما پيش از آنكه بروم فرانسه، تحقیقاتم در مورد مناطق زلزله­زدۀ طبس و فردوس و آن ناحيۀ زلزله­خيز را مى‌بايست به پايان مى‌رساندم. پرسشنامه‌‌هایی تنظيم كرديم و با عدۀ زيادى از بچه‌هاى مؤسسه، از جمله خانم ویدا حاجبی كه جزو پرسشگرهای من بود، مجيد احسن و ده دوازده نفر ديگر رفتيم به فردوس. مطمئن نيستم كه مصطفى شعاعیان هم بود يا نه. ما باید ظرف ده پانزده روز كار را تمام می‌کردیم. رفتیم فردوس. در خانه­ای که متعلق به وزارت مسکن و شهرسازی بود مستقر شدیم. تحقیقات محلی‌مان را راجع به بازسازی شهرها و روستاهاى زلزله­زده انجام داديم و پس از آن برگشتیم به تهران.

اوایل پاییز 1350 من روانۀ فرانسه شدم و بعد هم که زن و بچه­ام به من پیوستند. زمستان 1352، من در دانشكدۀ دكارت سوربن و در حضور پنجاه شصت نفر از ايرانيانى كه به عنوان تماشاچى آمده بودند از تز دکترایم دفاع كردم و با نمرۀ بسيار خوب قبول شدم. رياست هیئت ژوری‌ با ژرژ بالانديه بود، استاد كرسى سوسيولوژى در سوربن.

ژانویۀ همان سال برگشتم به ایران. خُب، دکترایم را گرفته بودم. هيئت علمى دانشکدۀ علوم اجتماعی جلسه‌اى تشکیل دادند و تصویب کردند که من را به عنوان استادیار علوم اجتماعی استخدام کنند. این درخواست به دانشگاه تهران فرستاده شد و شورای عالی دانشگاه تهران هم آن را تصویب کرده بود و سپس طبق روتينى كه وجود داشت، درخواست‌نامه را برای تأئید فرستادند به سازمان امنیت. سازمان امنیت مخالفت کرده بود و گفته بود این آقا نبايد در دانشگاه استخدام شود.

هفت هشت ماه از اين داستان گذشت. رئیس دانشکدۀ علوم اجتماعی در آن زمان آقای دکتر نظامی ناو بود. یک روزی من نشسته بودم در دفتر كارم، آقای دکتر نظامی مرا صدا کرد. رفتم طبقۀ دوم، دفتر اتاق رئیس دانشکده. مرا نشاند در صندلی بغل میز خودش. بعد رفت در اتاق را از پشت بست که کسی وارد نشود. بعد آمد نشست پشت میزش. کشوی سمت راست میزش را باز کرد. نامه­ای درآورد و در دست راستش آن را در فاصلۀ یک متری دید من نگه داشت. به من ندادش. گفت: ”بخوان.“ دیدم نامه از ساواک است. زیرش هم مُهر سازمان امنیت و اطلاعات کشور را زده بودند. جواب کتبی و دستور کتبی ساواک بود به دانشگاه تهران که باقر پرهام نمی­تواند در دانشگاه تهران و در هیچ­یک از دانشگاه‌های ايران به عنوان استاد حضور داشته باشد. در واقع مرا از دانشگاه بیرون کردند. در حالی که همان موقع که ساواک این نامه را نوشته بود که فلانی نباید در هیچ­یک از دانشگاه­های تهران استخدام شود، آدم‌هایی مثل امیرحسین آریان­پور و خدابیامرز سیاوش کسرائی که از چهره­های سرشناس حزب توده بودند، در دانشگاه‌ها درس می دادند. حماقت ساواک را می­بینید؟

از آن تاریخ به بعد، رفتم سازمان برنامه و یکی دو سالى آنجا بودم. بعد از برگزاری شب­های شعر در پائیز 1356، درخواست بازنشستگی کردم، با 20 سال خدمت. و چه خوب شد که از خدمت دولتى آمدم بیرون. برای اینکه اگر مانده بودم، بعد از انقلاب معلوم نبود این جماعت چه بلایی سر من مى‌آوردند.

ن. م.: متوجه نكته‌اى كه مى‌گوييد هستم. اما اجازه بدهيد باز هم برگرديم به پويان. مى‌خواستم بدانم آيا به یاد داريد كه او هيچ­يك از نوشته‌ها و ترجمه‌هايش را، چه آنهایی را که در خوشه و آرش چاپ شد، چه آنهایی که به شكل دستنویس پخش شد، مثل ”خشمناک از امپریالیسم و هراسان از انقلاب،“ به شما داده باشد که بخوانید و نظرتان را . . .؟

ب. پ.: اصلاً. من البته بعداً تشخيص دادم، بعد که آن طفلک در همان نیروی هوایی کشته شد. او آگاهانه هیچ­یک از مسایل سیاسی خودش را با من طرح نمى‌کرد؛ به دو دلیل. گفتم بسیار آدم باهوشی بود. دلیل اول این بود که تشخیص داده بود من یک عنصر انتلکتوئل فرهنگی‌ام. علاقه­ای به سیاست ندارم. دلیل دومش این بود که تشخیص داده بود اگر با من مسئله را مطرح كند، من حتماً با او مخالفت می­کنم. من پس از انقلاب كه تئوری بقا‌ او را خواندم كه نه استراتژی بود و نه تاکتیک، خیلی تعجب كردم: ”ما خودمان را فدا می‌کنیم و سکوت جامعه مى‌شكند و مردم به حركت درمى‌آيند.“ این را اگر به من گفته بود، من مسلماً با او مخالفت می­کردم. می­گفتم پرويز جان، اکثریت این جامعه در حال و هوایی هستند که اصلاً به دنیای من و تو ربطی ندارد. من و تو به دنیای آنها ارتباطی نداریم. حتی اگر من و تو هم خودمان را فدا بکنیم، هیچ اتفاقی در این جامعه نمی­افتد. تو چرا می­خواهی بروی خودت را فدا بکنی؟ پویان این را تشخیص داده بود که نباید حرفش را به من بگوید. تصمیم خودش را گرفته بود، چون می­دانست اگر این را به من بگوید، من با او مخالفت خواهم کرد.

 

ن. م.: اگر بخواهیم صحبت را جمع ببندیم، شما در چهرۀ این روشنفکر جوان آن زمان كه انتلکتوئل با استعداد و علاقه‌مندى مى‌شناختيدش، چه مى‌ديدید؟

ب. پ.: یک بچۀ بسیار باهوش، بسیارحساس نسبت به سرنوشت میهنش و ملتش و بسیار علاقه­مند به آزادی می‌دیدم. آدمی که از سانسور حاکم بر جامعه، از استبداد حاکم بر جامعه به جان آمده بود، درحدی که رفت و خودش را فدا كرد؛ مثل خيلى ديگر از جوان‌هاى آزادى­خواه كه رفتند و خودشان را فدا کردند. جوانی با آن استعداد و با آن فهم و شعور و با آن علاقه به ملت خودش و با آن نفرتی که از حزب توده در او مى‌ دیدم، از جریان قلابی چپ در ایران، واقعاً حيف شد. اگر فضای آزادی می‌بود، او و جوان‌هاى زيادى مثل او به این سرنوشت دچار نمی­شدند که ما هرچه می‌کشیم از دست سانسور و آن سرکوب سیاسی مى‌كشيم. اگر آن سرکوب نبود و آن اختناق نبود و فضا نسبتاً آزاد بود، اجباری وجود نداشت که جوان‌هاى ما خودشان را به کشتن بدهند. این همه استعداد در راه شکوفایی دیگری شکوفا می شد، در راه خدمت به کشورشان شکوفا می­شد.

[1] ­­”طرود دهستانى ا‌ست از بخش مركزى شهرستان شاهرود. اين دهستان تقريباً در ١٥٠ هزار گزى جنوب باخترى شاهرود و ١٠٠ هزار گزى جنوب خاورى دامغان در حاشيۀ دشت كوير واقع شده [هر گز برابر يك متر است]. هواى آن زمستان معتدل و تابستان گرم است. آب قراى آن از قنوات تأمين مى‌شود. اين دهستان از هشت آبادى و چندين مزرعه تشكيل شده.“بنگرید به علی­اکبر دهخدا، لغت‌نامه، زیر نظر محمد معین و جعفر شهیدی (چاپ 9؛ تهران: دانشگاه تهران و روزنه، 1373)، ١٣٦١٦.

[2]اين زلزله در بامداد روز پنجشنبه ٨ مرداد ١٣٤٩ رخ داد. روزنامۀ كيهان در اين روز نوشت: ”زلزلۀ صبح امروز يك فاصلۀ ٥٠٠ كيلومترى از سارى تا مشهد را لزراند.“ كانون زلزله در مراوه­تپه، نزديك مرز ايران و شوروى، بود. بنا به نوشتۀ كيهان ١٠ مرداد ١٣٤٩، ”تلفات زلزله ١٧٥ كشته، ٥٠٠ مجروح و ٢٩ قريۀ ويران بود.“ كيهان آمار دقيقى از كشته­شدگان و ميزان ويرانى روستاها و شهرهاى زلزله­زده به دست نمى‌دهد.

[3]اول اسفند ١٣٥٢ش/١٢ مارس ١٩٥٣م، طرود در معرض زلزله‌اى به شدت ٥/٦ ريشتر قرار مى‌گيرد. در جريان اين زلزله كه يكى از شديدترين زلزله‌هاى قرن بيستم برآورد شده است، ١٨٠٠ خانه ويران شد و ٩٧٠ نفر جان خود را از دست دادند. روزنامه‌هاى وقت خبر اين فاجعه را چنين بازتاباندند: ”زلزله شديدى به مدت پنج دقيقه در قريۀ طرود، واقع در 72 كيلومترى شاهرود روى داد كه بر اثر آن قريۀ مزبور با خاك يكسان شد و قريب يك هزار نفر به هلاكت رسيدند . . . به مناسبت وقوع زلزلۀ طرود . . . عزاى ملى اعلام شد.“

بنگرید به

Abdalian ,S, La Nature, 81, 314, 1953 وJ.P. Rothe, La seimicicite du globe, UNESCO, Paris, 1969 و Major Earthquakes of the World, US Geological Science

پنجاه سال شاهنشاهى پهلوى (پاریس: سهیل،   )، جلد 2، 608-609.

[4] سرگرد علينقى نيك‌طبع، مأمور عالى‌رتبۀ ادارۀ اطلاعات شهربانى و ساواك و سربازجوى كميتۀ‌ ضد خرابكارى. او روز 9 دى‌ماه ١٣٥٣ به دست چريك‌ها‌ى فدايى خلق ترور شد.

[5]به دليل انتشار يادداشت‌هاى شهر شلوغ، فريدون تنكابنى در 31 فروردین 1349 به دستور ساواك دستگير مى‌شود. در اعتراض به اين دستگيرى، ٦٠ تن از اعضاى كانون نويسندگان ايران در 28 اردیبهشت 1349 اعلاميه‌اى مى‌دهند كه متن آن را مى‌آوريم: ”فريدون تنكابنى، نويسند ۀ معاصر ايران و دبير ادبيات، كه تاكنون كتاب‌هاى مردى در قفس، پيادۀ شطرنج و يادداشت‌هاى شهر شلوغ از او منتشر شده، مدتى است كه بر اثر انتشار كتاب آخرش در بازداشت به سر مى‌برد. بازداشت اين نويسنده نقض اصول آزادى و حقوق اهل قلم است. اين بازداشت ناروا باعث سرافكندگى ملتى است كه هميشه شاعران و نويسندگان خود را در سايۀ حمايت و حرمت و قدردانى و تفاهم خويش گرفته است. ما امضاكنندگان زير به اين بازداشت معترضيم و آزادى فريدون تنکابنى را در اسرع وقت خواستاريم.“ اعتراض نويسندگان ايران در داخل كشور و آزادى‌خواهان ايرانى در خارج از كشور به جايى نمى‌رسد و دادگاه نظامى فريدون تنكابنى را ”به جرم اقدام عليه امنيت كشور“ به شش ماه زندان محكوم مى‌كند.

نگاه كنيد به مسعود نقره‌كار، بخشى از تاريخ جنبش روشنفكرى ايران، باران، سوئد، ٢٠٠٢، جلد ١ ص ٣٢٩ و جلد ٥ ص ١١٣.

[6]حسن پويان، ياد ايام جوانى (تهران: گام نو، ١٣٨٥)، 16-17.

[7] ايران در سال ١٣٤٩ با مسئلۀ تازه‌اى روبه­رو مى‌شود: مسئلۀ هواپيماربايى. در ٣١ خرداد آن سال، يك فروند هواپيماى جت بويينگ ٧٢٧ هواپيمايى ملى با ٩١ مسافر، از جمله شهرام پهلوى‌نيا فرزند اشرف پهلوى، را كه در مسير تهران-آبادان پرواز مى­كرد، سه سرنشين ايرانى مى‌ربايند و به بغداد مى‌برند. ”عراق پس از آنكه به سه جوان ربايندۀ هواپيما پناهندگى‌‌ سياسى داد، هواپيما را به ايران بازگرداند.“ بنگرید به اطلاعات (سه­شنبه ١٨ مهرماه ١٣٤٩). اين نخستين مورد هواپيماربايى در تاريخ هواپيمايى ايران است. دومين مورد هواپيما‌ربايى در ١٨ مهر 1349 رخ مى‌دهد. هواپيماى ربوده شده كه ٤٤ سرنشين داشت و هشت خدمه ”همان هواپيمايى بود كه در روز ٣١ خرداد ماه گذشته در مسير تهران- آبادان . . . به بغداد ربوده شد و پس از آنكه ربايندگان آن در بغداد پناهندگى يافتند به تهران بازگشت. با اين تفاوت كه ربايندگان هواپيما اين­بار علاوه بر تقاضاى پناهندگى، تقاضاى آزادى ٢١ نفر از زندانيان سياسى ايران را داشتند و در نخستين لحضات ورود به بغداد، با عنوان اين تقاضا تهديد كردند چنانچه خواسته‌هایشان عملی نشود، هواپيما را با سرنشينان آن منفجر خواهند كرد.“ بنگرید به اطلاعات (يكشنبه ١٩ مهرماه ١٣٤٩). سومين هواپيماربايى سال 1349 در ١٨ آبان روى مى‌دهد. خبر اين هواپيماربايى را روزنامۀ اطلاعات روز دوشنبه ١٨ آبان به اين صورت باز‌تاباند: ”يك فروند هواپيماى داكوتاى مسافربرى از نوع دى. سى. ٣، متعلق به شركت ايرتاكسى ايران، بامداد امروز در مسير امارات دبى و بندرعباس با ٢٣ مسافر و سه سرنشين به زور اسلحه از مسير خود منحرف و پس از طى يك مسير طولانى و بنزين‌گيرى در امارات قطر به بغداد ربوده شد.“ شرح ماجرا را همان روزنامه در سه­شنبه ١٩ آبان اين­گونه به دست داده است: ”هواپيماى مذكور را شش نفر از مجرمين تحت تعقيب در ايران كه امارات دبى آنان را اخيراً به اتهام جعل و تزوير دستگير كرده بود و مى‌خواست به ايران مسترد دارد، با كمك سه تن از مسافران عادى هواپيما كه بعداً معلوم شد از همدستان اين مجرمين بوده‌اند، به سرقت بردند . . . ربايندگان هواپيما براى سرقت هواپيما از يك قبضه اسلحه، چاقوى ضامن‌دار و قوطى‌هاى بنزين استفاده كردند. آنان بنزين مورد نظر را در داخل قوطى‌هاى آب پرتقال و همچنين فلاسك آب به داخل هواپيما حمل كردند . . . ١٤ مسافر آن را شش تن از مجرمين مستردشدۀ ايرانى و چهار مسافر ديگر ايرانى، دو مأمور گارد و پليس دبى و دو مسافر پاكستانى تشكيل مى‌دادند. حكومت دبى، دو مأمور را به اتفاق شش مجرم ايرانى، كه دست‌هاى آنان به زنجير بود، براى تحويل مجرمين به ايران همراه كرده بودند.“ اصل ماجرا اما چه بود؟ شش تن از مجاهدين خلق ايران كه براى كسب آموزش‌ نظامى ساکن اردوگاه‌هاى فلسطينى لبنان و اردن بودند، در جريان توقت موقتشان در دبى مورد سوء ظن پليس اين كشور قرار مى‌گيرند و روانۀ زندان مى‌شوند. هم­رزمان اينان به محض آگاهى از اينكه دولت دبى بر آن شده كه اين شش تن را به ايران بفرستد، برنامۀ ربودن هواپيماى حامل آنان را در دستور مى‌گذاردند و در جريان يك عمليات برنامه­ريزى­شده، داكوتاى ايرتاكسى را بر فراز خليج فارس مى‌ربايند و به عراق مى‌برند. شرح ماجرا را محسن نژادحسينيان به دست داده است. بنگرید به محسن نژادحسینیان، پرواز بر فراز خليج (تهران: نشر نى، ١٣٧٩)، 139-152.

روایت تصویری نبرد کربلا در عصر قاجار: آمیزه‌ای از دو رویکرد هنر تاریخی و انسان شناسی

The Battle of Karbalāʾ[1] (61ah/680ad) has long been regarded as a pivotal event in the formation of the Twelver Shiʿah tradition. The tragedy of the battle is fundamental, even today, to the Twelver Shiʿah identity. A number of commemoration rituals are associated with Karbalāʾ and many involve the narration of stories associated with the battle. In Figure 1 (p.2), a pardah (curtain/screen) is used by a pardahdār (pardah-bearer), in the second half of the 20th century, as an aid in narration of the stories. A pardahdār would hang up his curtain, often with a sheet pinned over it, which he would then remove by increments, illustrating various stages of the story. The pardah would help the audience to visualise and relive the story in their mind’s eye. Lashkari and Kalantari refer to the curtains as “articulate expressions of those woeful happenings”[2] but calling them pictorial expressions might be more accurate, as the pardah is first and foremost a pictorial tool in the narration of the story. The mournful tones of the pardahdār, in combination with the scene depicted on his curtain, would move the audience to grieve for those killed at battle. The iconography of the pardah was able to work in this way as it was instantly recognisable to the audience, being the product of the long development of the depiction of the Karbalāʾ cycle which had begun in the

Safavid period and crystallised under Qajar patronage. The imagery which resulted from the developments of the Qajar period (1794-1925) uses a distinct vocabulary of markers. An audience would be able to recognise specific stories from set layouts and individuals from set attributes, allowing quick access to the essence of the story and a connection with the protagonists. The central scene of the pardah in Figure 1 depicts the half-brother of Imam Ḥusayn (d.680) ʿAbbās b. ʿAlī (d.680) (commonly known as Abūʾl-Faẓl) splitting an Umayyad enemy in two with his sword. To understand such iconography, still in use today, it is necessary to understand the Qajar roots of this art, as demonstrated by the oil-on-canvas painting by ʿAbbās al-Musavī in Figure 2. More specifically, it is important to explore how Qajar patronage of Shiʿism and its folk expressions,[3] combined with patronage of the arts in general, gave depictions of the Karbalāʾ cycle their fully-fledged form, in the arts of both the higher and lower social strata.

The Battle of Karbalāʾ and Iranian Shiʿism

The battle on 10th Muḥarram 61ah (10th October 680 ad) on the plain at Karbalāʾ was fought between Ḥusayn, son of ʿAlī and Fāṭimah and therefore grandson of the Prophet Muḥammad, supported by his seventy-two men, many of whom were also descendants of the Prophet, and the forces of the Umayyad governor of Kūfah ʿUbayd-Allāh b. Ziyād. The account given here follows the interpretation of the Twelver Shiʿah tradition largely formulated under Safavid patronage, as recounted in texts such as Rawżat al-Shuhadāʾ (The Garden of the Martyrs), composed by Vāʿiẓ Kāshifī in 1502.

The people of Kūfah requested aid from Ḥusayn in their struggles against the tyranny of the Umayyad governor, in opposition to the Caliph, Yazīd, but Ḥusayn did not reach Kūfah, as he and his seventy-two men were killed at Karbalāʾ. The women and children accompanying them were taken captive by the Umayyad troops. 10th Muḥarram is now remembered as the Day of ʿĀshūrāʾ and has been commemorated by supporters of ʿAlī and his descendants, now called the Shiʿah, almost since the event itself took place. In the centuries following the battle, it developed into the pivotal moment in Shiʿi historical consciousness. The commemoration of the slaughter of so many pious innocents and the unjust victory of the oppressor has become essential to the Shiʿah in forming personal religious belief and communal ritual practice.

Shiʿism became the official religion of what is roughly modern day Iran under the Safavid dynasty (1501-1760), through the agency of Shāh Ismāʿīl (r.1501-24). By the reign of Shāh ʿAbbās (r.1587-1629) the majority of the population had converted to Shiʿism. This support of Shiʿism was eventually inherited by the Qajars. By the time the Qajars came to power, the ʿulamāʾ (clerics) were a wealthy and influential group. Unlike the Safavids, the new Qajar rulers did not claim descent from Muḥammad and so they needed to legitimise their rule in other religious terms. To this end, they co-opted many popular religious practices to enable public displays of piety. Just one facet of this undertaking was the commemoration of ʿĀshūrāʾ, which received immense royal patronage from the Qajar dynasty, particularly by Nāṣir al-Dīn Shāh (r.1848-96).

The role of the Qajars 

Among the practices associated with the commemoration of the Battle of Karbalāʾ which came under the patronage of the Qajar dynasty, two are useful for our purposes. The first is the support of taʿziyah (passion plays commemorating the Battle of Karbalāʾ and other associated events) accompanied by the construction of takiyahs (theatres for the performance of taʿziyah). Built in Tehran in 1868 by Nāṣir al-Dīn Shāh, the takiyah dawlat was the most famous of the theatres for the performance of taʿziyah. Although taʿziyah would have been watched by members of the Safavid court, staged in the maydān-i naqsh-i jahān in Isfahan, the takiyah dawlat is evidence of the considerable Qajar patronage of taʿziyah, originally a folk performance form. Nāṣir al-Dīn Shāh took his inspiration for the building from the Royal Albert Hall in London, demonstrating that his aims were not only to patronise art forms coming “from below” to ingratiate himself with his people, but simultaneously to modernise his country by borrowing Western architectural forms.[4]

The second aspect of Qajar patronage which is pertinent to the discussion here is the Qajar support of painting. The Qajar court had its own atelier, led by a succession of chief painters, one of whom was Kamāl al-Mulk (d.1940) the painter of Figure 3. The Dār al-Funūn, established in 1851 by Amīr Kabīr (d.1852), Prime Minister to Nāṣir al-Dīn Shāh, also developed an atelier.[5] Kamāl al-Mulk also established the School of Fine Arts and Painting in 1912. The iconic oil-on-canvas portraits of Fatḥ ʿAlī Shāh (1772-1834), such as that by Mirzā Bābā (d. c.1830), painted in a fusion of the Persian and European modes, as seen in Figure 4, are closely associated with our image of him as a ruler. His innovative use of imagery was part of a promotion of the arts which constituted an effort in building a dynastic identity through the depiction of power. The images of Fatḥ ʿAlī Shāh and his descendants are highly idealised representations of the ruler. The European mode of the paintings allowed them to have power among both Persians and foreign visitors to the Qajar court. A similar style of painting is also found on objects produced for the upper-echelons of Qajar society in other media, such as lacquer and enamel. Another example of the Qajar state sponsorship of painting, in this case wall-painting, is the monumental depiction of the Battles of Chaldiran and Karnal in the Chihil-Sutūn, Isfahan. Even though some of this imagery drew on depictions from the Safavid era, the Qajar dynasty’s use of painting, particularly oil-on-canvas, for the building of identity and memory, as well as the promotion of painting in general, was innovative.

Methodology

Against this background, this essay will provide an overview of the pictorial narrations of the Battle of Karbalāʾ produced in Qajar Iran on various media. This overview will also make reference to taʿziyah. As will be shown below, taʿziyah evolved out of earlier rituals commemorating ʿAshūrāʾ during the Qajar period and seemingly provided the inspiration for the nature of many of the pictorial narrations which followed. Due to this close connection between the performance and pictorial modes, scholarship on pictorial narrations of Karbalāʾ is often found tacked on to works on taʿziyah.[6] The aim of this essay, however, is to focus on the depictions themselves. In addition to analysis of the images, literary sources which describe taʿziyah and pictorial depictions, particularly the pardah, will be taken into account. These will be taken from the Qajar and Safavid periods, in order to build up a picture of how the iconography of the Battle of Karbalāʾ developed in early modern Iran. However, I will not attempt to provide a definitive model for the chronological development of Karbalāʾ imagery as the sources available do not allow for such concrete conclusions.

Following an investigation of the sources, there will be an examination of how the depictions not only have aesthetic qualities, but also evocative and inspirational powers as crucial components of religious belief and practice. In this section of the essay, I will look at how they fit into Shiʿi doctrine and have been received by Shiʿi ʿulamāʾ, particularly during the Qajar period. The religious life of the pictorial narrations will also be considered within an anthropological framework. The anthropological aspect of the investigation will demonstrate how such imagery can play a key role as an identity marker and in the promotion of social bonds. This will help us understand why the Qajars were successful in their promotion of such practices. Such an unusual combined approach of literary, art historical, doctrinal and anthropological analysis will shed new light on the subject of depictions of the Battle of Karbalāʾ, while also providing a new methodological framework which could be applied to other cases of religious art.

As mentioned above, previous scholarship on the topic has largely stemmed from analysis of taʿziyah. Such work on the religious drama mode provides vital background to the development of pictorial depictions of Karbalāʾ. A limited number of scholars, most notably Chelkowski and Massoud-Ansari, have studied depictions of Karbalāʾ and provided an invaluable basis for the material covered in this essay.[7] Others, such as Aghaie, have, more recently, discussed the role of symbols and rituals in modern Iran, drawing on historical precedents.[8] On the topic of the anthropology of such rituals, Flaskerud has produced an immensely useful book concerning the visualisation of belief in Iranian Shiʿism.[9] This essay hopes to build on these works by covering a unique combination of the facets of the visual aspect of ritual mourning in the Qajar period.

Textual sources for depictions of the Battle of Karbalāʾ

There are a number of reports of the commemoration of the Battle of Karbalāʾ on the Day of ʿĀshūrāʾ dating from the early Islamic periods. However, sources from the early Modern period onwards are most pertinent for the question at hand. Michel Membré, the Venetian envoy to the Safavid court from 1539 to 1542 provides a number of notable accounts, among them, he writes:

In their squares there are many Persian mountebanks sitting on carpets on the ground; and they have certain long cards with figures; and the said mountebanks hold a little stick and point to one figure after another, and preach and tell stories over each figure.[10]

Most modern scholars have concluded that taʿziyah developed from mourning processions and commemorative texts, which subsequently gave rise to depictions such as those found on the pardah, and other media. Membré’s evidence, however, in which he describes ‘the mountebank’ telling stories using figures, could suggest an alternative genesis of the pardah and storytelling with pictorial narration. In a similar vein, in 1895 De Vilmorin wrote:

We were also offered ancient pictures on cardboard which represented religious subjects, such as the mosque of Karbalāʾ… my attention was in particular drawn by the fact that the main persons wore a white face veil.[11]

Another description is given in 1737 by two Dutchmen, Salmons and Van Goch. They tell the story of a mourning procession with fascinating, if not gory, details. The processions included ‘big theatrically arranged wagons showing scenes of his [Ḥusayn’s] life, his deeds, his battles and his death.’[12] They describe one wagon as having a cover sprinkled with sand and blood, or red paint, with holes cut into it, under which people would lie and stick their heads or limbs through the holes to give the impression of dismembered bodies. They also comment on the spectators’ reactions as the wagon passes by:

The people set up such wailing to show their grief in so many ways and with such conviction, imitation and naturalistic representations that one wonders at their capacity to give vent to such appropriate signs of suffering so realistically.[13]

Here they echo my own feelings at first seeing hundreds of weeping women during Karbalāʾ commemorations held in Tehran, wondering whether the tears were genuine, or also part of the performance. This is a question to which I will return, when considering the social and anthropological aspects of ʿĀshūrāʾ. Salmons and Van Goch also recount recreations of battles. Such reports suggest that dramatic re-enactments, now known as taʿziyah, had begun to take shape as early as the mid-18th century. The fights may have been ad hoc and without plot, but it seems that they were part of a dramatic commemoration of ʿĀshūrāʾ.

Further evidence from foreign travellers can be found in reports of painting. In 1817, Kotzebue, of the Russian embassy to Iran, wrote that the royal tent had an entrance curtain embellished with a painting of a dragon.[14] Similarly, James Alexander, travelling in Iran in 1825, recorded that the entrance to the royal enclosure was covered with a curtain decorated with the scene of Rustam killing the White Div.[15] More pertinently, when considered in relation to the pardah tradition, O’Donovan wrote during his time in Iran between 1879 and 1881 that:

On dead walls not far off some traders in religion had fixed up large canvas paintings, fifteen feet square, representing various scenes in the massacre of Hasan and Hussein, and some combats of Rustam and the White Demon.[16]

All three reports are of interest as they are evidence for depictions on cloth. However, this last passage is particularly noteworthy as it links the depictions of the Karbalāʾ cycle and the Rustam cycle, both, apparently, being narrated by a man using the pardah. This connection highlights both the popular roots of depictions of the battle and its place in forming not only a Shiʿi identity, but an Iranian one, too. It could also suggest that the Battle of Karbalāʾ was seen as one of several popular heroic epics, besides bearing religious connotations. The narrative is, after all, a rousing story of battle, heroism, tragedy and redemption.

Pictorial narrations of the Battle of Karbalāʾ

Now that a selection of the literary sources has been considered, this next section of the essay will cover the material sources. It is likely that some of the earliest depictions of the battle were as illustrations in manuscripts. Figure 5 shows an illustration from a 16th century Ottoman manuscript of the text Maqtal-i Āl-i Rasūl (The Killing of the Family of the Prophet). Similar illustrations are also found in illustrated copies of Ḥadīqat al-Suʿadāʾ (The Garden of the Happy) and Rawżat al-Shuhadāʾ. Such illustrations demonstrate that the practice of depicting the Battle of Karbalāʾ was not a new phenomenon in the Qajar period.

It is likely that depictions of the Battle of Karbalāʾ on pardahs also started at an early date, as suggested by some of the textual sources cited above, making mention of the use of depictions to accompany narrations of the story. However, due to the folk nature of the art form, it is impossible to state definitively when it began. It is an art form which still continues today, albeit with much diminished significance compared with the early 20th century. Most performances which happen now are staged and lack the original spontaneity of the performances of wandering pardahdārs. As the basics of the tradition were described in the introduction to the essay, in this paragraph I will examine the style and composition of the pardah. As is evident in Figure 1 the depictions on the pardah are, most importantly, narrative, but also non-linear. A hierarchy of events and individuals is formed through the relative size of the characters. Such a layout is reminiscent of the chronology of taʿziyah performances, which often jumps around in time and space. As Wirth wrote of taʿziyah, there is no need for the pardah to convey the plot, as the audience already knows it.[17] No known examples of Qajar pardahs remain today and early photographs are scarce, but contemporary pardahs are brightly coloured, as their predecessors surely were, attracting the attention of passers-by. Iconography is often enforced through the use of colour – green for Ḥusayn and his supporters, red for Shimr and the Umayyads – with the same colours used in the costumes of taʿziyah performers. Likewise, the style of the painting is highly stylised and formulaic, allowing an audience to immediately grasp the story and empathise with the protagonists

Due to the similarities with taʿziyah and the theatrical style of the recitation given by the pardahdār, it can be argued that the pardah tradition arose out of taʿziyah. However, bearing in mind some of the early accounts of storytellers using images and the informal nature of the performance, it is not unlikely that the origin of the form pre-dates ta’ziyah. Either way, the pardah, and its folk roots, clearly demonstrate the way in which imagery associated with Karbalāʾ acted as a prop for public piety. Audiences would gather around the pardahdār and lament the plight of the martyrs of Karbalāʾ, both the teller of the stories and the listeners involved in the gaining of salvation, reinforcement of a social bond, entertaining and being entertained.

Qajar depictions of the battle, similar to those found on pardahs, can be seen as more permanent fixtures on the walls of various types of buildings across Iran. As the dating of the genesis of depictions of the battle as wall paintings or tile panels has not been fixed, it is hard to definitively state how such depictions took their final form. They may have developed out of pardah imagery, as the style and iconography found in many of the wall depictions resemble depictions found on pardahs. Diba has argued that taʿziyah performances were translated into oil paintings, which then became pardahs, which took their final form in being painted directly on to walls.[18] All three media display depictions with very similar styles and compositions and, therefore, it is difficult to say which came first. The main purpose of this essay is not to debate the evolution of imagery, per se, but the development of the depictions may not be as linear as it has been thought. As is common with folk art forms, the development of the various media carrying Karbalāʾ imagery may have grown in informal, unpredictable ways.

The spaces most commonly bearing wall depictions of Karbalāʾ are imāmzādahs (shrines to descendants of the Prophet), ḥusayniyahs/takiyahs (spaces dedicated to mourning rituals and the performance of taʿziyah), buqʿahs (small shrines) and saqqākhānahs (public water fountains). Here, examples of imagery from three sites will be discussed.

Chronologically, the first is the Imāmzādah Zayd in Isfahan, though its date has been disputed. According to Peterson, the building is from the mid-19th century, a dating based on the iconography of the depictions.[19] Peterson’s dating is based on evidence linking the representation to taʿziyah, which flourished in the mid-19th century onwards. He notes that women with veiled faces are depicted, a phenomenon which came about under the influence of the practice of veiling female protagonists in taʿziyah performances, to hide the fact that they were played by men. Therefore, he argues, the depiction of veiled women indicates that the tile-work is post the development of taʿziyah. Rogers, on the other hand, had claimed that the paintings date from 1685-86, on the basis of a restoration inscription, even though he himself mused about why Chardin had not recorded them.[20] Meanwhile, Chelkowski noted that the foreigners depicted in the paintings are dressed appropriately for the late 18th or early 19th century.[21] Even though I would support Peterson in his 19th century date for the paintings, his reckoning is not entirely sound as pre-19th century depictions of fully-veiled women can be found.

Having shown Rogers’s dating as incorrect, Peterson goes on to emphasise the striking realism of the paintings.[22] He attributed such a style to the effect of taʿziyah, but also to the style of secular portraits favoured by the royal court and the burgeoning interest in photography. The depictions, painted in vivid colour, certainly have an immediacy to them. It is not hard to imagine how they would have aided a visitor to the shrine in mourning for the descendant of the Prophet to whom the shrine has been dedicated, and for Ḥusayn.

Another genre of wall-paintings prevalent in the late Qajar period came to be known as coffeehouse paintings (naqqāshī qahvah-khānah), named after the location of the depictions. The most popular subject matters were stories from the Shāhnāmah and

the Karbalāʾ cycle.[23] They would have been used by storytellers (naqqalān) to illustrate the stories told to entertain the customers. The scene in the foreground of the painting in Figure 7, by the renowned coffeehouse painter, Muḥammad Mudabbir (d.1967), bears a striking resemblance to the depictions seen in Figures 1 and 2.

The Ḥusayniyah Mushīr in Shiraz was destroyed by fire in 1988, but the tilework in the courtyard is thought to have dated from the period of 1873-76. Above one of the doors leading off the interior courtyard of the complex was the panel which can be seen in Figure 8. The iconography is certainly comparable to that seen on the pardah, with, for example, the use of size to determine the importance of individuals. The protagonists bear attributes, such as feathers in their helmets, also similar to those seen on the pardah.

The Muʿāvin al-Mulk in Kirmānshāh, a complex consisting of a husayniyah, zaynabiyah and ʿabbāsiyah,[24] along with other buildings, shops and a saqqakhānah, was built in the late 19th century and restored in 1917-1920 (Figure 9). The tile decoration was added during the restoration, and possibly up to as late as 1925, making it a very late example of Qajar depictions of Karbalāʾ. Nine of the panels depict Karbalāʾ, while others depict scenes from the Qur’an and ancient Iranian story cycles. In the depictions of Karbalāʾ, the influence of taʿziyah is again evident. However, I would argue that Peterson is again misleading in his analysis, as he claims the representation of Ḥusayn’s head with a candle stems from the use of candles to signify the coffin of a dead character in taʿziyah performaces.[25] It is just as likely that such an attribute stems from the depiction of holy personages in book illustrations, where their heads are often backed with a blazing halo of gold flames.

Qajar depictions of the events at Karbalāʾ were also produced in the form of lithographic prints, as seen in Figure 10, the earliest known example being produced in 1857.[26] These images were produced to illustrate texts describing the events at Karbalāʾ and sometimes accompanied taʿziyah scripts. They display features unmistakeably resembling the depictions we have seen on other media, such as the large size of the main characters and their dress.

The last of the media depicting imagery from the Battle of Karbalāʾ to be discussed here are oil-on-canvas paintings. The painting shown in Figure 2, Battle at Karbalāʾ painted by ʿAbbās al-Mūsavī (d.1931) in the late 19th or early 20th century is one of the finest remaining examples of such works. It is in the ‘coffeehouse style’ as discussed above in relation to wall-painting. These depictions are some of the most dramatic representations of Karbalāʾ, alive with action and movement. The organisation of the events is again non-linear but does have some development to it, with hell, for example, depicted in the lower right-hand corner of the example shown in Figure 2. Most likely to have been produced for the private houses of wealthy clients, the oil-on-canvas renditions of the Karbalāʾ cycle show clear similarities with the Qajar tradition of secular painting. The dress of the main protagonists, who are depicted in three-quarter view, is in the Qajar fashion, with curving arches for eyebrows and the horses leaping in an improbable motion. Similarities to battle scenes on lacquer painted objects, especially in the pose of the horse, can also be found. What is most striking, however, is the very close resemblance of the depiction on the pardah in Figure 1 to the depiction in the oil painting.

Therefore, as something of a conclusion to the material presented above, the painting in Figure 2 demonstrates the way in which the upper and ruling classes of Qajar society were able to take an artistic practice from below, refashion it and then, in turn, have their styles and modes of depiction amalgamated into folk art forms. These borrowings demonstrate that the patronage of the arts by the Qajar dynasty did indeed lead to a flourishing in the arts at every level. As shown above, a number of works propose that such imagery took most inspiration from taʿziyah. While this is still not an unfounded claim, the similarity of the depictions in other media to the oil painting is undeniable and the oil painting has its own connection with other Qajar secular art forms, such as royal portraiture, lacquer painting and wall-paintings. However, the borrowings from taʿziyah are also significant in our conclusions. Just as Nāsir al-Dīn Shāh’s building of takiyahs as both a display of piety and a movement towards modernisation led to a flourishing in taʿziyah at a lower level, so the depiction of the Battle of Karbalāʾ in oil-on-canvas (a Western mode) had its own effect.

The Shiʿi mourning tradition

There are numerous widely accepted sources within the Shiʿi tradition which recommend mourning. It is reported that Imam al-Riḍā (d.818) said:

Verily the day of al-Ḥusayn has lacerated our eyes and made our tears flow. It has made our beloved one (Imam al-Ḥusayn) become forlorn in the land of affliction and grief. Al-Ḥusayn has left grief for us to inherit and sorrow to accompany us until the Day of Resurrection.[27

Imam al-Ṣādiq (d.765) is said to have permitted crying for Ḥusayn saying:

Every kind of despondency and crying is disapproved, except for grieving and crying for Imam al-Husayn.[28]

The evidence presented above, both textual and material, demonstrates that love for Ḥusayn and his family and mourning for them was common practice under Qajar rule. There is also evidence from within the Shiʿi tradition during the period. The cleric Mirzā Abū al-Qāsim Ibn-i Ḥasan Gīlānī (1739-1817) emphasised the benefits of crying, or causing crying, for Ḥusayn.[29] Mullā Darbandī (d.1869-70), now seen as a controversial figure, but very popular during his lifetime, in his work Asrār al-Shahādāt, emotionally exhorted his followers to mourn Ḥusayn and even flagellate themselves in the process.

Within the practice of Shiʿism, both past and present, mourning is one of the main channels for public piety, something which was very much on the Qajar agenda. As inheritors of the Safavid legacy of an official Shiʿi state religion, they realised promotion of Shiʿi ideals and practices was incumbent upon their dynasty. Unlike the Safavids, however, the Qajars did not claim to be descendants of the Prophet. It was therefore necessary for them to display their piety in other ways. The ruling powers also had to contend with other aspects of their religion – the ʿulamāʾ. During the period of Safavid patronage of the religion, the ʿulamāʾ had grown considerable in both influence and wealth. Under the Afsharid and Zand dynasties, a lessening of royal patronage caused clerics to seek influence at a lower social level. The Qajars, although now characterised as pious, had a stormy relationship with the clerics. Therefore, they sought to demonstrate their piety amongst their people. The co-opting of folk forms of religious practice aided them in this endeavour, the patronage of ta’ziyah being the most significant factor. Such patronage led, in turn, to an increase in popular practices among the people.

The anthropology of mourning

In his DPhil on mourning traditions among the Lebanese Shiʿi community, El-Karanshawy draws on the work of a number of anthropologists to demonstrate the effects mourning rituals have on individuals and societies.[30] Writing that tragedy allows us to build and strengthen social bonds, he shows how the mourning of Karbalāʾ is a key memorialisation activity within the Twelver Shiʿah community. The success of mourning traditions associated with Ḥusayn is that, as a human, he provides a figure with whom individuals can relate and empathise. Empathy as a facet of commemoration helps groups to form and enhance community.

The role of the images of the Battle of Karbalāʾ is key to the mourning rituals. Anthropologists, such as Morgan and Flaskerud, have shown the role that images such as these have in religious practice. As displayed above through Shiʿi sources, the aim of the mourner should be to remember and relive the Battle of Karbalāʾ. There are number of ways this is done. The performance of, and watching of, ta’ziyah performances, hearing the stories told by the rawżahkhān (a reciter of stories associated with Karbalāʾ), and looking at depictions of the battle all stimulate a host of emotions associated with the tragedy. As Flaskerud has emphasised, the response is usually multi-layered, being both communal and personal.[31] Whichever form the memorial takes, it aims to illicit the same response in the viewer or listener. The experience which the mourners access through these media, allows them to relive the tragedy, thereby drawing closer to salvation. Images are powerful vehicles for emotion, focusing the mind on the subject and helping the viewer to visualise the event. It is also important to remember that images such as the ones examined here are a tangible part of the anatomy of Shiʿism, a medium through which religion can take place. In this way, these images fill a similar role to that of Christian icons, allowing the believer to experience the hereafter vicariously. They fulfil a number of the facets of religious imagery given by Morgan: imagining community; communicating with the divine or transcendent; embodying forms of communion with the divine; and influencing thought and behaviour by persuasion or magic.[32]

The power of communal mourning rituals and the images used as tools during those rituals is evidence as to why the Qajar rulers would seek to co-opt art forms associated with such activity. To an individual outside the Shiʿi community, the fundamental nature of the images we have seen may not seem particularly evocative. However, these images, when combined with the retelling of the story they are narrating, have the power to move the viewer in remarkable ways.

Conclusion

In conclusion, this essay has shown, through an original approach combining traditional art historical and literary methods with anthropological theory, that depictions associated with the Battle of Karbalāʾ crystallised in the Qajar period. Qajar patronage of the arts, with the aim of constructing dynastic and cultural identity, led to a flourishing of the production of imagery, both at court and among lower social strata, especially from the mid 19th century onwards. The style patronised by the court, inspired by European art and influenced by the spread of photography and the printing press, became widespread in all genres. The new power of meaning afforded to imagery was particularly well-suited to religious iconography. In addition, certain folk religious practices, such as taʿziyah, were also patronised by the Qajar dynasty, to support their position as pious rulers, which led to an increase in popular commemoration rituals at all levels. Combined, these two aspects of Qajar patronage interplayed with art ‘from below’ to produce the art discussed in this essay. Images of Karbalā from this period may have told long-established stories, drawing on long-established rituals, but it was in the Qajar era that they came to be depicted in new modes and styles, which persist to the present day.

[1] Arabic and Persian terms and names will be transliterated according to the systems used by the International Journal for Middle Eastern Studies. However, commonly used terms will be rendered as they are listed in the Oxford English Dictionary.

[2] Amir Lashkari and Mojde Kalantari, “Pardeh Khani: a dramatic form of storytelling in Iran”, Asian Theatre Journal, vol. 32, no. 1 (2015), 247.

[3] Throughout, terms such as ‘folk’, ‘from below’ and ‘popular’ will be used. These terms indicate that these art forms originated among the general populace, not at court.

[4] J. Calmard, “Le Patronage des Taʿziyeh: Éléments pour une Étude Globale’ in Taʿziyeh: Ritual and Drama in Iran, ed. Peter J. Chelkowski (New York: New York University Press and Soroush, 1979), 125.

[5] Willem Floor, “Art (naqqashi) and Artists (naqqashan) in Qajar Persia”, Muqarnas, vol. 16 (1999), 125-54.

[6] See P. Chelkowski, Ta’ziyeh: Ritual and drama in Iran ; see also M. And, Rituelden, Drama: Kerbela – Muharrem – Ta’ziye (Istanbul, 2002); Jamshid Malekpour, The Islamic Drama (London, 2003).

[7] Chelkowski, Ta’ziyeh: Ritual and drama in Iran; F. Massoud-Ansari, Die Malerei zur Zeit der Qadjaren-Dynastie (1796-1925) im Iran (Paris, 1986).

[8] Scot K. Aghaie, The Martyrs of Karbalāʾ: Shiʿi Symbols and Rituals in Modern Iran (Seattle: University of Washington Press, 2004).

[9] Ingvild Flaskerud, Visualizing Belief and Piety in Iranian Shiʿism (London, 2010).

[10] Floor, Wall Paintings in Qajar Iran (Costa Mesa, California: Mazda Publishers, 2005), 136.

[11] Floor, Wall Paintings, 132.

[12] Chelkowski, “Narrative Painting and Painting Recitation in Qajar Iran”, Muqarnas, vol. 6 (1989), 99.

[13] Chelkowski, 99.

[14] Floor, W., Wall Paintings in Qajar Iran, 3.

[15] Floor, 4.

[16] Floor, 137.

[17] Andrej Wirth, “Semiological Aspects of Taʿziyeh” in Taziyeh: Ritual Drama in Iran, P. Chelkowski, ed., 33.

[18] Layla S. Diba, ed. Royal Persian Painting: The Qajar Epoch (1785-1925)( London: I.B. Taurins, 1999), 94.

[19] S. Peterson, “Painted Tiles at the Takieh Muʿāvin al-Mulk (Kermanshah)” in Akten des VII. Internationalen Kongresses für Iranische Kunst und Archäologie : München, 7.-10. September 1976, 619.

[20] J.M. Rogers, “The Genesis of Safawid Religious Painting”, Iran, vol. 8 (1970), 125-27.

[21] Chelkowski, “Narrative Painting”,104.

[22] Peterson, “Painted Tiles at the Takieh Muʿāvin al-Mulk (Kermanshah)”, 627.

[23] See Floor, W., ‘Art (naqqashi) and Artists (naqqashan) in Qajar Persia’, Muqarnas, vol. 16 (1999), 139.

[24] Spaces designed for the mourning rituals associated with Ḥusayn, Zaynab (Ḥusayn’s sister) and ʿAbbās (Ḥusayn’s half-brother) respectively.

[25] Peterson, “Painted Tiles”, 620.

[26] Ulrich Marzolph, Narrative Illustration in Persian Lithographed Books (Leiden: Brill, 2001), 25.

[27] Muḥammad Bāqir al-Majlisī Biḥār al-Anwār, vol. 44 (Tehran, 1957-85), 284.

[28] al-Majlisī, 289.

[29] Aghaie, ed., “Women of Karbalāʾ” (Austin: University of Texas, 2005), 31.

[30] Samer El-Karanshawy, The Day the Imam was Killed: Mourning Sermons, Politics, History and the Struggle for Lebanese Shīʿīsm (unpublished DPhil thesis, University of Oxford, 2013).

[31] Flaskerud, Visualizing Belief and Piety in Iranian Shiʿism, 76.

[32] David Morgan, The Sacred Gaze: Religious Visual Culture in Theory and Practice (Berkeley: University of California Press, 2005), 55.

فروغ فرخزاد و معیار ادبیات فارسی

“If a writer is no longer rewritten, his or her work will be forgotten.”

– André Lefevere[1]

“People seem not to see that their opinion of the world is also a confession of character. We can only see what we are, and if we misbehave we suspect others. The fame of Shakspeare or of Voltaire, of Thomas à Kempis, or of Bonaparte, characterizes those who give it.”

– Ralph Waldo Emerson[2]

Although often justified, it is hard to avoid dramatic declarations when reviewing the literary impact and legacy of Forugh Farrokhzad (1935-1967). Literary critics rarely shy away from discussing her work in superlative terms. Hamid Dabashi describes her as “the most celebrated woman poet in the course of the Persian poetic tradition and a seminal modern Persian poet, regardless of gender.” [3] Michael Hillman asserts, “The best known among [Iranian women] is the poet Forugh Farrokhzad (1935-1967), the most famous in the history of Persian literature.”[4] Farzaneh Milani explains that, although denounced by some “for its immorality and its advocacy of promiscuity… her work has been among the most popular in modern Persian literature.”[5] For better or for worse, one thing critics seem to agree on is that Farrokhzad challenged, or even threatened, the normative values of her culture; innovative and exemplary, her place in the canon of modernist Persian poetry is well-established.

Farrokhzad’s towering position in the modernist canon is all the more remarkable given her virtual isolation as a woman poet. How a woman poet secured entry into this canon – despite, and in part, because of the patriarchal literary and social context in which her work has been received – will be a key focus of this essay, as well as asking what her literary survival can tell us about the processes of canon formation in the Persian literary context. It remains an understated truism in Persian literary historiography that not all speakers, readers, and writers of Persian have had equal influence over and access to the ever-evolving canon of works. Scrutinizing the nexus of factors privileging some works and authors over others (gender not least amongst them) is an important step towards writing more accurate and inclusive literary histories – a task distinct from simply writing about the contents of the canon itself. In the spirit of illuminating new ways in which literary historians can think about (and tentatively contribute to) canonisation, the latter part of this essay will examine Farrokhzad’s profound influence on two important women poets writing in post-revolutionary Iran, and argue that this connection underpins her continued canonical inclusion.

The Prcesses of Canonisation in Persian Literary History

Derived from the Greek term kanna, referring to a type of firm marsh reed, a kanon (also Greek) came to mean any kind of straight bar or rod, and more figuratively, a rule or standard.[6] Via Latin, Europe and the West inherited the word and developed the concept of a ‘canon’ as means of esteeming, categorising, and preserving artistic works that adhered to (often equally inherited) ‘exemplary’ aesthetic standards. Of course, what constitutes ‘exemplary’ aesthetic standards, and more recently, the social, political, economic, and ideological factors which inform such judgements, has been the subject of endless debate. And yet, despite the controversy of its various applications, the utility of the term persists and the reality of ‘canonical’ works can neither be argued away nor whimsically changed.[7]

Given its European origins, the conceptualisation of a ‘canon’ and the processes of canon formation have not often been considered in the context of Persian literary historiography. For a literary culture that practically endows sainthood upon its most revered figures, challenging the received wisdoms of authorial hierarchies and developing a framework in which to understand the success and survival of certain poets over others is an overdue task that this section will begin to redress.

In pre-modern times, the writing of tazkirahs (biographical anthologies of poets) was the primary method by which information about notable poets and samples of their poetry was transmitted from generation to generation.[8] Producing these manuscripts was an expensive task, commissioned by and for the courtly and educated elites.[9] The fruits of such labour are a primary source for much of our knowledge regarding canonical (and obscure) poets from the classical era. William Hanaway makes the argument that in this period, one cannot truthfully discern a canon of Persian poetry. This, he posits, is due in part to the textual inconsistencies that marred reproductions of manuscripts and hence denied readers an authoritative, standardised text,[10] and also because in his view tazkirahs were “by and large idiosyncratic works, written for reasons other than to transmit a canon of poetry.”[11] For Hanaway, there seems to be little distinction between “major and influential poets from minor and little-known ones.” He continues:

There is no sense of common ideals among the anthologizers’ comments, except perhaps an implied approval of style. Tazkiras in this sense seem to be almost acanonic. The transmission of a canon must be a deliberate and self-conscious act, and not done only by implication.[12]

Whilst it may be true that tazkirahs were written for diverse purposes with varying criteria for inclusion (such as regional, temporal, and general groupings),[13] Hanaway’s conception of canon formation as necessarily self-conscious is somewhat contentious. Tazkirah-nivisī succeeded in preserving and promoting the names and reputations of many poets and styles, with the result that by the eighteenth century certain poets had obtained a wide level of cultural familiarity and canonical standing.

The bāzgasht-i adabī, a literary movement beginning in the mid-eighteenth century, attests to this point. The bāzgasht promoted a return to Khorasani and ‘Eraqi styles of poetry, reacting against the Indian style (sabk-i hindī) that had gained prominence in the preceding centuries.[14] Hanaway contends that this movement did nothing to help form a consciousness of a canon, due to the lack of “accompanying social, intellectual, political, or ideological change.”[15] However, the imitation of poets such as Sa’di, Hafez, Farrokhi, ‘Onsori, Ferdowsi, and Manuchehri must have contributed substantially to their cultural importance and familiarity. Furthermore, to suggest this trend was in no way ideological may be too simplistic, as Alessandro Bausani argues, for the return to ‘native’ literary styles correlates with a kind of isolationist nationalism emanating from Shi’ite Iran, reacting against the wider Persianate (and Sunni) region.[16]

Moving into the modern period, nationalist perspectives continued to hold sway over Persian literary historiography and the implicit understanding of its canon. The work of Western Orientalists contributed to this outlook; E.G. Browne’s famous four-volume Literary History of Persia was particularly influential on both Western and Iranian perceptions of the canon, and notable for his exclusion of the “writings of those who, while using the Persian language as the vehicle of their thought, were not of Persian race.”[17] The devaluing of non-Iranian Persian literature is a trend that continues to this day.

The growing influence of both foreign ideas and academic works formed just a part of the changing social and intellectual landscape in early twentieth-century Iran, a change reflected in the drive towards the formation of a modern nation-state. This development would have significant effects on canon formation.

In Critical Theory and the Literary Canon, Dean Kolbas describes canon formation as dependent on:

a process of cultural familiarisation that in turn depends on social confirmation and broad institutionalisation… [it] is a historically cumulative process, and […] continual social confirmation over time is necessary for any work to be canonized.[18]

He emphasises how, in the Western context, the establishment of nation-states affected the formation of literary canons, stating that in the modern period:

The transformation of literary canons […] had been profoundly influenced by the prescribed values and priorities of the state, where the inculcation of abstract ideals has given way to a sense of shared identity by appeal to national history and distinct cultural heritage.[19]

In the Persian literary context, we have seen that “continual social confirmation” derived from the tazkirah tradition and centres of power such as royal courts provided a sense of a canon by at least the nineteenth century. These valorising forces were largely superseded by the institutions and ideology of the emergent nation-state of Iran.

In the 1920s, Reza Shah’s nascent state was able to convert the nationalistic, western-looking intellectual trends of the past few decades into a fully-fledged programme of modernisation and state-building. Legal, tax, and land reform changed the fabric of Iranian society drastically, as Iran rapidly developed the institutions and practices of a modern nation-state. In the cultural sphere, the state’s educational policies and ideological orientation had the most profound effects on literary canonisation. The commission of literary anthologies and textbooks in the late 1920s and 1930s exemplify the influence of the ‘prescribed values and priorities of the state’ on textual transmission and hence, canon formation. Hanaway cites two examples: Ganj-i sukhan compiled by Zabih Allah Safa,[20] and Sukhan va sukhanvarān of Badi al-Zaman Foruzanfar.[21] Both texts seem to have been designed for pedagogical purposes, with the latter commissioned by the Ministry of Education in 1928.[22] The Ministry established several criteria on which Foruzanfar was to base his selection. Two points are particularly telling:

  1. To the extent possible, all the poets of the past who were the most famous of their age will be mentioned, except that more of the best poets will be included, and fewer of those whose powers had declined.

[…]

  1. The basis of selection will not be limited to merely verbal and rhetorical beauty, but will include content sufficiently decent and elevated as to retain its elegance when translated into foreign language.[23]

This demonstrates an imperative for aesthetic judgement in the publication of certain poets over others, as well as a moralising dimension and a preoccupation with establishing a cultural identity worthy of foreign approval. In other words, widespread literary transmission assumed an explicitly ideological function[24] – legitimising political power by appeal to historical precedent – the state and its nationalist supporters attempted to form, or at least co-opt, the national canon.[25] As Wali Ahmadi succinctly writes, “The inception of a unified nation-state […] necessitated the creation of a unifying culture, with literature playing a pivotal role in the process.”[26]

The institutionalisation requisite to canon formation was further established after the founding of the University of Tehran in 1934, and the creation of a PhD programme in Persian literature in 1937. Muhammad Taqi Bahar’s Sabk-shināsī (1942)[27] formed the course text, having been commissioned by the Ministry of Culture for that end.[28] According to Ahmadi, Bahar’s task was to “canonize, or monumentalize texts which […] necessitate the continuing consolidation of Persian literature as a field of cultural study and a disciplinary institution”, and Sabk-shināsī was “not only a grand history of the evolution and development of Persian prose literature, but also a seminal text in what may be called the disciplinary emergence of Persian literature as a national institution.”[29] Bahar’s disparagement of sabk-i hindī further attests to the nationalist agenda of his work.[30] It was the authority bestowed on this text by the institution of the university that confirmed its pivotal role in the formation of the literary canon.

The nationalist ideology of the state and many intellectuals did not only attempt to immortalise certain poets by means of the syllabus and new anthologies. A pantheon of national poets was to become further inscribed on society’s collective historical outlook, thanks to the successful monument-building agenda of the Anjuman-i āsār-i millī (Society of National Heritage). Among their many projects was the construction or renovation of landmark tombs for various historical figures including many poets, such as a tomb complex of Ferdowsi in Tus (1926-34), the tomb-garden of Hafez in Shiraz (1936-39), and the tomb of ‘Omar Khayyam in Nishapur (1956-62).[31] These structures “aimed to work as heritage, which had to be read as venerable and timeless.”[32] The reinterment of these historic figures was covered widely by the state-run media, and “the modified biography and persona of these men were circulated among the masses by means of photographs, stamps, postcards and coins.”[33] Street names, statues, and public squares honouring these national literary heroes can be added to this list of what Kolbas calls “the symbolic minutiae of popular culture” which “all combine in the logic of the cultural field to valorise or stigmatize certain writers and works.”[34] In Pierre Bourdieu’s model of the field of cultural production, such a constellation of elements in combination with institutional components “plays a role in the symbolic consecration of particular works of art and the formal recognition of individual authors and artists.”[35] This is not to suggest that the likes of Hafez, Ferdowsi, and others were previously unknown to the general population, but simply that the state was eager to sponsor and initiate public efforts to preserve and promote Persian literary heritage in order to propagate a unifying national culture.

As Iran developed as a modern, capitalistic nation-state, the increased commodification of culture in parallel with the entrenchment of institutional authority and influence diversified the mechanisms of cultural familiarisation necessary for canon formation. Consequently, charting the fortunes of individual writers, artists and works becomes a task requiring considerable scholarly attention. Before looking more closely at Forugh Farrokhzad and the relationship of women authors to the canon, two further significant developments affecting canon formation in Persian literature must be briefly considered.

The aforementioned intellectual currents of modernisation in Iran not only came to shake up the political and social arrangements of the country, but also challenged the attitudes of writers and artists themselves regarding art’s social function. Exposure to European thought and literature throughout the second half of the nineteenth century caused what Ahmad Karimi Hakkak terms a “verbal and ideological decentering” which prompted a gradual shift in the thematic concerns of writers, and eventually, the emergence of an entirely new formal approach to poetry unbound by the rules of the classical tradition: shi’r-i naw (‘new poetry’).[36] Hanaway contends that the emergence of shi’r-i naw was the first ideological shift in the history of Persian literature of enough significance to force the establishment of distinct modernist and pre-modern canons.[37] The ideological tensions between these two camps are still felt today and continue to inform many of the processes of canon formation, with the traditionalists gaining extra wind in their sails following the Islamic Revolution of 1979.[38]

After the 1979 Revolution, the newly empowered Islamist authorities and their mobilized supporters initiated a cultural revolution that would have severe consequences for literary production, valorisation, and canon formation in Iran. Universities were closed down for several years, strict censorship was imposed, and strategic efforts were made to intimidate and coerce the intellectual community into greater conformity.[39] The state forged close ties with ‘Islamic’ authors who offered ideological support for Islam in general and the Islamic government in particular, providing them “a readership in schools, religious schools, Islamic associations and mosques as long as they worked within the state-sponsored Islamic discourse.”[40] Institutional power was recognised as a key weapon in the battle for cultural hegemony, and various official bodies were created to sanction, sponsor, and bestow awards onto ideologically compatible works.[41] The overt imposition of state ideology on the field of cultural production was also reflected in a more prescriptive (and moralising) form of censorship, as opposed to the more prohibitive impulses of the Pahlavi era.[42] Thus, contemporary or historic works that fall beyond the prescribed values of the Islamic Republic, were, and continue to be, banned, censored, or left to succeed by little more than their own devices.

Nevertheless, the Iranian government fails to maintain a complete monopoly on the mechanisms of cultural familiarization and evaluation that inform canon formation in the Persian literary context. Private galleries, literary journals, and cinemas have been able to feature works that have little to do with the prescribed values of the state (though their licenses remain granted at the whimsical discretion of the authorities), and the Internet is providing an unprecedented forum for counter-cultural discourse. Yet, it is my contention that it is the substantial cultural capital wielded by the diaspora community that presents the largest challenge to the supremacy of the Islamic Republic’s cultural narrative.[43] The influence of these rival centres of cultural evaluation on Farrokhzad’s legacy will be considered, but not before assessing another axis along which a work’s relationship with the canon often hinges: the gender of the author.

Women and the Canon

The importance of Farrokhzad’s successful canonisation cannot be understood without acknowledging the difficult relationship women writers have had (and continue to have) with the canon.

For the best part of the last half-century, feminists and literary theorists have contemplated the apparent absence, exclusion, and marginalisation of women writers in the annals of literary history. Considered a global phenomenon symptomatic of patriarchy, this has resulted in an undeniable dearth of feminine perspectives and realistic representations of women’s lived experiences – their creativity, struggles, and aspirations effectively muted. To counteract this historic suppression of women’s voices, many have argued for the necessity of ‘opening the canon’ to hitherto ignored women writers, and devoted academic attention to an exclusively feminine literary tradition. Despite presenting some methodological problems, focusing on a parallel women’s literary culture ultimately allows us to more effectively challenge dominant patriarchal attitudes towards women and women writers – attitudes which are no less manifest in Persian literary history than any other.

Until recently, it was a pervasive misconception in Western literary criticism that women writers were simply absent from literary history. However, the efforts of feminist literary historians have demonstrated, as Claire Buck highlights, that “women have been writing in considerable number for as long as men.”[44] The content of their work, the reason for their historic omission, and the appropriate critical response are three questions recent scholarship has sought to answer. In Sexual/Textual Politics: Feminist Literary Theory, Toril Moi outlines the progression of thought of many feminist literary critics, moving from:

suspecting all attempts at segregating women from the mainstream of historical development as a form of anti-egalitarianism, they came, during the 1960s, to accept the political necessity of viewing women as a distinctive group if the common patriarchal strategy of subsuming women under the general category of ‘man’, and thereby silencing them, was to be efficiently counteracted.[45]

Such endeavours aimed to work against the stereotyping, misrepresentation, and exclusion of women writers in the ‘standard’ reference books in the field,[46] and also to give a space for forms of writing more commonly practiced by women but deemed secondary or periphery by the male-dominated academic establishment, such as letters and diaries.[47] Elaine Showalter was one of the first Western academics to practice this ‘woman-centred criticism’.[48] Her advocacy offered an effective rebuttal to those who claimed that an exclusive focus on ‘women’s writing’ hurt the cause of women’s liberation by essentialising what it means to be a woman. She writes:

Women writers should not be studied as a distinct group on the assumption that they write alike, or even display stylistic resemblances distinctively feminine. But women do have a special history susceptible to analysis, which includes such complex considerations as the economics of their relation to the literary marketplace; the effects of social and political changes in women’s status upon individuals, and the implications of stereotypes of the woman writer and restrictions of her artistic autonomy.[49]

These “complex considerations” must be borne in mind when historicising the work of women writers in the largely misogynistic culture of Persian letters. Sunil Sharma has cited the absence of such considerations by anthologists in the classical period as a reason behind the failure of the classical literary tradition “to properly accommodate the memory of women poets.”[50] He points to one of the most substantial tazkirahs of the eighteenth century as case in point: Vāleh’s Riāz al-shuʿarāʾ (Delhi, 1747). Despite including more women poets than any other contemporary tazkirah (twenty-seven in total), it lists all entries alphabetically and fails to meaningfully distinguish poets by their gender.[51] Consequently for Vāleh, Sharma posits, “a successful female poet is one who writes like a man.”[52] No women, to our knowledge, compiled anthologies of classical Persian poetry; tazkirahs were thus framed by male anthologists whose interest in women poets attempted “to co-opt women with literary aspirations to the task of winning (elite) women’s consent to the dominant (and misogynistic) project of poetry.”[53]

Focusing on women poets in nineteenth-century Iran, Dominic Brookshaw highlights the same problem when examining women-centred tazkirahs, such as the Nuql-i majlis, complied in 1825 by a male anthologist.[54] Despite the “active involvement of women in the production of poetry” – as poets and patrons – textual records of their work remain scarce.[55] Elsewhere Brookshaw suggests that the loss of dīvāns of women poets was “most likely more common than the loss of those of male poets,” and attributes this in part to “residual anxieties about women’s writing in general, and, more specifically, about the preservation of their compositions in a written form”.[56] In such a literary culture, where women poets “remained a novelty at the margins of the literary communities or were appropriated by a male tradition”,[57] the absence of women writers from Persianate cultural memory comes as no surprise.

Farzaneh Milani has perhaps made the greatest academic contribution to rectify such cultural amnesia and delineate a women’s tradition in Persian literature, with two book length studies on the topic. In Veils and Words (1992), Milani points to the “virtual monopoly of literary representation” held by Iranian men for centuries as a principle reason behind the scarcity of feminine representation in Persian literary history.[58] She focuses on the metaphor of the veil to explain the historic silencing of women’s voices, writing:

The enormous gap between the time, space, and quality of critical attention devoted to male writers and that devoted to women writers was profoundly troubling. Soon, I came to realize that women’s veiling can be practiced on many levels. Literary criticism was once such arena. In conventional approaches to literature, I saw a failure to chronicle and capture women’s unveiled voices and the many internal and external hardships faced in their efforts to counter exclusion – spatially or verbally.[59]

Milani revises her thesis somewhat in her later work, Words, Not Swords (2011), correlating the degree of freedom of movement to that of freedom of expression. “Physical confinement – not the veil –”, she writes, “was the foundation of women’s subordination in Iranian society and the source of their literary quasi-invisibility.”[60] The demarcation of a women’s tradition in Persian literature therefore becomes an imperative not only in order to overcome the “transient fame” of its writers,[61] but also to help historicise the women’s liberation movement, shedding much needed light on the creative talents and common struggles of Persian speaking women. Indeed, if we are committed to a more accurate depiction of women’s literary contributions and lived experiences throughout history, the need for a “women-centred” criticism in the Persian literary context becomes plainly clear: the strong male bias in literary production, evaluation, and representation must be challenged and deconstructed.[62] In Milani’s words:

If we were to engage the issue of gender as a critical category, it would no longer be possible to disregard, push to the margins, or relegate to footnotes women’s vital contributions to Iranian modernity.[63]

The work of literary historians such as Sharma, Brookshaw, Milani, and others, therefore, does not only represent efforts to explain and rectify historical omissions of women authors from the literary record, but also a stage in the process of opening the canon itself.[64]

Farrokhzad and the Canon

The unprecedented level of academic attention given to Farrokhzad (primarily in the West) has indeed been one important factor in her successful canonisation. Several book length studies and numerous articles about her and her work make Farrokhzad easily the most studied Persian-language woman poet in history. How did she reach such heights of literary fame?

Farrokhzad’s dramatic (even notorious) biography has certainly leant itself to continued interest and intrigue. An outspoken, female divorcee, Western-looking and fashionably dressed, Farrokhzad’s public persona ostensibly conformed with “the motifs and dispositions which were uppermost in the highly ideologized counter-culture of her time”.[65] As is the case for many artists who die young, her untimely death, at the age of thirty-two, contributed to a highly marketable narrative of her life, compounding the critical tendency to mythologise and beatify all things Farrokhzad. Writing during the 1950s and 1960s, a time in which Iranian society was undergoing a number of modernising reforms and women were gaining more rights and access to the public sphere, for many, Farrokhzad and her modernist poetry became emblematic of what Milani has termed “the emergent Persian woman.”[66]

Dean Kolbas has argued that “an author’s or work’s flexibility to ideological appropriation,”[67] partially correlates with their potential for canonisation – this seems to be the case with Farrokhzad. Since the revolution of 1979, Farrokhzad has received a lot of attention outside of Iran, by the diaspora and beyond, including many translations of her poetry and creative projects inspired by her verse and life.[68] The transmission of her work into a Western context imbues it with a new critical potential, one facet of which Persis Karim articulates as a refutation of “the often singularized narrative of women’s oppression” that “counteracts the plethora of negative media representations of contemporary Iranian life.”[69] That Farrokhzad’s reputation undermines the Islamic Republic’s narrative of womanhood too, is a further political dimension to her continued relevance. Indeed, the revolution of 1979 and the cultural establishment’s subsequent distaste for modernist writers in general, and Farrokhzad in particular, has imbued her work with renewed subversive potency. Despite her work being censored, it remains widely read in Iran, particularly by women, and her gravesite is frequently visited by admirers.[70] The appropriation of Farrokhzad’s works, and indeed Farrokhzad herself, by many such artists and onlookers may also be reflective of a certain nostalgic tendency – often rose-tinted – felt by much of the diaspora for the Iran of the 1950s and 1960s. Farrokhzad’s famed vitality, empowered lifestyle, and unveiled beauty arguably symbolise that era for many expatriates – an irony, considering Farrokhzad’s sense of alienation in her own time.

One element of Farrokhzad’s work in particular has been subject to a critical obsession by her admirers and detractors alike: her portrayal of the female erotic and the sensual. Although by the 1950s and 1960s unabashedly feminine and even sexualised female artists and stage performers had reached some public prominence,[71] Farrokhzad was the first to bring such notions into the domain of ‘respectable’ culture with her poetry. Whilst this phenomenon has led to a reductive understanding of her artistic significance, it has nevertheless bolstered her level of cultural familiarity and hence, canonical standing. Exaggerated pronouncements that she was “the founder of Persian poetry’s feminine culture” [72] and “the first person in whose words one can find a feminine tone,”[73] for many have cemented her position as the exemplary, pioneering woman poet.

However, Farrokhzad’s literary impact must be understood in broader terms. Her exemplary status as a modernist women poet is evidenced by the continued influence she has on the work of women writing poetry in post-revolutionary Iran – a pervasive influence that helps maintain her canonical standing. By shining light on the footprints of Farrokhzad’s poetry found in contemporary writers, literary critics can help expand her canonicity beyond the parochial and at times prurient interest which has often underpinned it. Accordingly, the final part of this essay will demonstrate Farrokhzad’s importance to two leading contemporary women poets from Iran, based on recent interviews conducted with each of them and a close-reading of their published work.

***

More women are writing poetry in Persian now than ever before, and literature in general accounts for over 50% of all books by women published in the Islamic Republic.[74] Nevertheless, women authors, particularly those working within the modernist tradition, face more difficulties than most in getting their work published. I recently interviewed two leading, young modernist poets – Granaz Moussavi (b.1976) and Sara Mohammadi Ardehali (b.1976)[75] – to gain a better sense of these difficulties as well as to find out their own perspectives on Farrokhzad’s influence on their work. Writing since the 1990s, there is over a thirty-year gap between the output of Farrokhzad and these poets, and yet her impact on their poetic practice and philosophy is tangible, highlighting her continued canonical importance. Moussavi and Ardehali’s relationship with Farrokhzad struck me as all the more interesting and important given they are of a similar age to that of Farrokhzad in her poetic career, and could plausibly be described as “emergent Persian women” of the twenty-first century.

It must first be noted that the process and possibilities of poetic production in Iran have changed considerably since the 1979 revolution. Whilst like Farrokhzad and her contemporaries, who could not criticise the government openly in their work, today’s writers must also carefully negotiate topics deemed ‘unislamic’ by the Ministry of Culture and Islamic Guidance. With this comes a strong moralising element, inevitably felt more heavily by women writers. Consequently, poetry containing sexual imagery or allusions is rarely published. The censor’s demands often seem arbitrarily pernickety and lacking in literary sensitivity, a point to which Moussavi’s experiences attest. In a recent interview, Moussavi told me how for her first officially published volume, Pāberahneh Tā Sobh [Barefoot ‘til Morning], the censor required a total of seventeen adjustments – mainly changes to words and phrases, but some poems having be completely removed.[76] One example Moussavi recalls was having to remove an innocuous use of the word ‘sīnahband’ [bra], which was regarded as too erotic, replacing it with ‘dāman-i guldār’ [flowery skirt] in the poem ‘Furūdgah’ [Airport]. Her next collection was approved without any necessary changes, although following its second print-run, the books were confiscated on the second day of the annual Tehran Book Fair by representatives from the Ministry. A few months later, the books were once again approved for public consumption. Moussavi waited five years hoping to gain permission to publish her most recent collection in Iran; unsuccessful, she instead published in Australia. The social taboos of Farrokhzad’s era have thus given way to the strict, moral guidelines of the state as the primary stimulus for pre-emptive self-censorship, with the result that poetic exploration of sexual or sensual tropes is not merely frowned upon, but legislated against.

During my interview with Moussavi, she recalled an anecdote from very early on in her career that reveals something of both Farrokhzad’s formative influence on her poetry and the cultural establishment’s distaste for the pre-revolutionary poet. In 1994, Moussavi was invited – to her surprise – to participate in a state-run poetry event to celebrate Women’s Day, along with many other women poets from around the country, at the University of Zahedan in southeast Iran. During the course of the various lectures, seminars and recitals, Moussavi recalls feeling increasingly out of place:

All of the poems had very prescribed [sifārishī] contents…and after a while I realized that nobody had mentioned Forugh’s name once! Not one person mentioned this influential, ground-breaking poet. … So when I went up to read my poems, I said: “I’m dedicating my first poem to Forugh Farrokhzad, due to the fact that it is Women’s Day and I’m very amazed that nobody has mentioned her name so far, and I think that it’s appropriate to mention her here.”

When I finished my recital, there was a terrible silence in the lecture hall. A few people calmly clapped, but everyone was looking at me angrily.

After returning to our hotel room that night, there was a strong banging on the door around 10pm. I opened the door and a few women [officials] came into the room and it’s unbelievable, I still don’t believe it, one of the women came towards me and gave me a hard slap in the face. She said “Are you writing your poetry for a prostitute?” And then they kicked us out of the hotel.[77]

Through this act of defiance – surely knowing that mention of Farrokhzad would be provocative – it seems Moussavi sought to channel something of Farrokhzad’s troublemaking spirit. Like Moussavi, Ardehali aligns herself with Farrokhzad’s counter-cultural reputation, and even welcomes (perhaps aspirationally) a comparison between their lives, telling me in a recent interview:

Forugh – because of extremists, because she spoke about her feelings, and about love – was rejected by society, she had a hard life, and people cursed her. So when I started writing seriously, I had to ask myself – Sara, if you also want to write honestly and sincerely, society will reject you – do you want to do this or not? And I decided that yes, I wanted to. So in this way, in terms of a [woman] poet’s position in society, Forugh spoke to me. Her biography, her life spoke to me.[78]

It would seem that, for Ardehali as much as Moussavi, to be a good woman poet one must embody a certain disruptive female character, à la Farrokhzad. This outlook confirms that Farrokhzad’s exemplary standing – and therefore her canonicity – is to some extent political. However, it is not just these poets’ attitude to being a poet that owes a debt to Farrokhzad, but also their poetic technique itself. That is to say, her canonicity is also aesthetically underpinned. A brief examination of some of Ardehali’s poems will begin to demonstrate this point.

Ardehali’s poems tend to be short and written in simple language, replete with personal reflections on life in Tehran for a young Iranian woman. Unsurprisingly, young Iranian women constitute her principal readership.[79] Written in free verse, her poetry is often formally experimental, imbued with twenty-first century terminology and even occasional words and phrases in English. Whilst her thematic concerns are diverse, a consistently candid presentation of a woman’s perspective and feelings, as well as her use of imagery from the natural world, demonstrate a certain engagement and resonance with Farrokhzad’s aesthetic legacy.

In the poem “Asīr” [Captive], from Ardehali’s first collection, one can observe something reminiscent of Farrokhzad’s typical dynamic between confinement, frustration, and moments of passion. It reads:

I don’t understand this world

This building is very tall

So I won’t commit the rooms to memory

The stairs are endless

I have no business here,

Nothing,

Except

Leaving behind

The taste of a kiss

In the stairwell[80]

The poem’s title suggests a sense of imprisonment[81] – both physically within the city’s seemingly interminable high-rise architecture, and emotionally, having to steal an unsanctioned moment of passion in an empty stairwell beyond society’s gaze. The idiosyncratic sanctuary of unused stairwells situates the episode in modern-day Tehran, where massive, residential tower blocks are now increasingly pervasive, and apartments are almost exclusively accessed by lifts. ‘Asīr’ is immediately evocative of Farrokhzad’s first collection of the same name, and echoes her recurring portrayals of entrapment, such as in ‘Asīr’ and ‘Jum‘ah’ [Friday] (in which she describes being trapped at home as a child on a “Friday of submission” in a “house of loneliness”)[82], and clandestine, fleeting love moments, such as in ‘Būsah’ [Kiss] or ‘Gunāh’ [Sin] (although Ardehali’s love moments are necessarily less erotic). ‘Juft’ [Couple] is a poem in which Farrokhzad demonstrates a similar tension between isolation and romantic connection:

Night falls
and after night, darkness

and after darkness

eyes

hands

and breathing, breathing, breathing…

and the sound of water

that flows from the tap drop by drop by drop

Afterwards two red sparks

of two cigarettes

the tick-tock of the clock

and two hearts

and two solitudes[83]

Ardehali clearly employs the same laconic style in her poem to the same end as Farrokhzad – leaving most details of the romantic liaison unsaid, thereby defiantly enhancing the sense of implied transgression.

The stifling potential of domestic spaces and routines is another conceit shared by the two poets. Ardehali’s ‘Shabīkhūn’ [Night Ambush] is an ironic depiction of banal domesticity:

Seven times

I wash

The glasses and

The plates and

The pots

How exciting this night is.[84]

This six line poem captures the same embittered spirit of Farrokhzad’s ‘Arūsak-i Kūkī’ [Wind-up Doll], in which Farrokhzad lists the mundane, unfulfilling activities and expectations of a house wife (“For long hours… one can stare at the smoke of a cigarette/one can stare at the shape of a cup/one can stare at a colourless flower on the carpet”) before ending with a similarly sarcastic declaration: “‘Oh, I am so lucky.’”[85]

However, unlike Farrokhzad, the presence of the state in Ardehali’s poems is often pronounced and antagonistic. This is frequently conveyed through the theme of censorship, such as in the poem ‘Dūstit Dāram’ [I Love You]:

Your poems were printed

Poems that I had dreamt about

Your poems got permission to be printed

They reckoned those three dots

Were the footprints of Sheikh Shahāb ad-Din Suhrawardi

My poems were rejected

They said the shoulders of my poetry

Have a manly scent

They told me to remove “your child”

And “the pulsations of my body” too

Any book that is published now

I guess

Someone

Someplace

Has become a ‘…’[86]

Assigning the poem a title incongruous with the content immediately notifies the reader of the censor’s crude hand, whose redactions are exposed as inconsistent: if “the pulsations of my body” were previously prohibited, why are they allowed here? Similarly absurd, what possibly justifies censoring a child? Or more fundamentally, how is it that the censor permits a poem so clearly about censorship? Ardehali mocks this haphazard judgment though her suggestion that the “three dots” inserted by the censors to replace supposedly problematic words or phrases, to them absurdly represent “the footprints of Sheikh Shahāb ad-Din Suhrawardi”, a revered twelfth-century Islamic scholar. Such a heavy-handed impingement on the transmission of a (female) voice from the private to the public sphere, filtered through a (theoretically) Islamic moral paradigm, is again indicative of the new nuances of control in the era of the Islamic Republic. Faced with such violations of autonomy, Ardehali’s struggle for authentic intimacy recalls Farrokhzad’s frustrated longing for union, albeit prompted more by governmental than cultural reasons. This point is expressed eloquently in the short poem, ‘Shi’r-i muntashir nashudah’ [Unpublished Poetry]:

            They can’t read

            My hand

            My hands

            Are your unpublished poetry.[87]

The denial of intimacy is perhaps one reason why a sense of loneliness also permeates much of Ardehali’s work. Her first collection features two poems with the word ‘tanhā-ī’ [solitude] in their titles,[88] and it appears again in her second collection:

The only lake in which I’ll become naked

Is solitude

There we become the body

I sing songs whose words I don’t understand

Solitude

And that restless stag

With twisted antlers

Which slowly slowly sets off at sunset

He lifts up his head

His powerful sense of smell selects his path

His antlers

Push aside dry branches and virgin thickets

Solitude

And awakening the water’s reflection in the large and plant-eating eyes of   the stag

Perhaps forests far off forests

Centuries far off centuries

Solitude

And singing a song

A song which kept up

A wild stag

With twisted antlers

In a far off forest[89]

The opening image evokes Shirin’s nude bathing in Nizami’s famous tale of Khosrow and Shirin, an image also recalled by Farrokhzad in ‘Ābtanī’ [Bathing]:

I became naked in that pleasing air

To wash my body in the water of the spring[90]

In engaging with the familiar motif, Ardehali establishes a romantic, even erotic scenario; the image of the potent, untamed stag, following nothing but his senses, pushing aside “dry branches and virgin thickets”, metaphorically alludes to a sensuous, passion-filled lover. Farrokhzad’s eroticism is equally metaphorical:

I pressed my body against the soft, new grass

Just like a woman sleeping on top of her beloved

I gave myself up completely to the spring’s arms[91]

For both poets, then, nature not only functions as a sort of refuge for their speakers, but also as a vehicle to explore desires frustrated or eschewed by Iranian society. At odds with the prescribed values of the dominant culture, an ensuing sense of loneliness engulfs each of them. Farrokhzad memorably expresses this notion in one of her later poems:

And this is I
a solitary woman
at the threshold of a cold season
at the beginning of understanding
the polluted existence of the earth[92]

On the one hand troubling, on the other hand liberating, Ardehali’s speaker similarly asserts that it is only in “solitude” that she will become naked. Thus, both poets utilise the painful yet nurturing space offered by isolation to discover and preserve something obscured and eroded in the company of others: their authentic, uncovered selves.

Conclusions

Understanding canon formation in any literary context asks scholarship not simply to extol the already well-documented virtues of celebrated authors, but investigate how and why these authors have successfully entered into cultural memory and achieved their exemplary status. This is not to diminish the insight or craftsmanship of canonical figures, but rather to recognise that artistic merit is not the sole determinant of literary survival, when factors as diverse as economics, ethnicity, religion, and gender have so evidently affected an author’s access to the literary marketplace and their subsequent evaluation and reproduction throughout history. The natural response to this line of inquiry is initiating efforts to write into literary history those figures who have been unduly excluded. Such considerations have been few and far between in Persian literary historiography.

The case of Forugh Farrokhzad interestingly illustrates some of the dominant factors at play in the canonisation processes of the last fifty years, particularly how gender discrimination has prejudiced attitudes towards her importance. The politically tumultuous events throughout the Persian-speaking world over the past half-century have only exacerbated this problem, with Farrokhzad commonly appropriated as a weapon in the battle over conflicting narratives of womanhood and modernity.

The testimonies of Granaz Moussavi and Sara Mohammadi Ardehali clearly attest to the fact that Farrokhzad’s canonical importance is one that blends the memory of Forugh the poet with that of Forugh the iconoclast. That Farrokhzad’s perceived rebelliousness has such symbolic importance to these writers is hardly surprising given the long, politicised history of critics sensationalising this characteristic as either her greatest virtue or greatest vice. Nevertheless, the intertextual relationship between the work of Farrokhzad and that of many post-revolutionary women writers, as evidenced above in the case of Ardehali’s poetry, goes some way in demonstrating the powerful aesthetic legacy she has also bequeathed to subsequent generations.

This is an often overlooked facet of Farrokhzad’s deserved place in the canon, which is in no small part due to the reductive critical engagement she and other women writers have historically received. The candour, wit, and tensions between domestic settings and images from the natural world found in Farrokhzad’s poetry are just some elements of the poetic language inherited and employed by her successors. It therefore behoves literary scholars to explore and interrogate the debt owed to Farrokhzad’s poetry in the work of other leading Persian-language women poets, poets such as Moussavi, Pegah Ahmadi, Fatemeh Shams, Bahareh Rezaee, and others. This is for two principal reasons: not only with the aforementioned motive of expanding Farrokhzad’s canonicity beyond being dependent on her utility as a political prop, but also to overcome the well-documented phenomenon of “transient female literary fame” which threatens to afflict her and her successors alike.

Appendix

Extracts of poetry quoted and translated

Sara Mohammadi Ardehali, “Asīr,” Rubāh-i sifīdī kih ‘āshiq-i mūsīqī būd [A White Fox who was in Love with Music], 1st ed. (Tehran: Āhang-e Digar, 2008), 59.

سر از این دنیا در نمی آورم

این ساختمان خیلی بلند است

به خاطر نمی سپارم اتاق ها را

پله ها تمام نمی شوند

هیچ کاری ندارم اینجا

هیچ

جز

باقی گذاشتن

طعم یک بوسه

در پاگردی

Ardehali, “Shabīkhūn,” Barāyi sang’hā [For the Stones], 1st ed. (Tehran: Cheshmeh, 2011), 30.

هفت بار

می شویم

لیوان ها و

بشقاب ها و

قابلمه ها را

چقدر جان دارد این شب

Ardehali, “Dustit dāram,” Rubāh-i sifīdī kih ‘āshiq-i mūsīqī būd, (2008), 85-86.

شعرهای شما چاپ شدند

شعرهایی که خواب دیده بودم

شعرهای شما اجازه ی چاپ گرفتند

آن ها خیال کردند آن سه نقطه ها

جای پای شیخ شهاب الدین سهروردی است

شعرهای من برگشت خوردند

گفتند شانه های شعرم

بوی عطر مردانه می دهند

گفتند “کودک تو” را حذف کنم

تپش های تنم» را نیز»

هر کتابی حالا چاپ شود

من حدس می زنم

کسی

جایی

سه نقطه شده است

Ardehali, “Shi’r-i muntashir nashudah,” Barāyi sang’hā [For the Stones], (2011), 97.

دستم را

نمی توانند بخوانند

دست های من

شعر منتشر نشده ی توست

Ardehali, “Tanhā-ī” Barāyi sang’hā [For the Stones], (2011), 98-99.

تنها برکه‌ای که در آن برهنه می شوم

تنهایی ست

آنجا تن می شویم

آوازهایی می خوانم که واژه‌هاشان را نمی دانم

تنهایی

و آن گوزن ناآرام

با شاخ‌های پیچ خورده

که آهسته آهسته در غروب راه می افتد

سر بالا می گیرد

شامه‌ی قوی‌‌اش مسیری بر می گیرد

شاخ‌هایش

شاخه‌های خشک و باکره‌ی بیشه را کنار می زند‌

تنهایی

و بیدار کردن انعکاس آب در چشمان درشت و گیاه‌خوار گوزن

شاید جنگل‌ها جنگل دور

فرن‌ها فرن فاصله

تنهایی

و خواندن آواز

آوازی که

گوزنی وحشی

با شاخ‌های پیچ خورده را

در بیشه‌ای دور

بی خواب کرده

Forugh Farrokhzad, “Jum‘ah,” Tavalludī Dīgar [Another Birth]. 4th ed. (Tehran: Morvārid, 1969), 69.

جمعهء ساکت

جمعهء متروک

جمعهء چون کوچه های کهنه، غم انگیز

جمعهء اندیشه های تنبل بیمار

جمعهء خمیازه های موذی کشدار

جمعهء بی انتظار

جمعهء تسلیم

خانهء خالی

خانهء دلگیر

خانهء در بسته بر هجوم جوانی

خانهء تاریکی و تصور خورشید

خانهء تنهائی و تفال و تردید

خانهء پرده، کتاب، گنجه، تصاویر

Farrokhzad, “Juft,” Tavalludī Dīgar [Another Birth] (1969), 51.

شب می آید

و پس از شب ‚ تاریکی

پس از تاریکی

چشمها

دستها

و نفس ها و نفس ها و نفس ها …

و صدای آب

که فرو می ریزد قطره قطره قطره از شیر

بعد دو

نقطه سرخ

از دو سیگار روشن

تیک تاک ساعت

و دو قلب

و دو تنهایی

Farrokhzad, “Arūsak-i kūkī,” Tavalludī Dīgar [Another Birth] (1969), 75..

می توان ساعات طولانی

با نگاهی چون نگاه مردگان ثابت

خیره شد در دود یک سیگار

خیره شد در شکل یک فنجان

در گلی بیرنگ بر قالی

[…]

آه من بسیار خوشبختم

Farrokhzad, “Ābtanī,” Divār [Wall]. (Tehran: Morvārid, 1956), 55-56.

لخت شدم تا در آن هوای دل انگیز

پیکر خود را به آب چشمه بشویم

[…]

تن به علف های نرم و تازه فشردم

همچو زنی کاو غنوده در بر معشوق

یکسره خود را به دست چشمه سپردم

Farrokhzad, “Imān biyārvarīm bih āghāz-i fasl-i sard,” Imān biyārvarīm bih āghāz-i fasl-i sard [Let Us Believe in the Beginning of the Cold Season], (Tehran: Morvārid, 1974), 37.

و این منم

زنی تنها

در آستانه فصلی سرد

در ابتدای درک

هستی آلوده ی زمین

[1]André Lefevere, Translation, Rewriting, and the Manipulation of Literary Fame. Translation Studies (London: Routledge, 1992), 112.

[2]Ralph Waldo Emerson, The Conduct of Life [electronic Resource] (Blacksburg, VA: Virginia Tech, 2001), www.ebrary.com/landing/site/bodleian/index-bodleian.jsp?Docid=5000633, 76.

[3]Hamid Dabashi, “Forugh Farrokhzad and the Formative Forces in Iranian Culture,” in Forugh Farrokhzad: A Quarter-Century Later, ed. Michael Craig Hillmann, 7–36; Literature East & West, (Austin: Department of Oriental and African Languages and Literatures, University of Texas at Austin, 1988), 24: 7.

[4]Michael Craig Hillmann, A Lonely Woman: Forugh Farrokhzad and Her Poetry, 1st ed. (Washington, DC: Three Continents Press ; Washington, DC, 1987), 1.

[5] Farzaneh Milani, Veils and Words: The Emerging Voices of Iranian Women Writers (London: Tauris, 1992), 133.

[6]Dean E. Kolbas, Critical Theory and the Literary Canon (Boulder, Colo: Westview Press, 2001), 12.

[7]For a comprehensive overview of the contemporary canon debate, see Chapter 3 in Kolbas.

[8]Jan Rypka, History of Iranian Literature (Dordrecht: Dreidel, 1968), 316.

[9]William L. Hanaway, “Is There a Canon of Persian Poetry?” Edebiyât 4:1 (1993): 5.

[10]Hanaway, “Is there a Canon of Persian Poetry?” 8.

[11]Hanaway, “Is there a Canon of Persian Poetry?” 7.

[12]Hanaway, “Is there a Canon of Persian Poetry?” 7-8.

[13]Rypka, History of Iranian Literature, 316.

[14]William L. Hanaway, “Bāzgasht-e Adabī,” ed. Ehsan Yarshater. Encyclopaedia Iranica (London: Routledge & Kegan Paul, 1990), 58.

[15]Hanaway, “Is there a Canon of Persian Poetry?” 9.

[16]Hanaway, “Bāzgasht-e Adabī”, 59.

[17]Edward Granville Browne, A Literary History of Persia, vol. 1 (Cambridge: Cambridge University Press, 1920), 3. Omar Khayyam’s entry into the canon only after the success of Edward FitzGerald’s nineteenth-century rendering of his ruba’iyat further attests to the contribution of Western Orientalists.

[18]Kolbas, Critical Theory, 60.

[19]Kolbas, Critical Theory, 21.

[20]See Hanaway, “Is There a Canon of Persian Poetry?” 11.

[21]See Hanaway, “Is There a Canon of Persian Poetry?” 11.

[22]See Hanaway, “Is There a Canon of Persian Poetry?” 11.

[23]Badi al-Zamān Furuzānfar, Sukhan va Sukhanvarān, Revised Edition (Tehran: Khwārazmi, 1971), 9; quoted in Hanaway, “Is There a Canon of Persian Poetry?”, 11.

[24]Kolbas, Critical Theory, 15.

[25]Hanaway, “Is There a Canon of Persian Poetry?” 11.

[26]Wali Ahmadi, “The Institution of Persian Literature and the Genealogy of Bahar’s ‘Stylistics,’” British Journal of Middle Eastern Studies 31, no. 2 (2004): 141–52.

[27]Muḥammad Taqī Bahār, Sabkʹshināsī: yā tārīkh-i taṭavvur-i nas̲r-i Fārsī, barāya tadrīs dar dānishkadah va dawrah-i dukturī-i adābiyāt (Tehran: Khodkar, 1942).

[28] Roxanne Haag-Higuchi, “Modernization in Literary History: Malek Al-Sho’ara Bahar’s ‘Stylistics,’” Culture and Cultural Politics Under Reza Shah: The Pahlavi State, New Bourgeoisie and the Creation of a Modern Society in Iran (London: Routledge, 2014), 19.

[29]Ahmadi, “The Institution of Persian Literature”, 145, 149.

[30]Hanaway quotes Bahar describing sabk-i hindī as a “mediocre poetic craft,” Hanaway, “Bāzgasht-E Adabī,” 58.

[31]Talinn Grigor, “The King’s White Walls: Modernism and Bourgeois Architecture,” Culture and Cultural Politics Under Reza Shah: The Pahlavi State, New Bourgeoisie and the Creation of a Modern Society in Iran (London: Routledge, 2014), 95-118. Many other historical figures and poets could be included here, and not all were canonical, such as Bābā Tāher ‘Oryān whose tomb was renovated in Hamadan in 1950-51.

[32]Grigor, “The King’s White Walls,”102.

[33]Grigor, “The King’s White Walls,” 102.

[34]Kolbas, Critical Theory, 62.

[35]Quoted in Kolbas, Critical Theory, 61-62.

[36]Ahmad Karimi-Hakkak, Recasting Persian Poetry: Scenarios of Poetic Modernity in Iran (Salt Lake City: University of Utah Press, 1995), 9.

[37]Hanaway, “Is There a Canon of Persian Poetry?” 10.

[38]Ancient-Modern distinctions lie at the root of many canon debates. Kolbas, Critical Theory, 15.

[39]Ahmad Karimi-Hakkak, “Censorship in Persia,” ed. Ehsan Yarshater. Encyclopedia Iranica, December 15, 1990, www.iranicaonline.org/articles/censorship-sansur-in-persia.

[40]Kamran Talattof, The Politics of Writing in Iran: A History of Modern Persian Literature (Syracuse, NY: Syracuse University Press, 2000), 112.

[41]Talattof, The Politics of Writing in Iran, 112-113. The Ministry of Islamic Culture and Guidance, the Council for Cultural Revolution of the Islamic Republic, and the Centre for Islamic Art and Thoughts are three of the most influential institutions here. See also Fatemeh Shams, “Literature, Art, and Ideology under the Islamic Republic: An Extended History of the Center for Islamic Art and Thoughts,” Persian Language, Literature and Culture: New Leaves, Fresh Looks, ed. Kamran Talattof (London: Routledge, 2015).

[42]Karimi-Hakkak, “Censorship in Persia.”

[43]Approximately 3 million people are believed to have left Iran between 1979 and 1985. Babak Elahi and Persis M. Karim, “Introduction: Iranian Diaspora,” Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East 31, no. 2 (2011): 381-387.

[44]Claire Buck, Bloomsbury Guide to Women’s Literature (London: Bloomsbury, 1992), ix.

[45]Toril Moi, Sexual/textual Politics:Feminist Literary Theory. 2nd ed. (Y. London: Routledge/ New Accents), 52.

[46]Virginia Blain, Patricia Clements, and Isobel Grundy, eds., The Feminist Companion to Literature in English: Women Writers from the Middle Ages to the Present (London: Batsford, 1990), viii.

[47]Buck, Bloomsbury Guide to Women’s Literature, x.

[48]Catherine Belsey, “Critical Approaches,” in The Feminist Companion to Literature, 238.

[49]Quoted in Moi, Sexual/textual Politics, 49.

[50]Sunil Sharma, “From ‘Ā’esha to Nur Jahān: The Shaping of a Classical Persian Poetic Canon of Women,” Journal of Persianate Studies 2:2 (2009): 148-64.

[51]Sharma, “From ‘Ā’esha to Nur Jahān,” 155.

[52]Sharma, “From ‘Ā’esha to Nur Jahān,” 155.

[53]Sharma, “From ‘Ā’esha to Nur Jahān,” 151. Sharma cites this description of the Ottoman poetic tradition as equally applicable to the Persian context.

[54]Dominic Parviz Brookshaw, “Qajar Confection: The Production and Dissemination of Women’s Poetry in Early Nineteenth-Century Iran,” Middle Eastern Literatures 17, no. 2 (2014): 113-46.

[55]Brookshaw, “Qajar Confection,”113.

[56]Dominic Parviz Brookshaw, “Women in Praise of Women: Female Poets and Female Patrons in Qajar Iran,” Iranian Studies 46, no. 1 (2013): 17-48.

[57]Sharma, 161.

[58]Farzaneh Milani, Veils and Words: The Emerging Voices of Iranian Women Writers (London: Tauris, 1992), 139.

[59]Milani, Veils and Words, xv.

[60]Farzaneh Milani, Words, Not Swords: Iranian Women Writers and the Freedom of Movement. 1st edition. Gender, Culture, and Politics in the Middle East (Y. Syracuse, NY: Syracuse University Press, 2011), xx.

[61]The “transience of female literary fame” is the phenomenon described by Elaine Showalter whereby “each generation of women writers has found itself, in a sense, without a history, forced to rediscover the past anew, forging again and again the consciousness of their sex.” Quoted in Moi, Sexual/textual Politics, 54.

[62] This reflects the advocacy of Najmabadi, Kia, and Shakhsari for using “gender as a lens for reading the constitution of power relations and the shape of culture” in Iranian historiography. Afsaneh Najmabadi, Mana Kia, and Sima Shakhsari, “Women, Gender, and Sexuality in Historiography of Modern Iran.” Iran in the 20th Century: Historiography and Political Culture, ed. Touraj Atabaki (International Library of Iranian Studies ; 20. Y. London: I.B. Tauris, 2009), 177–97.

[63]Milani, “Words, Not Swords,” 8.

[64]This echoes Pierre Bourdieu’s assertion that the discourse about a work “is not a mere accompaniment, intended to assist its perception and appreciation, but a stage in the production of the work, of its meaning and value.” Pierre Bourdieu, The Field of Cultural Production: Essays on Art and Literature, European Perspectives (Y. New York: Columbia University Press, 1993), 110.

Quoted in Kolbas, Critical Theory, 63.

[65]Dabashi, “Forugh Farrokhzad and the Formative Forces in Iranian Culture,” in Forugh Farrokhzad: A Quarter-Century Later, ed. M. Hillmann, 18.

[66]Milani, Veils and Words, 137.

[67]Kolbas, Critical Theory, 64. This is suggested by Kolbas in light of the posthumous appropriation of George Orwell’s works and reputation.

[68]For example, the Iranian visual artist and filmmaker Shirin Neshat has used Farrokhzad’s poems in her photographs and films. See Jasmin Darznik, “Forough Goes West: The Legacy of Forough Farrokhzad in Iranian Diasporic Art and Literature” 6, no. 1 (2010): 103–16.

[69]Karim, “Re-Writing Forugh,”185. Karim also points to Farrokhzad and renewed interest in her work as a symbolic rebuttal of “New Orientalist” tendencies among some transnational Iranian creative artists, such as Azar Nafisi.

[70]Comments by figures as prominent as Ayatollah Khamenei himself about Farrokhzad have kept her in the public consciousness. On 12.9.2014, whilst in hospital for prostate surgery, he criticised some “so-called intellectuals” for praising Farrokhzad in order to humiliate Parvin Etesami. www.youtube.com/watch?v=uhYU9vxdxg0.

[71]For example, the Iranian singer, actress, and stage performer Bānu Mahvash gained prominence in the 1950s for singing risqué songs and writing a book that has been described as a sex manual, entitled Secrets of Sexual Fulfilment [Rāz-e kamyābi-ye jensi] (1957). See Hamid Naficy, A Social History of Iranian Cinema, vol. 2 (Durham, NC ; London: Duke University Press, 2011), 209.

[72]Reza Baraheni, “‘Farrukhzād bunyānguzār-i maktab-i mo’annas-i shi’r-i fārsī’ [Farrokhzad, Founder of the Feminine school in Persian Poetry],” Ferdowsi, no. 950 (February 16, 1970): 20. My own translation.

[73]Nader Naderpour, “‘Furūgh va zabān-i zanānah’ [Forugh and Feminine Language].” Ferdowsi, no. 28 (February 17, 1974): 30. My own translation.

[74]See Small Media report on publishing in the Islamic Republic, “Writer’s block,” 29, smallmedia.org.uk/writersblock/file/Writer%27sBlock.pdf.

[75] Granaz Moussavi’s works include poetry: Khatt khatti rū-yi shab [Sketching on the Night] (1997), Pābirahnah tā subh [Barefoot Till Morning] (2000), Āvāz’hā-yi zan-i bī-ijāzah [Songs of a Forbidden Woman] (2003), ‘Bāzmāndigān-i sabr’ or Les Rescapés De La Patience’ [The Survivors of Patience] (2006), Hāfizah-yi ghirmiz [Red Memory] (2011); Film:‘Tihrān-i man, harāj’ [My Tehran for Sale] (2009). Sara Mohammadi Ardehali’s works include poetry: Rubāh-i sifīdī kih ‘āshiq-i mūsīqī būd [A White Fox who was in Love with Music] (2008), Barāyi sang’hā [For the Stones] (2011), Bīgānah mikhandad [The Stranger Laughs] (2013), Gul-i surkh’ī dar zad [A Rose Knocked] (2015).

[76]Interview conducted with Moussavi on 17 March 2015.

[77]Interview conducted with Moussavi on 17 March 2015. My translation from Persian.

[78]Interview conducted with Ardehali on 15 December 2014. My translation from Persian.

[79]Conveyed to me in an interview I conducted with Ardehali on 15 December, 2014 in Tehran. She was confident of this, based on demographic statistics of visitors to her website.

[80]Sara Mohammadi Ardehali, Rubāh-i sifīdī kih ‘āshiq-i mūsīqī būd [A White Fox who was in Love with Music], 1st ed. (Tehran: Āhang-i Dīgar, 2008), 59. All quoted poetry is my own translation; the original Persian is available in the Appendix.

[81]Milani has suggested that “physical confinement” has been the central concern in the lives of Iranian women over the past sixteen decades, and “the most recurring theme of their writing.” Milani, Veils and Words, 8.

[82]Forugh Farrokhzad, Tavalludī Dīgar [Another Birth]. 4th ed. (Tehran: Morvārid, 1969), 69.

[83]Farrokhzad, Tavalludī Dīgar, 51.

[84]Sara Mohammadi Ardehali, Barāyi sang’ha [For the Stones], 1st ed. (Tehran: Cheshmeh, 2011), 30.

[85] Forugh Farrokhzad, Tavalludī Dīgar, 75.

[86]Ardehali, Rubāh-i sifīdī kih ‘āshiq-i mūsīqī būd, 85-86.

[87]Ardehali, Barāyi sang-hā, 97.

[88]Ardehali, Rubāh-i sifīdī kih ‘āshiq-i mūsīqī būd: Tanhā-ī’ [Solitude], 34; and ‘Sad sāl-i tanhā-ī’ [One Hundred Years of Solitude], 95.

[89]Ardehali, Rubāh-i sifīdī kih ‘āshiq-i mūsīqī būd, 98-99.

[90] Farrokhzad, Divār [Wall] (Tehran: Morvārid), 55.

[91]Farrokhzad, Divār, 56.

[92]Forugh Farrokhzad, Imān biyārvarīm bih āghāz-i fasl-i sard [Let Us Believe in the Beginning of the Cold Season], (Tehran: Morvārid, 1974), 37.

فهرست

سال ۱، شمارۀ ۲، تابستان ۱۳۹۵/۲۰۱۶

ویژۀ نوشته‌های فارسی‌‌-یهودی

ادبیات فارسی­‌یهودی و استاد آمنون نتصر

ناهید پیرنظر

ميراث فرهنگی يهوديان ايران

ناهید پیرنظر

مقدمه‌ای برفارسی‌ ـ‌یهودی

تامار گیندین

زمینۀ فكری و اعتقادی شعرای یهود ایران

داوید یروشلمی‌

معرفی ”كتاب فرایضسِفِر ها میتصوت“

ناهید غنی

مقدمه‌ای بر لُتِراییگویش فارسیهود

ایوب ابراهیمی

هنری مارتین و ترجمۀ انجیل او به سبك ادبیات فارسی‌یهودیتحلیل زبان‌شناسیمعنایی

حیدر عیوضی، احمد مقری و محسن گلپایگانی

نگاهی به گوشه‌ای ناشناخته از تاریخ ایران در كتاب انوسیم بابایی بن لطف

ناهید پیرنظر

گزیده‌ها

نمونه‌هایی از ادبیات فارسیهود

ناهید پیرنظر

بخش انگلیسی

یهودیان در خراسان پیش از حملۀ مغول

شائول شاکد

”این قانون پارسیان است:“ اشاره‌ای به قانون ساسانی ضمانت در تلمود بابلی

ماریا ماتسوخ

دستنویس‌های اشراقی فارسی‌ـ‌یهود

اوریت کارملی

فارسی­‌یهودی و استاد آمنون نتصر

 هدف از این مجموعه معرفی بسیار کوتاهی از دامنۀ گستردۀ ادبیات فارسیهود است که می­‌توان گفت تاکنون در عرصۀ پهناور ادب و فرهنگ ایران ناشناخته مانده است. این شمارۀ ویژۀ ایران نامگ که به معرفی ادبیات فارسیهود می‌­پردازد به روانشاد استاد آمنون نتصر تقدیم می‌­شود.

پرفسور آمنون نتصر، یکی از پیشگامان پژوهش تاریخ و زبان و فرهنگ یهودیان ایران، بی‌تردید سهم بسزایی در شناساندن تاریخ و فرهنگ یهودیان ایران به ایرانیان و جهانیان داشته است. نتصر، استاد کرسی ایران‌شناسی در دانشگاه عبری اورشلیم بود و تحقیقات گستردۀ خود را در زمینه‌های زبان‌های ایران باستان و پیشینۀ یهودیان ایران صورت داد و نتایج پژوهش‌های باارزش خود را در قالب ده‌ها کتاب و صدها مقاله به زبان‌های فارسی، عبری، انگلیسی و فرانسه در دسترس جهانیان قرار داد.

آمنون نتصر پس از حبیب لِوی، پیشگام معرفی تاریخ یهود ایران در دوران معاصر، اولین پژوهشگر دانشگاهی بود که به جایگاه این رشته در بسیاری از مراکز علمی و دانشگاهی برای اولین بار تشخص بخشید. ایشان طی سه دهه با سفرهای بسیار به سراسر ایران و گردآوری مدارک و گفت‌وگو با مردم روستاها و شهرهای ایران و نیز با جستجو در کتابخانه‌ها و موزه‌های جهانی به بسیاری از گوشه‌های ناشناختۀ تاریخ یهودیان ایران و ادبیات فارسیهود پی برد.

آمنون نتصر در 21 فروردین 1313ش/10 آوریل 1934م، در رشت دیده به جهان گشود. در سال 1950م، در 16 سالگی، به اسرائیل مهاجرت کرد. دورۀ کارشناسی خود را در سال 1963م در رشتۀ خاورمیانه و امور بین‌الملل از دانشگاه عبری اورشلیم گذراند و پس از اخذ کارشناسی ارشد، دکترای خود را در سال 1969م در رشته‌های ایران‌شناسی، زبان‌های هند و اروپایی و زبان و ادبیات سامی از دانشگاه کلمبیا دریافت کرد. پس از یک سال تدریس در در دانشگاه ایلینوی در سال تحصیلی 1969-1970، به دعوت دانشگاه عبری اورشلیم به اسرائیل بازگشت، همراه با پرفسور شائول شاکد در سال 1970م بخش ایران‌شناسی دانشگاه عبری اورشلیم را پایه گذاشت و به تدریس و تحقیق در تاریخ و فرهنگ یهود ایران در آن دانشگاه همت گمارد؛ رشته‌ای که در آن به مقام استادی رسید و در کنار بیش از سه دهه تدریس، چندین دوره نیز ریاست همین بخش را بر عهده داشت. برخی از فعالیت‌های علمی ایشان در سطح جهانی عبارت بودند از عضویت در هیئت نویسندگان دانشنامۀ ایرانیکا (Encyclopaedia Iranica)؛ تألیف مقالاتی دربارۀ ایران در دانشنامۀ جودائیکا (Encyclopaedia Judaica)؛ عضویت در سنای دانشگاه عبری اورشلیم، عضویت در هیئت مشاوران و دانشمندان در امور یهودیت و یهودیان جهان، وابسته به خانۀ رئیس‌جمهوری اسرائیل؛ ریاست مؤسسۀ کنفرانس‌ها وانتشارات تحقیقی ایرانی‌جودائیکاIrano-Judaica) )؛ با همکاری و هم‌پایی پرفسورشائول شاکد؛ عضویت در هیئت تحریریۀ فصل‌نامۀ علمی عبری Pe‘amim؛ عضویت در انجمن ایران‌شناسی اروپا (Societa Iranologica Europǣa)؛ عضویت در انجمن بین‌المللی ایران‌شناسی (International Society of Iranian Studies).

نخستین کتاب ایشان، منتخب اشعار فارسی از آثار یهودیان ایران، را انتشارات فرهنگ ایران‌زمین، زیر نظر استاد ایرج افشار، در سال 1352ش در ایران به چاپ رساند که در دهۀ 1990م در دانشگاه الازهر به عربی ترجمه شد. سه جلد پژوهش‌نامۀ پادیاوند دربارۀ فرهنگ و ادب یهودیان ایران از دیگر تألیفات ایشان است که از 1996 تا 1999​م در لوس‌آنجلس منتشر شد. پروفسور آمنون نتصر عبری پس از مبارزه‌ای طولانی با بیماری کبد در 15 فوریه 2008م در 74 سالگی چشم از جهان فرو بست و بنا به وصیتش در سرزمین اسرائیل و در جوار آرامگاه مادرش به خاک سپرده شد.[1]

در تابستان 2014م، به همت و با سرمایۀ دوستداران ایشان و با همکاری دانشگاه عبری اورشلیم، مرکز پژوهشی آمنون نتصر در دانشگاه عبری اورشلیم به منظور پیگیری پژوهش‌های ناتمام ایشان و پیشبرد پژوهش در تاریخ فرهنگ و میراث یهودیان ایران افتتاح شد.

[1] برای اطلاع بیشتر بنگرید به

David Yerushalmi, “Biography of Amnon Netzer,” in Jewish Communities of Iran, ed. Houman M. Sarshar (New York: Encyclopaedia Iranica Foundation, 2011), 417;

کارنامۀ یک ربع قرن خدمات فرهنگی، اجتماعی و آموزشی سازمان فرهنگی ایرانیان یهودی کالیفرنیا، به کوشش مسعود هارونیان (لوس‌آنجلس: سازمان فرهنگی ایرانیان یهودی کالیفرنیا، 1384)، 622.

طبقات ادیان هند در متون فارسی عهد انگلیسیان هند

يكى* از مباحث عمدۀ تاريخ آسياى جنوبى نقش دوران استعمار در تدوين مفاهيم اصلی دين و فرهنگ است. به‌ویژه، تأکید برخى منتقدان بر نقش تعيین‌كنندۀ استعمار انگليس در این زمینه تا حدی است که گویی هندويسم و كاست (اقشار اجتماعی) محصول عصر مدرن تاريخ است.[2] بی‌شك رژيم استعمارى با برخورداری از ابزارهايى چون آمار، مواد قانونى و دانش شرق‌شناسى عامل مؤثری در پرورش و گسترش مفاهيم اروپايى دين و فرهنگ در هند مستعمرۀ انگليس بوده است. علاوه بر این، به اين نكته نيز باید اشاره كرد كه حین همکاری با کارگزاران هندی رژیم استعمار، محققان اروپايى ضرورتاً بر مجموعۀ وسيعی از اندوخته‌های علمی تکیۀ می‌کردند كه در دوران پيش از استعمار جمع‌آوری شده بود. به این ترتیب، مفاهيم اديان هندى، چنان كه محققان انگليسى قرن نوزدهم آنها را توسعه دادند، در معرض روابط و تعأملات پيچیده‌ای قرار داشت كه از سنت طولانى دانش‌پژوهی فارسى نشأت گرفته بود؛ سنتی که از طریق منشیان هندوی فرمانروايى گوركانى به ایشان رسيده بود. مقالۀ حاضر اين نكته را بررسی می‌کند كه مفاهيمى كه استعمار انگلیس در تحلیل مذاهب هند به‌ کار می‌برد در پیوند با متن‌هایی فارسى دربارۀ ادیان هندى بود كه محققان هندو با پشتیبانی هزينۀ مالى انگليسى‌ها نگاشته بودند. اين مجموعه آثار فارسى از عهد انگلیسیان هند غالباً فراموش و متروك شده‌اند و چنان که محمد توكلى گفته است متن‌هایی بى‌خانمان‌اند، زيرا از دايرۀ بررسی پروژه‌هاى تاريخى ملی‌گرا در دورۀ معاصر خارج شده‌اند.

سنت طولانى نگارش دربارۀ هند به زبان فارسى و عربى بيش از هزار سال قدمت دارد و غالباً مبتنی بر جذابیت حكايت‌هاى فوق‌العاده و نشان دادن شخصيت‌هاى افسانه‌ای در شرق اسرارآميز بوده است، زيرا براى بسيارى از ملاحان ايرانى و عرب كه در جست‌وجوى بخت خود در مسيرهاى تجارى منتهی به جزاير ادويه سفر مى‌كردند، هند سرزمينی اسرارآميز بود. حکایات سندباد دريانورد، نمونۀ ساده‌اى از افسانه‌هاى شگفت‌انگيزى است كه بازگوكنندۀ عجايب سرزمين هند بودند و در بازارهاى بصره و بغداد رايج. برای مثال، منتقدان صوفى شطاح قرن دهم میلادی، حلاج، بر این عقیده‌اند که علت عمدۀ سفر او به آسياى جنوبى فراگیری شعبدۀ معروف طناب از ساحران هندى بوده است. محققان عرب کلاً بعد از قرن دهم میلادی گزارشگران چهل و دو دين اصلى در هند بودند كه بعضى از آنها وحدانی و نبوى و برخى ديگر بر پايۀ پرستش خدايان متعدد بود. به‌وضوح می‌توان دید که اولین نويسندگان عرب درکی از دين منفردی مطابق با مفهوم جديد ”هندويسم“ نداشتند، زيرا چنين تصورى اصلاً در هند وجود نداشت. اصطلاح ”هندو“ اصالتاً اصطلاحی جغرافيايى، برگرفته از نام رودخانۀ بزرگ ايندوس، است. اين رودخانه در هند با نام سیندو و در ميان ايرانیان با نام هندو شناخته می‌شد. بعدها در متون فارسى اصطلاح هندو، یا به صورت جمع ساختگی عربی هنود یا اهانید، مشخصاً به قوم ساکن سرزمین هند اطلاق شد. هندو به‌ويژه در مقابل ترك‌هاى روشن‌پوست به افراد تيره‌پوست اطلاق مي‌شد و اين تقابل قومى در بسيارى از اشعار فارسى نیز به چشم مى‌خورد. در نهايت، در دورۀ استقرار رژيم‌هاى ترك و مغول در شمال هند بود که به‌ویژه تحلیل و بررسی سنت‌های ادیان بومی هند بسیار محل توجه قرار گرفت.[3]

در دوران فرمانروايى گوركانيان، تعداد ادیان هند از طرق گوناگون بررسی می‌شدند. از آن جمله مطالعۀ ادیان در نهادهاى شاهى بود و به ویژه آنچه وزیر اعظم اكبرشاه، ابوالفضل (م. 1602م)، در آئين اكبرى عرضه می‌کند. اثر ابوالفضل ذیل زندگی‌نامۀ امپراتور اکبر است که با عنوان اكبرنامه شناخته می‌شود. لازم به ذكر است كه ابوالفضل در بررسى اديان صرفاً به ديدگاه اسلامى اکتفا نمی‌کرد، بلکه تحت تأثیر پدرش، شیخ مبارک، به مکتب اشراق نیز گرایش داشت؛ مکتبی که بنیادگذارش، متفكر ايرانى قرن 6ق/12م شهاب‌الدين يحيى سهروردى، را يكى از پسران صلاح‌الدين در 587ق/1191م در حلب به دار آويخته بود. در نظام فکری ابوالفضل، حیات ماوراءالطبیعی به صورتی نوافلاطونى با معادلۀ هستی و نور تبیین می‌شد. همچنین، دين و رسالت، مانند آرای فارابى و ابن‌سينا، وسیلۀ انطباق نمادين حقايق فلسفى براى درک‌پذیر کردن آنها برای توده‌هاى غيرروشنفكر دانسته می‌شد. بنابراین، براى ابوالفضل اسلام صرفاً يكى از رقبا در جمع نظام‌هاى دينى بود و گزینه‌ای براى افراد عادى اجتماع و نه روشنفكران جدى جامعه. برای مثال، ابوالفضل برای اشاره به اسلام از عبارت ”كيش محمد“ استفاده مى‌كند كه مشابه ”فرقۀ محمد“ لفظی است تا حدی عامیانه. فلسفه اشراق در دورۀ گورکانی در هند با اقبال فراوانی روبه‌رو بود که نشانه‌ای از این امر را می‌شود از شرح فارسى حکمت اشراق سهروردى، نوشتۀ پسر يكى از مورخان و نديمان برجستۀ اكبرشاه، دریافت. در این اثر، نویسنده نظرات جالبى دربارۀ موضوعات و شخصيت هاى اديان هند مطرح می‌کند.[4]

ابوالفضل خود چندان از ادبيات دينى اسلام برای توصيف اديان هندى استفاده نمي‌كرد، بلكه اصطلاحات انتزاعى يا فلسفى فارسى را به كار مي‌برد. او معتقد بود كه به‌رغم فراگیر بودن چندخدايى در هند، روشنفكران برجستۀ هندى به چنان سطح متعالی اندیشگی رسیده بودند که حقايق ماورايى وحدانیت را درک کنند. ابوالفضل يكى از حاميان اصلى برنامۀ اكبرشاه در زمینۀ ترجمۀ متون سانسكريت به فارسى بود و يكى از اهداف اصلى اين طرح را کمک به گروه‌های دينى برای غلبه بر محدوديت‌هاى ناشى از ديدگاه‌هاى منطقه‌ای ايشان می‌دانست. هدف واقعى اين ترجمه‌ها البته حمايت از قرار گرفتن اكبرشاه در مركز ثقل همۀ جوامع مذهبى بود.[5]

برداشت معمول اين است كه اكبرشاه فردى بى‌همتا بود كه نظریۀ آزادى اديان را به‌رغم مخالفت روحانيان متعصب مسلمان عرضه کرد. اين برداشت، كه به نظر مي‌رسد در قرن هيجدهم میلادی ايجاد شده باشد، همیشه با سركوب اورنگ زیب، امپراتور بعدى گوركانى، همراه می‌شود و او را تناسخ بت‌شكنى و تعصب اسلامى محسوب مي‌كند. فرمانروايان گوركانى هند خود را وارثان قانونی تيمور لنگ مي‌شماردند و تيموري مي‌خواندند. ايشان منبع الهی مشروعیت حکمرانی خود را برگرفته از چنگيزخان می‌دانستند و اكبرنامه با قاطعیت اعلام می‌دارد که اکبرشاه از اعقاب تيمور و چنگيزخان و وارث بلافصل الهۀ خورشيد مغولی، النگو، است. امپراتوران گوركانى افرادى خطرناك، تقريباً همگى معتاد به الكل و افيون و برخوردار از قدرتى نامحدود بودند كه پيروان خود را يا با سخاوتمندى پاداش می‌دادند يا ظالمانه مجازات می‌کردند. چنين افرادی را نمي‌توان بر اساس الگوهاى ليبرال مدرن حافظ آزادى محسوب كرد، الگویى كه خود محصول دوران روشنگرى و عليه جنگ‌هاى مذهبى اروپاست.

حاميان امپراتوری گوركانى برای توجیه سياست‌هاى کثرت‌گرايانه و جهان‌مدار ايشان غالباً شعار فارسى ”صلح کل“ را به كار مي‌بردند. اين عبارت خوش‌بينانه منشائی صوفيانه دارد و به معنای صلح با همه به کار می‌رفت. اخيراً مطلع شده‌ام كه واژۀ فارسى صلح ترجمۀ پذیرفته‌شدۀ واژۀ ”ايل“ مغولی به معناى سرسپردگى و تسلیم محض بوده است كه در عهدنامه‌هاى منعقدۀ مغولان با مملوكان و ساير مخالفانشان به كار مى‌رفت.[6] در قرن نوزدهم میلادی، اين واژه در زبان اردو به معناى ”عهدنامۀ قطعى“ و در مفهوم القایی ”آشتى كامل“ به كار رفته است.[7] طرح بزرگ‌نمايى شاهانۀ اكبر و ابوالفضل با نياز متکبرانۀ اطاعت محض هماهنگى داشت و در گفتار رستاخیزگرایانۀ صلح جهانی بيان می‌شد. ليكن اين پرسش مطرح است كه طرز تفکر مدرن آزادی‌خواه تا چه حد با پذیرش یا عدم پذيرش اين مفهوم به‌ معنای عمومی ”تحمل“ هماهنگ است.

شایان توجه است كه تلقى ابوالفضل از افكار و فرهنگ هندى در آئين اكبرى اصالتاً بر تفسير فلسفى افكار هندى متمركز است و گزارشی مفصل از شش نظريۀ مكاتب بيدایى يا دارشانا به معني بينش (نيايا، وايششيكا، بيدانتا، ميمامسا، سنكيا، پتنجالى) را همراه با نظریه‌های غيربيدايى، يعنى جين، بودايى و چارواكا (مادي‌گرایی) به دست مى‌دهد. ابوالفضل همچنين به جنبه‌هاى زندگى آئينى هندو و اصول دينى آن مى‌پردازد و از آن جمله چهار مرحلۀ زندگی مذهبی، پرستش خدا و قربانى كردن، صدقه دادن، تناسخ مقدس، چيزهاى ناپاك و اماكن زيارتى را بیان و بررسی می‌کند.[8] تعجب‌آور است كه اين گزارش كلاً بر پايۀ سنت پژوهشی سانسكريت باستانى استوار است و عملاً سخنى از ظهور و توسعۀ اديان جدیدی که جلو چشم گورکانیان در ميان هندوها و ديگران در حال شکل‌گیری بودند به ميان نمى‌آورد؛ از جملۀ اين جريانات مذهبى نو قیام سيك‌هاى پنجاب يا حركت مذهبى گاديا بيشنو بود که از چاتانيا در بنگال (1486-1534م) الهام گرفته بود.

چاپ نسبتاً جديد متن فارسى چهار گلشن، نوشتۀ منشی هندوى گوركانى، راى چاترمان، به سال 1759م، تصويرى جامع اما شخصى از تفكر دينى هند عرضه مي‌كند. اگرچه تركيب اصلى اين متن به گزارشی مفصل از آمار 22 ايالت امپراتورى اختصاص دارد، 30 صفحۀ آخر آن طرح زنده‌اي از تشكيلات روحانى آن زمان فراهم آورده است. اين بخش، تحت عنوان ”گلشن چهارم در احوال فقراى اسلام و هنود،“ تحليل علمى و مفصلی از اديان جديد نيست، بلكه به نظر مي‌رسد حركتى است آئينى كه نويسنده با آن از ”سلاسل درويشان اسلام و هنود“ طلب آمرزش مي‌كند. در حقيقت، نويسنده گاه مردد به نظر مى‌رسد و با بيان عبارت پرهيزكارانه و اميدوارنۀ ”والله اعلم“ به شرح و تفصيل بيشتر نمی‌پردازد. چاترمان فهرستى مختصر از سلسله‌هاى اصلى تصوف بر اساس تحقيق نويسندۀ ايرانى پیش از خودش، هجويرى که محل ارجاع فراوان ابوالفضل نیز بوده است، تهیه کرده و سپس به شمارش سلاسل درويشان هند مى پردازد. واضح است كه چاترمان سلسله‌هاى صوفيان را چونان الگویی عملی به کار می‌برد و در این میان نکته مهم اين است كه او همچنان مفهوم شش دارشانا را به جاى مكاتب آشناى سنت سانسكريت حفظ مى‌كند، اما به جاى مكاتب فلسفى متداول در سنت سانسكريت این مکاتب را قرار می‌دهد: ١. يوگا، نه به مفهوم مكتب فلسفى پتنجلى، بلكه به معنى كارهاى اعجاب‌انگيز استادان هاتا يوگا، مثل گورنكنات؛ ٢. جنگم‌ها، یعنی پيروان شيوا؛ ٣. سيوره‌ها، یعنی مرتاضان سنت جين شيواتمبارا؛ ٤. سنیاس‌ها، گروهی مرتاض ديگر كه به توصيف نظرات الهى آنان مى‌پردازد؛ ٥. گهرست‌ها، خانه نگهبانان در ميان برهمان‌هایى كه به اجراى اعمال دينى مى‌پردازند و ٦. بيشنويان يا مريدان الهۀ بيشنو. خصوصيت انطباقى بخش اخير قابل توجه است، از اين رو كه نويسنده اين بحث را بيشتر به نانك پانتيس يا سيك‌ها اختصاص مي‌دهد و علت این کار را شباهت شایان توجه ايشان به بيشنويان بیان می‌کند. از نظر چاترمان، معيار پراهميت براى قرار دادن اين گروه‌ها در اين مجموعه اعتقادات مذهبى آنها نيست، زيرا اذعان دارد كه سیوره‌ها به الوهيت حق مايل نيستند، بلكه علت اصلى تشکیل اين مجموعه قواعد زهد است كه اين افراد را در سلک فقرا، درويشان یا مساکین دينى قرار می‌دهد.[9]

تقابل تعاريف ابوالفضل و چاترمان از اديان هند خواننده را با چند نکتۀ مهم مواجه مي‌كند. اولاً چاترمان ملاحظات خود را عملاً در دو چارچوب متفاوت از دو منشأ كاملاً متفاوت عرضه می‌کند. یکی آنکه او زاهدان هندو را به سلسله‌های صوفیان ارتباط می‌دهد ودیگر آنکه ساختار اسمى شش دارشانا را به منزلۀ اصل طبقه‌بندى حفظ می‌کند. ثانیاً، و برخلاف ابوالفضل، چاترمان برای سنت فلسفى متون سانسكريت اهمیتی قایل نیست، بلکه تأکیدش بر گروه‌هاى متأخر است. ثالثاً چاترمان با شمول گروه‌هاى غيربیدایى عملاً مشکلی ندارد که از آن جمله است مرتاض‌هاى جين كه با نام سيوره‌ها شناخته می‌شوند. همچنین او تعريف اصولی جنبش يزدان‌گرايانۀ سيك از اديان هندى را، كه امروز هندويسم مى‌ناميم، می‌پذیرد. اینها مؤید اين نكته است كه حتى در محافل رسمى گوركانى و آثار مکتوب منشیان هندو انعطاف بسیار در تعريف موضع دينى اشخاص در هند وجود داشت. به علاوه، متون بی‌شمار دیگری به زبان فارسى در سطح امپراتوری و توابع آن نوشته می‌شد که به این سوال پاسخ دهند که چگونه گروه‌هاى دينى در هند بررسی و طبقه‌بندى شده‌اند.[10]

اين منظرى بود كه حکمرانان انگليسى از دوره وارن هستينگز در اواسط قرن هيجدهم میلادی تا 1832م که فارسى هنوز زبان رسمی هند مستعمره بود، با آن روبه‌رو بودند. از قرن سیزدهم میلادی و در دورۀ حكام گوركانى و اعقاب ایشان، زبان فارسى ابزار اصلی مطالعۀ سنن و فرهنگ هند، به‌ویژه در سه زمينۀ علوم، سياست و متافيزيك بود. در زمان سلاطين دهلى و كشمير، جنبش ترجمۀ آثار سانسكريت و ساير زبان‌هاى هندى به فارسى آغاز و در زمان گوركانيان در دكن به اوج شكوفايى رسيد و از نظر وسعت و اهميت به يكي از گسترده‌ترين تبادلات ميان‌فرهنگى در تاريخ بدل شد. اين جنبش با ترجمۀ فلسفۀ يونانی به عربی و ترجمۀ بودايى سانسكريت به تبتى و چينى هم‌ترازى مي‌كرد.[11] آخرين مرحلۀ اين فرايند که محصول آن را متون فارسى عهد انگلیسیان هند نامیده‌ام، با حمايت حکام انگليسى و به دست منشيان هندویی كه متخصص ترجمۀ متون فارسى بودند صورت گرفت و اساس حكومت و فرهنگ را در سراسر هند پايه گذاشت. اين ترجمه‌ها به مثابه پلى ميان عقايد چندمذهبى گوركانى و مفهوم مدرن اروپايى دين بودند كه از جنگ‌هاى مذهبى مسيحيت نشأت گرفته و در عهد استعمار هم بنا بر منطق سلطۀ امپراتوری به كار گرفته مي‌شدند. تفسیر حكام انگليسى در گزارشات فارسى عهد انگلیسیان هند، عادات فقرا را به منزلۀ اصول انحصارى فرقه‌هایی بازسازی کرد كه با يكديگر در رقابت بودند. در واقع، در دورۀ حكومت استعمارى اين سوال مطرح بود كه مردم تحت سلطه به چه اديانى ايمان دارند؟ اين سوال نهايتاً به صورت پرسشنامه‌ای چندگزینه‌ای به ميليون‌ها هندى عرضه شد كه هر فردى مى‌بايست در آن فقط يك گزينه را براى پاسخ به پرسش مربوطه انتخاب كند.

نمونه‌هاى بسيارى از متون فارسى عهد انگلیسیان هند دربارۀ اديان هند موجود است كه پیش‌تر به آنها پرداخته‌ام.[12] در 1784م، هستينگز نگارش متن سانسكريت تقسيم ازمنه و علوم كائنات با نام پورانارَتَه پراكاشا را سفارش داد که در 1786م زُرَوَر سينگ آن را به فارسى ترجمه کرد. همین ترجمه بود که طبق دستور هستينگز به توسط هالهد به انگليسى برگردانده شد.[13] كرپا رام اثر ديگری را بدون عنوان دربارۀ علوم كائنات، اسطوره و تاريخ مستخرج از منابع سانسکريت به سفارش هستينگز تأليف کرد. هالهد دربارۀ کرپا رام مى‌نويسد كه او در دفتر مترجمان فارسى كلكته منشى بود. او در علوم هندو با مطالعه و علاوه بر سانسكريت و بنگالى، از دانش وسيعى در فارسى و عربى برخوردار بود كه او را در ميان اغلب دانشمندان هندو ممتاز مي‌كرد.[14] در 1796م، سر جان مورِى نويسندۀ گمنامی را مأمور کرد كتابی را به زبان فارسى با نام ذخيرهالفؤاد در خصوص وظايف دينى هندوان بر اساس شاسترا، پورانا، پانديت‌ها و بيدخوانان (نقالان بيدا) تأليف کند. اين كتاب بر اساس منابع کتبی و شفاهی، علاوه بر طرح مطالبی در زمینۀ جشنواره‌ها، علوم كائنات و كاست‌هاى طبقاتى، دربارۀ خال هندو كه گروه‌هاى مختلف روى پيشانى خود مي‌زدند نيز اطلاعات مصورى ارائه داده است.[15]

در مطالعات هندويسم به زبان فارسی، علاوه بر موضوعات منطقه‌اى و فرقه‌ای، مطالب دائره‌المعارفى نيز آمده است. آننداگهانا، معروف به خوش، چندين ترجمۀ فارسى از متون پورانی دربارۀ اماكن مقدس زیارتی هندوان برای سیاستدان و محقق انگلیسی در هند، جاناتان دانکن (1756-1811م)، تهيه کرد. بحرالنجاه، تكميل‌شده به سال 1794م که به توصيف جنبه‌هاى اسطوره‌اى بنارس مى‌پردازد، از كاشى كهاندا بخش ”سكاندا پورانا“ اقتباس شده و ترجمۀ فارسى گايا مهاتميا، منتشر شده در 1791م، دربارۀ فضایل و آئين‌هاى گايا در منطقۀ بهار است.[16] آننداگهانا نقشی انتقالى در اين روند ايفا کرد كه انعكاس آن در مجموعه اشعار صوفيانه‌اى هویداست كه در همان سال 1794م به پيروى از مثنوى مولانا فراهم کرد. اين منظومه از جمله به ستايش فضایل بنارس و افكار داراشكوه مى‌پردازد.[17] بعد از 1797م، بنا به پيشنهاد سِر جان مورى و افراد دیگر، تعدادى از آثار بوديسم برمه‌اى شامل داستان‌هاى جتاكا و نيز مطالبی در زمينۀ قانون، علوم كائنات و پزشكى از زبان مغولى به فارسى برگردانده شد.[18] در 1796م، تعدادى آثار جین به زبان سانسكريت و خط ديوناگرى با توضیحاتی به فارسی براى ماجراجوى فرانسوى، ژنرال كلود مارتين، تهیه شد. اندرو استرلينگ بين سال‌هاى 1812 و 1821م در معبد جگنات حسابداری را به نگارش ترجمه‌هاى فارسى مطالب اوريسى دربارۀ معبد و تاريخ محلى گمارد.[19] در 1825م، كلنل جان اسكينر اثری تألیف کرد که از دیدگاهى نسبتاً مردم‌شناسانه دربارۀ كاست‌ها و سلسله‌هاى فقرا نوشته شده و پیش‌تر آن را از منابع سانسكريت به فارسى ترجمه كرده بود. اين دستنويس كمياب با نام تشريحالاقوام شامل صد تصوير نقاشی از آثار هنرمندان محلى بود.[20]

علاوه بر آثار سفارشی، تعدادى دستنويس مانند مهابهاراتا نیز وجود دارد كه از متون سانسكريت به فارسى ترجمه شده‌اند و در حاشيه‌شان نظرات صاحبان آنها، یعنی حکام انگليسى، به چشم مي‌خورد. در ميان چنين آثارى در كتابخانۀ رسمی هندوستان، چندين نسخه با حاشیه‌نویسی ریچارد جانسون باقی مانده است. او اكثر اين نسخ را به 1778م جمع‌آوری کرده بود. تعدادی دستنویس نيز با حاشیه‌نویسی سِر چارلز ويلكينز (م. 1826م)، اولين سانسكريت‌شناس برجستۀ انگليسى بعد از ويليام جونز، موجود است. هستۀ مركزى آثار اين مجموعه در كتابخانۀ بريتانيا کلکسیون هالهد است که مشتمل بر ترجمۀ فارسى متون سانسكريت با حواشی و گاه به همراه خلاصه‌ها و ترجمه‌هاى انگليسى شخصی اوست.

حجم قابل توجه ترجمه‌های سفارش‌شدۀ انگليسى‌ها به حدی زياد است كه نشان از رویه‌ای مستقل در مطالعۀ اديان هند دارد که هدف مشخص آن آشنا كردن استعمارگران انگليسى با مذهب هندوان تحت سلطه‌شان بوده است. اين هدف کاملاً كاربردى و عملى بود و نه صرفاً پژوهشى تاريخی. گواه این امر پروژه‌ای بود که سِر ويليام جونز براى كمپانى هند شرقى سامان داد که شامل گردآوری خلاصۀ قوانین هندوی مأخوذ از متون سانسكريت بود كه قرار بود به منزلۀ منبع معتبر قانونی برای حقوق فردی در سيستم جارى دادگاه‌هاى انگلیسى به کار گرفته شود. از نظر حکام انگليسى كه فارسى را زبان دولتى هند به شمار مى‌آوردند، نه فقط ترجمه‌هاى فارسى متون سانسكريتی كه خود سفارش مي‌دادند، بلكه ترجمه‌هاى قبلى دورۀ گوركانى – اعم از مقولات سياسى يا الهى – نیز در مجموعۀ ادیان هندوان به شمار می‌آمد. زبان فارسى تا 1830م و در بعضى مناطق تا 1860م زبان ادارى و ثبت درآمد دولتی در دوران حكومت گوركانی بود و همچنان زبان ارتباطی دولت در كمپانى انگليسى هند شرقى باقى ماند. در نتيجه جاى تعجب نيست كه اشخاصى مانند هستينگز ترجمه‌هاى فارسى را اساس بسيار محكمى براى پايه‌ريزى دانش دين هندو و ابزارى کارا براى پیشبرد مقاصد خود محسوب مي‌كردند. توجه حکام انگليسى به استخراج مبانی كتبى حقوق فردی از متون هندو نهايتاً منجر به هدايت آنها در مسیر ایجاد تقابلی دو جانبه بين ادیان هندو و اسلام شد.[21]

پیش از بنياد سنت اروپايى مستحكمی از دانش سانسكريت، شرق‌شناسان متقدم همچنان بر ترجمه‌هاى فارسى موجود به مثابه بهترين راهنما در زمينۀ فلسفه و دين هندو متكى بودند. اوپانيشادها براى نخستين‌باراز طریق ترجمه‌های فارسى داراشكوه در برگردان‌هایی متعدد به اروپاییان معرفى شد؛ ابتدا در ترجمۀ نيمه‌انگليسى هالهد به سال 1782م، سپس در نسخۀ لاتين انكتیل دوپرون به سال 1801م كه تأثير بسزايى بر متفكران اروپايى از جمله شوپنهاور گذاشت و بعد در ترجمۀ آلمانى نسخۀ لاتين دوپرون كه فرانس ميشل آن را در 1882م تكميل کرد.[22] نخستين آثار محققان اروپايى در زمينۀ فلسفۀ هندى متأثر از گزارش ابوالفضل بود.[23] مجموعه داستان‌هاى سانسكريت دربارۀ شاه ويكرا ماديتيا، که با نام پادشاه سينگهاسن بتيسى شناخته می‌شود، نيز ابتدا با نسخۀ فرانسوى مأخوذ از ترجمۀ فارسى عهد گوركانى سال 1817م معرفى شد.[24] تا 1831م، ترجمۀ انگليسى منتخباتى از نسخۀ فارسى مهابهاراتا به حمایت اکبرشاه تدوین و در دسترس قرار گرفت.[25]

اين دوره كه در آن زبان فارسى عمده‌ترين راه دسترسى به درک اعتقادات هندو بود در مطالعات اروپايى تا حد زیادی به فراموشی سپرده شد. این در حالی است که نسل بعدى سانسكريت‌شناسان پس از سِر ويليام جونز، به‌ويژه صاحب‌منصبان انگليسى، سِر چارلز ويلكينز و اچ. اچ. ويلسون، همچنان به سبب مشاغل ادارى با زبان فارسى آشنا بودند. زبان سانسكريت به نحو فزاینده‌ای موضوع تحقیقی مستقلى قرار گرفت و از درجۀ اعلای علمى، به‌ويژه در دانشگاه‌هاى آلمان، برخوردار شد. هنگامى كه محققان توانستند مستقلاً بر ادبيات سانسكريت احاطۀ کامل بیابند، تفاسير اوليه‌ای را كه از طريق زبان فارسى کسب کرده بودند کنار گذاشتند. باید اذعان کنم روند دانش‌اندوزی غالب‌شده بر مطالعات سانسکریت اغلب اروپایيان، بویژه آنها كه خارج از گروه‌های انگليسى بودند، تلاش آگاهانه‌اى برای کنار گذاشتن عمل‌گرایی ساده‌لوحانۀ هالهد و هستينگز بود. سانسكريت‌شناسان به پيروى از الگوهاى كلاسيك يونانى و لاتين، سانسكريت را به موضوعى كلاسيك بدل كردند و با كاربرد روش‌هاى انتقاد متنى دانشمندان رنسانس در یافتن نسخی اصلى کوشیدند كه در قرون وسطا مخدوش نشده بودند و بدین ترتیب به مطالعۀ دیگرگونه‌ای از سانسكريت پرداختند. ترجمه‌هایی فارسى که به نظر نادرست، غرض‌ورزانه، جانبدارانه و ناقص مى‌رسيدند براى مطالعۀ جدى هندويسم واقعى مناسب نبود. اکنون به اين آثار صرفاً از روى كنجكاوى نگاه مي‌كنند يا به خاموشى از كنارشان رد مي‌شوند. اين متون دیگر براى مطالعات جدید در زمینۀ هندویسم باستانی ارزشى ندارند، يعنى مطالعه آنچه دين اصیل هند محسوب است و منفك از نفوذ خارجی اسلام تعريف مي‌شود. سِر ويليام جونز در این زمینه چنين نظر داده است:

تجربه به من اجازه مي‌دهد كه بگويم گوركانيان درك درستى از ترجمۀ دقیق ندارند، بلکه نام ترجمه را به تركيبي از يك متن و شرحی همراه با تفسيرى سطحی از هر دو اطلاق می‌کنند. ايشان گرچه در این زمینه كاملاً ناتوان‌اند، همواره تظاهر به نوشتن واژه‌هاى سانسكريت به حروف عربى می کنند . . . من ابوالفضل و برادرش فيضى را نیز مبرا از این انتقاد شدید نمی‌دانم.[26]

اين دستاورد كلاسيك‌گرایانه متأسفانه عارضه‌ای جانبى نيز دارد و آن بی‌اهميت خواندن مشاركت هندوها در فرهنگ ايرانى و اسلامى و تأثيرى است كه اين شراكت در رشد و تفسير مجدد افكار دينى هندو داشته است.[27] اگرچه دورۀ حمایت انگليس از ترجمۀ فارسى متون سانسكريت كوتاه، شايد در حد سه‌چهارم قرن بود، اما نشان‌دهندۀ مرحله مهمی در گذار به سوی پايه‌گذارى نهايى اسلام و هندويسم به منزلۀ زمينه‌هاى مستقل مطالعاتى است.

پیامد بررسى نمونه‌هايى ازطبقات مردم‌شناسی اوليه بازگوكنندۀ دسته‌بندى‌هاى آمارى بعدى انگليس و برداشت استعمارى ايشان از ادیان هند است. يكى از اين آثار کتاب رياضالمذاهب است كه آن را برهمن ماتهراناته به درخواست جان گِلِن در 1812م تأليف و به فرماندار هندوستان، لرد موئرا، تقديم کرده است. این اثر كاست‌هاى هندو و معتقدات مذهبى، احكام دين، و گروه‌هاى غيربیدایى مانند جين و سيك را توصيف کرده است. اثر ديگر سلسلۀ جوگيان، سفارش‌شده به سال 1800م، خلاصه‌اى منقش از گروه‌هاى زاهدان بود که آن را منشى سيتل سنگه براى راجاى بنارس به فارسى نوشت. اين دو اثر منابع اصلى ويلسون براى تألیف اثر پيشاهنگ خود ”طرحى از فرق مذهبى هندوان“ بودند. اين نوشته در دو بخش در ژورنال پژوهشهای آسیایی در سال‌هاى 1828 و 1832م عرضه شد. متن ويلسون يكى از اولين رساله‌هاى روشمند در اين زمينه بود كه مدير انگليس استعماری نوشته بود و فرايند عامی را نشان می‌دهد است که طى آن، محققان انگليسی مطالعات خود را دربارۀ اديان هند به کمک متون فارسى تألیف هندوان سازمان می‌دادند. تعجب‌آور است كه جز اندکی اظهارنظرهاى سطحى از طرف تاريخ‌دانان هنر، دانشمندان کنونی به هيچ‌كدام از اين متون فارسى که اهميت بسزايى در زمینۀ هندشناسى مدرن دارند توجهى نكرده‌اند.

ويلسون بر تكيۀ خويش به اين متون فارسى عهد انگلیسیان هند چنين اشاره مي‌كند:

دو اثرى كه به آنها اشاره شد به زبان فارسى‌اند، با اينکه هر دو را نويسندگان هندو نوشته‌اند. اولى را سيتال سين، منشى راجاى بنارس، و دومى را ماتهراناته، كتابدار سابق كالج هندو در همان شهر که مردى بسيار محترم و با تحصيلات عالی بود، نوشته‌اند. اين آثار شامل تاريخ كوتاهى دربارۀ منشأ فرق گوناگون، و توصيفى خشك از ظاهر پيروان اين فرق، مراسم مذهبى‌شان و شرايط حاكم بر زندگى ایشان است. اين آثار فرق شناخته‌شده را جز يكى دو استثنا در بر می‌گیرند. در واقع، در هيچ‌جاى هندوستان مثل بنارس نمى‌توان اين مطالب را به خوبى بررسی و تحقيق کرد.

ماتهراناته، نويسندۀ يكى از اين متون، عضو كالج دولتي سانسكريت (كالج هندو) بود. اين كالج را جاناتان دانكن در 1791م پايه گذاشت و نباید آن را با كالج مركزى هندو اشتباه گرفت كه آنى بسانت در 1898م پايه‌گذارى کرد و بعدها به دانشگاه هندوى بنارس بدل شد.[28] ماتهراناته متن رياضالمذاهب را در 1812م نوشت، در 1813م عضو هیئت علمی دانشگاه شد و در 1818م درگذشت. او يكى از معدود دانشمندان كالج بود كه مطالعات توأمان فارسى و سانسكريت را که در آن زمان تقريباً معمول بود عرضه مي‌كرد، آن هم در زمانى كه اين دو زبان در آغاز راه‌های مستقل خویش بودند.

چهار دستنويس نسبتاً كامل از رياضالمذاهب در دست است كه دو تاى آنها در يك مجموعه و به صورت يك مجلد صحافى‌شده در كتابخانۀ اينديا آفيس موجود است.[29] از دو نسخۀ ديگر يكى در رامپور است كه در حال حاضر در دسترس نیست و ديگرى در كتابخانۀ بريتانياست.[30] هر دوی اين نسخ با حدود چهل تصوير از فرق مختلف زاهدان هند به شيوۀ ”كمپانى“ مزين‌اند. به علاوه، متن خلاصه‌شدۀ ریاضالمذاهب نيز در اوايل قرن نوزدهم میلادی چاپ شده است.[31]

رئوس مطالب رياضالمذاهب منظم و روشن است. کتاب ابتدا با بررسى نسبتاً طولانى چهار كاست اصلى از ديدگاه برهمن شروع مى‌شود كه آغازکنندۀ آن روايت مشهور ريگ وداست. سپس، ماتهراناته مفصلاً به شرح آفرینش اين چهار كاست از پيكر براهما می‌پردازد و از ستايشگران مذهبى متفاوت بر اساس پنج الهۀ مورد پرستش هندوان يعني بيشنو، شيوا، الهه، خداى خورشيد و گنش نام می‌برد. توصيف مکاتب ديني اصلى به دنبال بحث مختصری راجع به چهار مرحلۀ روحانى زندگى مردان كاست‌هاى بالاتر آمده و به دنبال آن گزارشى از انواع گوناگون زاهدان رهبانى آمده است. در خاتمه، نويسنده بخش‌هایى را به مطلب اضافه کرده است كه به توصيف گروه‌هاى پيرو نانك (سيك‌ها)، جين‌ها و مسلمانان هند می‌پردازد. ماتهراناته همانند ابوالفضل اسلام را فرقه يا ”كيش محمد“ مي‌نامد. ماتهراناته به مفهوم اسلامى رقابت فرق دينى كاملاً آگاه است و حديث مشهور محمد پيامبر را دربارۀ هفتادودو فرقۀ اسلام نقل مي‌كند، اما ترجيح مى‌دهد سمپرداى هندو را مشابه طريقه يا سلسله‌های صوفيان توصيف كند.[32]

از آنجا كه متن رياضالمذاهب به حكم رابرت گلن (1818-1822م)، قاضى عالي‌رتبۀ انگليسى و حاكم قصبۀ بریلی، فراهم شده است، می باید از اثر ديگرى نيز كه از حمايت او برخوردار بود نام برد. رابرت گلن محققى با نام غلام يحيى را ترغيب به نوشتن مجموعه‌ای فارسى كرد كه در آن، فنون گوناگونی مانند شيشه‌گرى و آهنگرى را با تصویر توصيف كند.[33] قطعاً فراهم كردن تصاوير مفصل بخش اصلى هر دوی این پروژه‌های ادبی بود. تعامل ميان هنرمندان هندى و حاميان انگليسى در تصويرپردازی جنبه‌هاى اصلی فرهنگ هند موجب ايجاد موازنه میان مطالب ادبى سفارش داده شده و تصاويرى بود كه در آنها نقش مي‌شد. به عبارت ديگر، ماحصل کار اعم از تصويرى يا نوشتارى بيشتر نتيجۀ همكاری ميان هنرمندان هندى و انگليسى بود تا بازتاب مسير طراحی‌شدۀ مشخص يكى يا ديگرى. در نتيجه، متون فارسى عهد انگلیسیان هند شامل مکملى با نام مکتب نقاشى هندى کمپانی بود.

دومين نوشته‌اى که ويلسون از آن بهره گرفت، گرچه اشاره‌اى روشن به عنوان آن در نقل قول بالا نمى‌كند، همان متنی است که در جاى ديگری از آن با عنوان سلسلۀ جوگيان، نوشتۀ سيتال سينگ منشی، یاد مى‌كند.[34] اين نسخۀ خطی كمياب كه در كتابخانۀ آفيس اينديا قرار دارد، شبيه رياضالمذاهب با 48 تصوير كوچك، كارتون‌مانند، مصور است كه ظاهراً برای آشنايى با سلسلۀ زاهدان طراحى شده‌اند. اين تصاوير، با آوانويسى ناخواناى انگليسى، اسامي سلسله‌هاى نقش‌شده را نشان می‌دهند. اين متن مانند رسالۀ راى چاترمان از الفاظ سلسله‌های صوفى براى توصیف مباحث زاهدان هندوستان استفاده می‌کند. سيتال سينگ علاقه‌اى به نظام كاست يا سلسله‌مراتبى كه برهمان را محدود كند ندارد و به توصيف گروه‌هاى غيربیدایى يا مسلمانان نيز نمي‌پردازد.

در كتاب سلسلۀ جوگيان، واژه جوگى يا يوگى كه در عنوان اثر هم آمده است مفهومی كلي است كه به هر گروه سازمان‌يافتۀ زاهد در هندوستان اطلاق مي‌شود. در مفهوم خاص، اصطلاح جوگي برای جوگيان ”نته“ يا ”كنپهتا“ به كار می‌رفته است که در ميان گروه‌هاى شيوايى‌ها قرار دارند. سيتال سينگ توصيفي از اين گروه پیش می‌نهد كه خاص اوست، يعنى ابتدا گزارشي از بنيادگذاران اين گروه می‌آورد و بعد ظاهر و اعمال چشمگيرشان را به شرح زير عرضه مي‌كند:

اول کسی که موجد اینطریق گشته مهادیو است و بعده گورک ناته و مچهندر ناته قوانین جوگ را مروج و منضبط ساخته صاحبان این مذهب کسانیکه در زمان سلف بوده‌اند با کشف و کرامت و ذوی‌الاقتدار که حیات و ممات و شیب و شاب در اختیار داشتند و پریدن بر آسمان و غایب شدن از نظر و امثال این عجایب و غرایب را قادر بوده‌اند و آنانکه فی زماننا یافته شوند. طریق مذهب ظاهری آنها این است که هرگاه جوگی مریدی کند صدف گوش مرید را از میان دریده حلقه از کچکره یا بلور یا دیگر از این قبیل باندازد زیرا که از این علامت و شق‌الاذن باز دنیادار نمی‌توانست شد آراستگی قلب و حبس نفس و ریاضت جسمانی مینمایند خاکستر بر بدن مالیده کلاه و خرقه مرقعه و لباس رنگ‌گیر و سبَّلی در گلو دارند اوقات پسری به گدائی و بعضی بمجاوری بهیرون و هنومان می‌نمایند و اینها را از خوردن گوشت و شراب اجتناب نیست و خراباتیان آنها بیشتر به فسق و فجور اشغال دارند.[35]

اين نوشته گزارش كوتاهى دربارۀ منشأ اسطوره دربارۀ جوگى‌ها، توانايى‌هاى خارق‌العاده و آئين‌هاى مرسومشان است که به ندرت در زمينۀ خداشناسي و ايمان صحبتي به ميان مي‌آورد. توصيف ظاهر شورانگيز و شهرت جذاب جوگيان نمونۀ خوبى از توصیفات مختصر و داورى‌هاى منصفانۀ سيتال سينگ است. انگیزۀ نگارش اين رساله معلوم نیست و درج تاريخ متن به جای تاریخ هجری بنا بر تقويم مسيحى به سال 1800م نشان‌دهندۀ وضعیتی نیمه‌استعماری است. در بخشي كه به تقلید از قالب آمارى نظام‌نامه‌هاى ادارى گوركانيان و به پیروی از آئين اكبري ابوالفضل تهیه شده و اطلاعاتی را پیش‌فرض گرفته بود كه در فرهنگ‌های جغرافيايى انگليسی آمده بود، متن با استفاده از روش خلاصه‌نويسی سياق تعداد جمعيت و محل‌هاى مسکونی شهر بنارس را عرضه کرده است.[36] ملاحظاتی در خصوص تعداد زائران شهر بنارس هنگام برپایی جشنوار‌های عمده مبین اين است كه توصیف گروه‌های زاهدان در این متن مرتبط با ادارۀ جمعیت زائران و توزیع غذا بوده است.

به این ترتیب، از سيتال سينگ تصوير بهتری داریم تا ماتهراناته، زيرا ماتهراناته را فقط از طريق اثرش رياضالمذاهب و چند يادداشت كوتاه دربارۀ نحوه كارش در كالج سانسكريت می‌شناسیم. در حالى كه سيتال سينگ نه فقط در مقام منشى، بلكه در جایگاه شاعری فارسى‌سرا كه علاقۀ شديدى به تصوف دارد، شهرت بسزايى كسب كرده و با تخلص بيخود مطالب بسيارى به نظم و نثر عرفانى فارسى نوشته که از آن جمله تفسير اشعار عربى فصوصالحكم، اثر ابن‌عربى، صوفى اندلسی (م. 1240م)، دربارۀ پيامبرشناسى است. شاگردش رام سيتا سينگه، معروف به فكرت، زندگي‌نامۀ سيتال سينگ را با عنوان‌ حقايقبيخود در 1848م درشهر لكهنؤ به چاپ رساند.[37] آثار سيتال سينگ در 1871م با عنوان‌ خيال بيخود به چاپ رسيد.[38] علاوه بر این، سيتال سينگ غرقه در اشعار صوفيانه و روحانى، گرايشات جهاني خود را در دوستى نزديك با دانشمند يونانى، دميتريوس گالُنوس، كه از 1793م تا زمان فوتش در 1833م در بنارس مى‌زيست، نشان می‌دهد. سيتال سينگ ظاهراً مجرى وصيت‌نامۀ گالُنوس بوده و قصيدۀ روى سنگ قبر او را در هندوستان شخصاً سروده و او را افلاطون قرن ناميده است. او گالُنوس را به ترجمۀ چند متن مهم سانسكريت تشويق كرد، از جمله ترجمۀ ديوى مهاتمايا به يونانى نو که اثر مهمى دربارۀ الهه است.[39] پرسش اين است كه چگونه اين زمينه‌هاى گستردۀ روحانى بر نظرات سيتال سينگ دربارۀ اديان هند اثر گذاشت.

ماتهراناته و سيتال سينگ مطالب بسیاری ترجمه کرده‌اند. این دو محقق نام‌ها و اصطلاحات را از سنت سانسكريت برگرفته و سپس معادلی فارسى برای آنها ارائه مى‌دادند. در عين حال، بايد مراقب بود كه اين تصور ناصحيح غالب نشود كه فقط تعاريف واژه‌نامه‌هاى كلاسيك معایر معتبرند تا ترجمه‌ای مکانیکی و امپریالیستی صورت نگیرد. چنان که فِنبار بَرى فِلاد اشاره كرده است، ترجمه عملى چند وجهى بر پايۀ تبادل و انتقال فرهنگى و متأثر از اندیشه‌ای است که در اصل مطلب وجود دارد. ”ترجمه به مثابه عاملی تغییردهنده اين امتیاز را دارد كه با تکیه بر بینشی پیشرو، نوآوری و میانه‌روی را جایگزین موضعی واپسگرا کند كه غالباً متأثر از نظری ايدئولوژيك است.“[40] با چنين ذهنيتى، اصطلاحاتى را كه ماتهراناته به كار برده است مي‌توان مبین دستاوردهاى علمي‌اش به حساب آورد. او مى‌گويد که کارآموزی‌اش در زمينه‌هایی است كه عناوين هندى آنها را به خط فارسى نوشته است، يعنى به قاعده‌اى كه رايج آن زمان بود و از آن جمله می‌توان به آنچه در پی می‌آید اشاره کرد.

علم بياكرن از دو واژۀ علم زبان عربی و بياكرن (دستور زبان) به زبان سانسكريت ساخته شده و برابرنهاد اصطلاح صرف و نحو عربى است. ساهت شاستر، كه غالباً با ادبيات برابر نهاده مى‌شود، عروض و قافيه (شعر) ترجمه مى‌شود. دهرم شاستر مكتوباتی دربارۀ وظایف مذهبى دين هندو است كه آن را با فقه يا علم قوانين اسلامى برابر مى‌داند. بيدانت مكتب برجستۀ فلسفى هندى است كه به سادگى الهيات يا علم دين‌شناسى ترجمه شده است. نياى اصطلاح معمول سانسكريت براى استنباط منطقى است كه معادل منطق‌آوری و بحث (مناظره) قرار می‌گیرد، چه طبيعى و چه الهى.

بدون تلاش برای تجزيۀ ظرايف اين معادل‌سازى‌ها، مشاهده كرده‌ام كه ماتهراناته رشته‌هاى علمى متناظر در دو سنت آموزشى را در روندی کاملاً منطقى مرتب كرده است. براى مثال، در هم‌ترازى واژۀ سانسكريت دهرم شاستر با شريعت، هنجارمندى هر دو نظام تلويحاً در قياسی منطقى در نظر آورده شده و در برابرنهاد الهيات اسلامى برای مكتب بیدانت احتمالاً تبليغ خاصى در نظر بوده است. به هر صورت، ماتهراناته و سيتال سينگ آشكارا پیرو استراتژى ترجمه‌‌ای‌اند كه كاملاً مقبول واقع شده است. هر دوی آنها با ترجمۀ اصطلاح سانسكريت ديوتا به معني الهه‌هاى هندى با اصطلاح عربى ملائكه موافقت دارند. قابل توجه و ستايش است كه اين دو محتاطانه اين اصطلاح را با ظرافت به جای عنوان ناپسند چندخدايى كه در عربى براى الهه يا خدايان (جمع واژۀ الله) استفاده می‌شد و در سنت اسلامی مذموم بود به كار مي‌برند. در این خصوص، منشيان هندو بازتاب‌دهندۀ عمل مترجمان عربى از متون فلسفى يونانى بودند که واژۀ یونانی ”دئو“ يا خدا را به عربى ”روحانيه“ یا موجودی روحانى ترجمه می‌کردند. استفاده از لفظ فرشته براى ويشنو، برهما و شيوا مانع از آن نشد كه ماتهراناته يا سيتال سينگ نقش كيهانى آ‌نها را در طریقت سنتی ”مهابهاراتا“ و ”بهاگاواتا پورانا“ توصيف نکنند.[41] در عين حال، می‌توان پرسید كه اين‌گونه معادل‌سازی‌ها تا چه ميزان به پندار نويسندگان هندوى فارسى‌نويس رنگ یکتاپرستی داده است. در نتيجه، وقتى سيتال سينگ عبارت فارسى ”قضاى الهى“ را با اصطلاح هندى ”مايا“ يا ”توهم“ به منزلۀ مقامى كيهانی در نظر مي‌آورد، مشكل بتوان تشخيص داد آيا با صورت اسلامى‌شدۀ مفهومی بیدایى یا صورت بیدایی‌شدۀ مفهومی اسلامی يا مخلوطی از هر دو مفهوم در يك قالب روبه‌رو هستیم. سيتال سينگ، بر خلاف همتاى برهماى خود، از آن جمله منشيان هندويى است كه نوشته‌هایش را به ترجمۀ فارسى راحت‌تر مي‌توانست خواند تا به اصل سانسكريت آنها.[42] او در عين یادکرد از ”وياسا“ و ”بيدا“ به صورت ”عصارۀ كتاب الهى“ و یادآوری ”بيدانتا“ به مثابه منشأ اعتقادات همۀ تعاليم هندو، خاطرنشان مى‌كند كه همۀ اين كتب ”هندى“ به فارسى برگردانده شده‌اند.

سيتال سينگ در یک جمع‌بندي نهايى، طولانى و دشوار از واژگان مخبرانه عربى براى بحث دربارۀ ضرورت تجلى الهى در خلقت استفاده می‌کند که مشابه همان اصطلاحاتى است كه در متون صوفيانه در مبحث ماوراءالطبيعه به کار می‌روند. در اين مبحث مشكل مى‌توان چيزى را يافت كه اختصاصاً ”هندى“ باشد.[43]

در موضوع کلی طبقه‌بندى گروه‌هاى مذهبى اين نكته حائز اهميت است كه ماتهراناته و سيتال سينگ دستاوردهاى اساسى مشترکی دارند. با این همه، سيتال سينگ نيازى نمى‌بيند كه به نظام كاستى اشاره‌اى داشته باشد، در حالى كه ماتهراناته – شايد به سبب اختلاف نظر ميان برهمانان و غير برهمانان – بخش نسبتاً زيادى را به اين مطلب اختصاص مى‌دهد. همچنين، سيتال سينگ به شرح مستقيم گروه‌هاى مسلمان نمی‌پردازد، در حالى كه ماتهراناته، احتمالاً به خاطر جلب رضايت حاميان انگليسى‌اش كه علاقمند به داشتن گزارش كاملى از اديان موجود در بنارس بودند، به این كار مبادرت مى‌ورزد. اما هر دو نويسنده بر وجود سه گروه عمدۀ عابدين، یا به فارسى پرستاران، كه هر قشر پيرو خدايى‌اند و به زبان هندى سمپرداى نامیده می‌شوند، اتفاق نظر دارند. اين پرستندگان عبارت‌اند از ١. وشنوها يا پرستندگان وشنو، ٢. شيواها يا پرستندگان شيوا، ٣. شكتيان يا پرستندگان الهه. ماتهراناته اصرار دارد كه به اين طرح كلى دستجات كوچك‌ترى از پرستندگان خداى خورشيد و مريدان ”گنش“ را نیز در قالب گروه‌هایی کاملاً مجزا اضافه كند، در حالى كه سيتال سينگ ابداً به آنها اشاره‌اى نمى‌كند. با این همه، نظرات اين دو نويسنده در تلقي از گروه‌هاى غير بیدایي شدیداً از هم فاصله مي‌گيرد. سيتال سينگ، نانك‌شاهي‌ها يا سيك‌ها و نيز جين‌ها را اقشارى جدا در ميان زاهدان مي‌داند كه كاملاً با پيروان خدايان اصلى هندو قابل قياس‌اند. ذكر کردنی است كه نام او نشانى از نسب پنجابى و شايد حتى سيك‌ها دارد. در حالي كه ماتهراناته سيك‌ها و جين‌ها را، که به سبب اهميتشان نمي‌توان ناديده‌شان گرفت، در بخش افزوده‌ای با عنوان ”فرقه هاى مختلفيه“ می‌آورد. او ايشان را گروه محبوب ”ديگری“ مي‌شماردكه هميشه آشكاركنندۀ نواقص نظام طبقات است. در زمينۀ شمارش سلسله‌هاى زاهدان نیز تطابقی نسبي ميان نظرات دو نويسنده به چشم مي‌خورد. ماتهراناته تعداد آنها را ٤٧ و سيتال سينگ 41 می‌داند و ٢٢ طبقه مشتركاً در متون هر دو به چشم مي‌خورد. آنها در اين عقيده نیز مشترك‌اند كه بنارس جهان كوچكي است كه مي‌تواند نمودار تمام هند باشد. هر دوی اين متون با حمایت مقامات انگليسى تهيه شده و براى درك بهتر با تصاويرى همراه شده‌اند. هر دو علاقۀ یکسانی به توصيف گروه‌هاى بسيار خاص دارند؛ گروه‌هايى كه نمايندگان غير معمول هندويسم امروزي‌اند و از آن جمله‌اند اوردباهو كه همواره دست‌هايشان را در هوا نگه مي‌دارند و هرگز ناخن‌هايشان را كوتاه نمي‌كنند. اين مطالب بر پايۀ بررسي اوليه است و با توجه دقيق‌تر به نتايج بيشتري دست خواهیم یافت. در عین حال، نمي‌توان از اين مثال‌ها نیز چشم‌پوشي كرد كه اگرچه طبقات اديان هندى در متون هندی ـ فارسى تنوع قابل توجهي دارند، هر یک از نويسندگان طبقات متفاوتی را عرضه می‌کنند و با اين همه، در عین آنکه بسياري از آنها در خصوص گروه‌های اصلى اتفاق نظر دارند، باز اختلاف نظر بین آنها نیز بسيار است.

لازم است به يك نكتۀ پاياني دربارۀ تأليفات فارسى عهد انگلیسیان هند اشاره شود كه در طرح اوليۀ ويلسون تحت عنوان ”طرحی از فرق مذهبي هندوان“ آمده است. طرح ويلسون يكي از اولين آثار انديشمندانه‌اى است كه به زبان انگليسى و بر اساس منابع سانسكريت در اين باره نوشته شده است. ويلسون در 1809م، در 23 سالگي وارد هند شد. در 1819م، زماني كه از طرف كمپاني انگليسى هند شرقي براى سازمان‌دهي دوبارۀ كالج سانسكريت به بنارس اعزام شد، با اثر ماتهراناته آشنا شد.[44] ديری نگذاشت كه با اثر سيتال سينگ نيز آشنا شد و آن زماني بود كه كاتالوگ مجموعۀ دستنوشته‌هاى كالين مكنزي را تأليف مي‌كرد. اين مجموعه در 1828م، هم‌زمان با انتشار بخش اول رسالۀ يادداشت ویلسون منتشر شد. اثر ويلسون تيراژ بالايى داشت و حتى چاپ مجدد آن در 1846م در كلكته با همان اشكالات چاپي نسخۀ اصل منتشر شد. بسياري اصلاحات در ويرايش جديدي صورت گرفت كه در 1861م راينولد راست به چاپ رساند. چاپ‌های بعدی را تجديدنظرطلبان هندو و ميسيونرهاى مسیحی به انجام رساندند كه اعتبار بسیاری برای اثر ويلسون قائل بودند.[45]

اصطلاحات اصلی در مقدمۀ ويلسون تا حد زيادى متكي بر درك او از دين مسيحيت و به‌خصوص پروتستان است. رسالۀ ويلسون خواننده را با ”مذهب هندو“ آشنا می‌سازد كه آن را با عبارت ”ايمان و عبادتی كه تقريباً به غایت متفاوت‌الوصف است“ معرفى مي‌كند.[46] با اين همه، ويلسون به اين مذهب به مثابه امری داراى ”وحدت کلی“ توجه دارد که بر پايۀ سلطه بیداها تشكيل‌دهندۀ نوعی ”جامعۀ . . . ارتدكس“ است.[47] در عین حال، او به توصيف تماميتي مي‌پردازد كه با گونه‌هاى جديد پرستش و عبادت در پورانا و تنترا بر آن تأكيد شده است. اينها عملاً ”فرقه“هايى‌اند كه يكديگر را به سبب بدعت و خدانشناسي مردود مي‌شمرند. او در واقع اضمحلال بودائيسم هندى را، كه آن را بوداها مي‌نامد، به ”خشم“ سركوب‌كنندۀ برهماني نسبت مى‌دهد. چنان كه پیش‌تر اشاره شد، ويلسون در ادامۀ تحقيقاتش براى توصيف ”وضعيت واقعي دين محبوب ساكنان بعضي از ايالات تحت سلطۀ حكومت بنگال،“ معترف است كه به نوشته‌هاى فارسى ماتهراناته و سيتال سينگ متكي بوده و می‌گوید که از ميان اين نوشته‌ها ”اثر ماتهراناته كامل‌ترين ومناسب‌ترين اثر است، اگر چه جاى بسیار براى کسب اطلاعات بيشتر خالى مي‌گذارد، یعنی خيلى بيش از آنچه من توانسته‌ام عرضه كنم. “

مكمل اين آثار نزد او اثر هندى محبوبی دربارۀ مريدان وشناوا (بیشناوا) با نام بهكتمالا، نوشتۀ نابهاجى، است كه ويلسون آن را تجسم ”خرافات اين سرزمين در قیاس با تاريك‌ترين ايام مذهب كاتوليك رومى در متون اسطورۀ طلايى، و اعمال قديسين“ مى‌داند.[48] با اندكي تأمل مشاهده مي‌شود كه ويلسون به مرتبه‌ای جديد در ترجمۀ فرهنگي رسيده است كه ”دين هندو“ را با الگوهاى اروپايى مسيحيت ادغام مى‌كند. در حالي كه منابع هندوی محل رجوع او به زبان فارسى بر اصل و نسب، اعمال زاهدانه و ظاهر فيزيكى تأكيد دارند، روند فکری او شديداً متمايل به اعتقاد مذهبی بر اساس وحدانيت است. علاوه بر این، ويلسون با توجه به اطلاعات جامعه‌شناختي، طبقات نوشتۀ ماتهراناته را، كه براى تقارن ساختاري به كار گرفته، واژگون مى‌كند و ضمن پذيرش ارتباط پرستش‌كنندگان بيشنو، شيوا و الهه، پرستش‌كنندگان خداى خورشيد و گنش را با اين مبنا كه ”محدود و کاملاً بى‌اهمیت‌اند“ كنار مي‌گذارد.[49]

با توجه به اينكه در محدودۀ فعلى اين نوشته امكان تحليل مطالب بيش از اين نيست، نظرات خود را بدین صورت جمع‌بندي مي‌كنم که اولاً عقايد تكثرگرايى هندى در نوشته‌هاى فارسى را صاحب‌منصبان امپراتوري گوركاني بسط داده‌اند. این آثار طبقات متنوع و رده‌بندهاى منعطفي را مطرح مى‌كنند. دوم اينكه احتمالاً اين اشتباه بزرگى است كه صلح کل اکبر را برنامه‌اى در زمينۀ تسامح ديني بيانگاریم. بهتر اين است كه استفاده از صلح كل را كاربرد عملي و زيركانه‌ای از عناصر حاضر در ساختار پيچيدۀ سياسي فرض كنيم. سوم اینکه متن‌هاى فارسى اديان هند که نویسندگان هندو با حمایت انگليس فراهم آورده‌اند، استراتژي‌هاى گوناگوني از ترجمه را به نمايش می‌گذارند كه دامنۀ آنها از حفظ برتري برهمايى تا به كارگيرى الهيات صوفيانه كشيده شده است؛ گستره‌اى كه در آن مفاهيم فارسى و اسلامي برای بيان هويت هندوى مدرن نقش داشته است و همچنان نيازمند ارزيابي است.[50] نهايتاً اینکه ايدئولوژيست پیشگام، ويلسون، با به کارگیری این مطالب مرحله‌ای فراتر را در زمينۀ ترجمۀ فرهنگي عرضه می‌کند که در آن، از طبقه‌بندي‌هاى مسيحيت پروتستان تا دين‌هاى هندى را به كار مي گيرد. مراحل بعدي فرايند ”دين‌شدگي“ كه منجر به تشكيل هندويسم مدرن شد خود موضوعي است كه بررسی آن فرصت ديگري مي‌طلبد. به طور کلی، حوزۀ همچنان فراموش‌شدۀ متن‌هاى فارسى عهد انگلیسیان هند در زمينۀ تعأملات فرهنگي، كه در زمان استعمار هند به دست بريتانيا اتفاق افتاد و عواقب آن همچنان تا به امروز باقي است، جاى بحث بسيار دارد​.

*این جستار ترجمۀ فیروزه قندهاری از مقالۀ منتشرنشدۀ

Anglo-Persian Taxonomies of Indian Religions

است که پس از تغییرات تاریخی و فنی  فیروزه پاپن-متین و ویرایش وحید طلوعی به چاپ می­رسد

[1] ویراست قدیمی‌تری از این مقاله در کنفرانس Indian Pluralism and Warren Hastings’s Orientalist Regime که از ۱۸ تا ۲۰ ژوئیۀ ۲۰۱۲ در گرگینن هال دانشگاه ولز در شهر ترگنینن ولز برگزار شد، عرضه شده است.

[2] برای نگاهی کلی به این بحث و جدل بنگرید به

David N. Lorenzen, Who Invented Hinduism? Essays on Religion in History (New Delhi: Yoda Press, 2006).

[3] برای جزئیات بیشتر بنگرید به

Carl W. Ernst, Eternal Garden: Mysticism, History, and Politics at a South Asian Sufi Center (Albany: State University of New York Press, 1992), 22-29.

[4] برای جزئیات بنگرید به

Carl W. Ernst, “The Limits of Universalism in Islamic Thought: The Case of Indian Religions,” Muslim World, 101 (January 2011), 1-19.

[5] Carl W. Ernst, “Muslim Studies of Hinduism? A Reconsideration of Persian and Arabic Translations from Sanskrit,” Iranian Studies, 36 (2003), 173-195.

[6] Reuven Amitai, “Mongol Imperial Ideology and the Ilkhanid War against the Mamluks,” in The Mongol Empire and its Legacy, eds. Reuven Amitai-Preiss and David O. Morgan (Leiden: E.J. Brill, 2000), 57-72, quote on 64-65; Peter Jackson, “World-Conquest and Local Accommodation: Threat and Blandishment in Mongol Diplomacy,” in History and Historiography of Post-Mongol Central Asia and the Middle East: Studies in Honor of John E. Woods, eds. Judith Pfeiffer and Sholeh A. Quinn (Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2006), 3-22, quote on 5.

[7] Duncan Forbes, A Smaller Hindustani and English Dictionary (London: Wm. H. Allen & Co., 1861), 419.

[8] A’in-i Akbari, trans. H. S. Jarrett, ed. Jadunath Sarkar (2nd ed.; Calcutta: Royal Asiatic Society, 1948; reprint ed.; New Delhi: Oriental Books Reprint Corp., 1977-1978), vol. 3, 141-228, vol. 3, 291-358.

[9] Rai Chaturman Saksena Kayasth , Chahar Gulshan (Akhbar-un-Nawadir), An eighteenth century gazetteer of Mughal India, ed. Chander Shekhar, (New Delhi: National Mission for Manuscripts, Co-Published by Dilli Kitab Ghar, 2011), 260-289, quote on 277.

[10] بی‌آنکه هدف به دست دادن سیاهۀ کامل این آثار باشد، می‌توان به دبستان مذاهب مشهور موبد شاه اشاره کرد که در قرن ۱۷م دربارۀ ادیان هند نوشته شده است. تاریخ پیچیدۀ موبد شاه را فتح‌الله مجتبایی تردستانه توضیح داده است:

Dābestān-e maḏāheb,” Encyclopaedia Iranica, vol 6, 532-534 in http://www.iranicaonline.org/articles/dabestan-e-madaheb

[11] این نهضت ترجمه که پیش از این، جز متخصصان، بقیه آن را ندیده می‌گرفتند، اکنون مرکز توجه پرو‌ژۀ تخصصی بین‌المللی مهمی در پاریس با نام Perso-Indica.net است.

[12] شرحی که در ادامه می‌آید از اینجا برگرفته شده است:

 

Ernst, “Muslim Studies of Hinduism?”, 187-191.

[13] Hermann Ethé, Catalogue of Persian manuscripts in the Library of the India Office,

  1. 2003; Charles Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum,

vol. 1, 63-64 (the Sanskrit text is Or. 1124, the Persian trans. is Add. 5655, and the English version is Add. 5657, fols. 163-194).

اثری مشابه تألیف کنچاری سینگ (Kanchari Singh) مورَخ ۱۷۸۲ در برلین یافت شده است:

Wilhelm Pertsch, Die Handschriften-Verzeichnisse der Königlichen Bibliothek zu Berlin: vol. IV, Persischen Handschriften (Berlin: A. Asher & Co., 1888), no. 1083.

[14] Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts, vol. 1, 63 (Add. 5654).

[15] Wilhelm Pertsch, Die Handschriften-Verzeichnisse der Königlichen Bibliothek zu Berlin, vol. IV, Persischen Handschriften (Berlin: A. Asher & Co., 1888), no. 1076; cf. Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts, vol. 2, 792b/ii. On Murray (d. 1822).

بنگرید به

Charles Storey, Persian Literature: A Bio-Bibliographical Survey (London: Luzac & Co., 1927–71), vol. 1, 1145, n. 1; vol. 2, 375.

که تعدادی از رساله‌های فارسی – عمدتاً آثاری دربارۀ کشاورزی- را عرضه کرده است.

[16] Ethé, nos. 1959, 1962.

[17] Ethé, nos. 1725, 2905.

[18] Berlin MSS 1089 (Jātaka), 1090-1091 (law), 1093 (cosmology), 1094-1095 (medicine).

[19] Berlin MS 1078/3-4.

[20] Rieu, I, 65-67 (Add. 27,255); Nora M. Titley, Miniatures from Persian Manuscripts: A Catalogue and Subject Index of Paintings from Persia, India and Turkey in the British Library and the British Museum (London, 1977), no. 372.

برای مطالعه دربارۀ سینکر و هنرمندان همکارش بنگرید به

Mildred Archer and Toby Falk, India Revealed: The Art and Adventures of James and William Fraser 1801-35 (London: Cassell, 1989), index, s.n. Skinner.

[21] Rosane Rocher, “British Orientalism in the Eighteenth Century: The Dialectics of Knowledge and Government,” in Orientalism and the Postcolonial Predicament: Perspectives on South Asia, eds. Carol A. Breckenridge, and Peter van der Veer (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1993), 215-249.

[22] برای ترجمۀ دپرون با نام Oupnek’at, id est secretum بنگرید به

Schimmel, Dimensions, 361; Bikrama Jit Hasrat, Dara Shikuh, Life and Works (2ed ed.; New Delhi: Munshiram Manoharlal, 1982), 255-258.

[23] J. G. Schweighaeuser, “Sur les sects philosophiques de l’Inde,” Archives literaires de l’Europe, 16 (1807), 193-206.

[24] M. Lescallier (trans.), Vikramacaritra: Le Trone enchanté (New York: J. Desnoues, 1817).

[25] David Price, The last days of Krishna and the sons of Pandu from the concluding section of the Mahābhārata translated from the Persian version made by Naqib Khan, in the time of the Emperor Akbar, published together with miscellaneous translation (London: Oriental Translation Fund, 1831).

[26] Sir William Jones, Works (London, 1794), vol. 1, 422.

به نقل از

Habibullah, “Medieval Indo-Persian Literature,” 167

[27] ریموند شوآب در تحقیق مفصل خود دربارۀ هندشناسی اروپایی مطلقاً به اهمیت ترجمه‌های فارسی نپرداخته است. او کلاسیک‌مآبانه بر اهمیت دسترسی به متون اصلی سنسکریت تاکید می‌کند:

Raymond Schwab, The Oriental Renaissance: Europe’s Rediscovery of India and the East, 1680-1880, trans. Gene Patterson-Black and Victor Reinking (New York: Columbia University Press, 1984).

[28] Supriya Gandhi, “Indian Religions through the lens of the 19th century Persian manuscript, Riyad al-Mazahib,” unpublished paper; Ilyse R. Morgenstein Fuerst, “Religions of Empire: Islamicate Texts, Imperial Taxonomies, and South Asian Definitions of Religion,” PhD dissertation (University of North Carolina-Chapel Hill, 2012).

[29] Hermann Ethé, Catalogue of Persian manuscripts in the Library of the India Office, columns 1476-1477, no. 2720, fols. 56-167; Ethé, Catalogue of Persian manuscripts, no. 2721.

ظاهراً صفحات منتهی به انتهای صفحۀ رویی ۱۳۵ب در نسخۀ پیشین آشفته‌اند. به علاوه، بخش پایانی دربارۀ مسلمانان که در صفحات ۳۰آ تا ۳۲ب آمده نیز آشفته است.

[30] Imtiyaz `Ali `Arshi et al. )eds.), Fihrist-i Makhtutat-i Farsi, Rampur Raza Library (Patna: Khudabakhsh Oriental Public Library, 1995), 43, MS no. 1167 mawjudat, shumar 294H, copied in 1228 h./1813, 56 fols., illustrated; Barbara Schmitz and Ziyaud-Din A. Desai, Mughal and Persian Paintings and Illustrated Manuscripts in the Raza Library (Rampur: Raza Library, 2006), 119.

در اینجا چنین برداشت کرده‌اند که تصویرنگاری‌ها را بنا به پیشنهاد هوریس هایمن ویلسن (Horace Hayman Wilson) به متن افزوده‌اند. به نقل از

Jeremiah P. Losty, The Art of the Book in India (London: The British Library, 1982), 148

که فقط می‌گوید ”پاندیت بنارسی دیگری شرح مختصر و مفیدی به فارسی دربارۀ کاست‌ها و فرقه‌های هندو برای جان گلین (John Glyn)، بایگان بنارس، فرآهم آورده که ویلسن متخصص در آن تصویرنگاری کرده است. “ اما ویلسون پیش از ۱۸۱۹م به کالج سنسکریت نپیوسته بود. در نتیجه، این برداشت محتمل نیست. نسخۀ مصور دیگر در اینجا شرح شده است:

Charles Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, vol. 1, p. 64 (Add. 2403).

سیاهه‌ای از تصویرنگاری‌ها در اینترنت در دسترس است:

http://www.bl.uk/catalogues/ indiaofficeselectpd/FullDisplay.aspx?RecordId=015-000019904

[31] Kunh-i zat-i majma` al-sifat, in Eduard Sachau, Catalogue of the Persian, Turkish, Hindustani and Pushtu manuscripts in the Bodleian Library, Part 1, column 1049, no. 1824 (Bodl. Or. 690).

عنوان کتاب کنه ذات مجمعالصفات که عبارتی است حاوی معنایی الهی در نسخۀ خطی درست پس از نام اصلی کتاب ریاضالمذاهب آمده است.

[32] The Eleven Illustrations, a.k.a. The Illustrated Book About Makers Of Glassware, etc., And A Description of Their Tools, by Ghulam Yahya, Edited, Translated and Introduced by Mehr Afshan Farooqi in http://www.library.upenn.edu/collections/sasia/crafts1820

[33] The Eleven Illustrations, a.k.a. The Illustrated Book About Makers Of Glassware, etc., And A Description of Their Tools, by Ghulam Yahya, Edited, Translated and Introduced by Mehr Afshan Farooqi, http://www.library.upenn.edu/collections/sasia/crafts1820

[34] سلسلۀ جوکیان شرحی توصیفی از فرق هندو است که از اثر سیتال سینه منشی استخراج شده است. ویلسن معمولاً این اسم را Sinh می‌نویسد، هرچند که در متون فارسی به وضوح سینگ (Singh) است. بنگرید به

  1. H. Wilson, Mackenzie Collection: A Descriptive Catalogue of the Oriental Manuscripts, and Other Articles Illustrative of the Literature, History, Statistics and Antiquities of the South of India; Collected by the late Lieut.-Col. Colin Mackenzie (Calcutta: Asiatic Press, 1828), vol. 2, 143, no. 81.

این نسخه اکنون تحت شمارۀ Ethé 2974 کتابخانۀ فارسی دفتر هند (India Office Library Persian) در کتابخانۀ بریتانیا شناخته می‌شود. از نادر ارجاعات به این متن در تحقیقات جدید، یکی بازسازی تصویرنگاری‌های مرتاضان ناگا است در

William R Pinch, Warrior Ascetics and Indian Empires (Cambridge: Cambridge University Press, 2006), 74-76

که در آن صرفاً به تصویر نگاری‌ها پرداخته است و نه به متن.

[35] Silsila-i jugiyan, fols. 19a-20a.

[36] سال ۱۸۰۰ عیسوی در صفحۀ ۶۱آ ذکر شده است و آمار عواید در صفحات 60آ تا 71آ.

[37] Sayyid `Abd Allah, Adabiyat-i farsi men Hindu’on ka hissa (2nd ed.; New Delhi: Anjuman-i Taraqqi-i Urdu, 1992), 241.

یک نسخه از حقیقتهای بیخود ظاهراً در تهران باقی مانده است:

http://94.232.175.44/index.aspx?pid=6&ID=86788&Complete=1

[38] این مجلد که نوال کیشور ( Newal Kishor) در ۱۸۷۱م در لکهنو منتشر کرده است، حاوی نکات بیخودی (گزین­‌گویه‌های عرفانی صفحات ۱۱-۲)، غزل (صفحات ۴۶-۱۲)، رباعیات و دوبیتی‌ها (صفحات ۶۰-۴۷)، تفسیر اشعار عربی فصوصالحکم ابن عربی (صفحات ۷۸-۶۱)، شرح ام‌الاسما دربارۀ اسامی عربی خداوند (صفحات ۸۱-۷۹)، رموزالعارفین (صفحۀ ۸۲) است. متن در این نشانی اینترنتی در دسترس است:

http://babel.hathitrust.org/cgi/ptview=image;size=100;id=njp.32101076496478;page=root;seq=28;num=28

[39] Siegfried A. Schulz, “Demetrios Galanos (1760-1833): A Greek Indologist,” Journal of the American Oriental Society, 89:2 (Apr.-Jun. 1969), 339-356, esp. 354; Siegfried A. Schulz, “The Devi- Mahatmya in Greek: D. Galanos’ Translation,” Purana 24:1 (1982), 7-40, esp 8. (http:// archive.org/details/puranavol24no12015190mbp).

شولز سال احتمالی تولد سیتال سینگ را ۱۷۷۶م و مرگش را ۱۸ دسامبر 1۸۵۴م ثبت کرده است.

[40] Finbarr Barry Flood, Objects of Translation: Material Culture and Medieval “Hindu-Muslim” Encounter (Princeton University Press, 2009), quote on 182.

[41] Silsila-i Jugiyan, 1b-2a.

[42] Muzaffar Alam, “The Pursuit of Persian: Language in Mughal Politics,” Modern Asian Studies, 32 (1998), 317-349, esp. 329; Muzaffar Alam and Sanjay Subrahmanyam, “The Making of a Munshi,” Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, 24:2 (2004), 61-72.

[43] Silsila-i Jugiyan, 51a-59a.

[44] Paul B. Courtright, ‘Wilson, Horace Hayman (1786–1860)’, Oxford Dictionary of National Biography (Oxford: Oxford University Press, 2004) in www.oxforddnb.com.libproxy.lib.unc.edu/view/article/29657

[45] این کتاب را یک بار جامعۀ احیای ادبیات هند (the Resuscitation of Indian Literature) توسط اچ. سی. دس تحت عنوان Hindu Religions or An Account of the Various Religious Sects of India در ۱۸۹۹م در کلکته تجدید چاپ کرد. فصل یک یا ”ملاحظات مقدماتی“ که در آن منابع متون فارسی عهد انگلیسیان هند که ویلسن از آنها استفاده کرده بود معرفی شده بودند، در این چاپ حذف شد. تصحیح دیگری را با برخی ضمائم جامعۀ مسیحی ادبیات هند

(the Christian Literature Society for India) در ۱۹۰۴م در مدرس منتشر کرده است. نوشتۀ آشی‌کومار دوتا دربارۀ تحقیقی بنگالی دربارۀ ادیان هند نیز به شدت بر اساس تحقیقات ویلسون نوشته شده است:

Asit Kumar Bhattacharya, Akshaykumar Dutta (New Delhi: Sahitya Akademi, 1996), 44-45.

[46] Wilson, Mackenzie Collection, 1.

[47] Wilson, Mackenzie Collection, 2.

[48] اینجا بد نیست اشاره کنیم که ترجمۀ فارسی بهکتمالا نیز موجود است. بنگرید به احمد منزوی، فهرست مشترک نسخههای خطی فارسی پاکستان

(Islamabad: Markaz-i Tahqiqat-i Farsi-i Iran o Pakistan, 1983), vol. 3, 2131, no. 3884.

[49] Wilson, Mackenzie Collection, 172.

[50] مورد مصلح قرن نوزدهم میلادی، راجا رم موهان روی (Raja Ram Mohan Roy) ارتباط روشنی با این موضوع دارد، زیرا نخستین تألیف ادبی او، تحفهالموحدین، در اصل به فارسی نوشته شده است.

رویارویی سنت‌های پزشکی در رسالۀ علاجات داراشکوهی نوشتۀ نورالدین شیرازی

 

عجالات داراشکوهی رسالۀ پزشکی جامعی است به زبان فارسی که نورالدین محمد عبدالله شیرازی[1] آن را به رشتۀ تحریر درآورد و به شاهزادۀ گوركانى، دارا شکوه (1615- 1659م)، تقدیم کرد. این اثر به نام علاجات داراشکوهی یا ذخیرۀ داراشکوهی[2] معروف است و شرحی است مفصل از علم طب رایج بین پزشکان مسلمان هند عهد گوركانى. نورالدین شیرازی یکی از نویسندگان پیشتاز آثار پزشکی به زبان فارسی بود و در طی قرن هفدهم میلادی در هند فعالیت میکرد. او در هند به دنیا آمد و به احتمال فراوان فرزند پزشک ایرانیتبار، حکیم عینالملک شیرازی (م. 1595م)، بود که از طرف مادرى از اعقاب جلالالدین دوانی[3] (م. 1502م)، فیلسوف و عالم الهیات مشهور ایرانی است. عینالملک شیرازی در دربار اکبرشاه گوركانى (ح. 1556-1601م)، که نخبگان پزشکی آن بیشتر ایرانی تبار بودند، به حرفۀ پزشکی و چشمپزشکی مشغول بود.[4] مادر نورالدین شیرازی خواهر دو تن از دانشمندان برجستۀ دربار اکبر، یعنی ابوالفضل علامی (1551-1602م) مورخ، و فیضی (1547-1595م) شاعر دربار، بود. [5]

 

نورالدین شیرازی نیز پزشک دربار شد و پادشاه گوركانى، شاه جهان (ح. 1628-1657م)، لقب پدر او یعنی عینالملک را به او بخشید. بعدها و در زمان حکومت اورنگ زیب (ح. 1657-1707م)، توانست به بالاترین مقام دیوان بیوتات در شهر آگرا دست یابد.[6] نورالدین شیرازی آثاری غیرپزشکی هم از خود به جاى گذاشت. او نامههای ابوالفضل (رقعات شیخ ابوالفضل) و فیضی (لطیفۀ فیضی) را جمعآوری کرد و همچنین، رسالهای دربارۀ آموزۀ عرفانی توحید با نام مراتبالوجود نوشت.[7] نورالدین شیرازی علاوه بر عجالات داراشکوهی آثار پزشکی دیگری هم به زبان فارسی نوشت. مشهورترین اثرش الفاظ‌الادويه بود که واژهنامۀ داروهاست و آن را در 1628م به شاه جهان تقدیم کرد. در مؤخرۀ این کتاب به مواد جدیدی که در اوایل دوران مدرن در هند رایج بودهاند، از جمله چای، قهوه و چوب چینی، اشاره شده است. الفاظالادویه را پزشکان دورههای بعدی هم به خوبی میشناختند و در قرن نوزدهم در هند چندین چاپ متفاوت از آن منتشر شد.[8] دیگر آثار پزشکی شیرازی عبارتاند از انیس المعالجین، مختصری دربارۀ آسیب شناسی و درمان،[9] و قسطاسالاطباء، فرهنگ عربیفارسی اصطلاحات پزشکی که به اماناللهخان (م. 1637م)، اشرافسالار گورکانی و نویسندۀ آثار پزشکی تقدیم شده است.[10]

 

آثار شیرازی موضوع تعدادی از تحقیات به زبان انگلیسی بوده است و این امر نشان میدهد که دانشمندان اروپایی از قدیم به طب هندی و داروهای آن علاقه داشتهاند.[11] فرانسیس گلدوین الفاظالادویه را به زبان انگلیسی برگرداند و این اثر در سال 1793م، مدتها پیش از انتشار اولین نسخۀ چاپی آن به زبان فارسی، در کلکته به چاپ رسيد. گلدوین میگوید این نوشته را به سفارش هیئت مدیرۀ بیمارستان فورت ویلیام و برای کمپانی معتبر هند شرقی ترجمه کرده است.[12] سرگرد دیوید پرایس در سال 1831م قسمتهایی از رسالۀ عجالات داراشکوهی را که به موضوع حواس انسان، بر اساس آثار ناصر خسرو، و روشهای رایج اندازهگیری زمان و مکان در هند اختصاص دارند ترجمه و چاپ کرد. در مقدمۀ ترجمۀ پرایس آمده است کهاین اثر از نظر اهمیت و عظمت هیچ همتایی ندارد . . . و نه فقط شامل رسالهها یا گفتمانهای گوناگونی دربارۀ انواع بیماریهاست . . . بلکه تقریباً هر موضوعی را که در حیطه درک بشر باشد در بر میگیرد.“[13] در این مقدمه، همچنین به نسخهای از عجالات داراشکوهی اشاره شده است که چنان که میگویند بُرويه، فرانسوی ساکن سورات، برای کتابخانۀ کینگ آو فرانس تهیه کرده است. این نسخه شاید همان نسخۀ تذهیبشدهای باشد که متعلق به کتابخانۀ پییر دُ بُرويه در سورات بوده و از سال 1802م به اخذ کتابخانۀ ملی پاریس درآمده است. [14]

 

در بین آثار پزشکی اصلی شیرازی، عجالات داراشکوهی آخرین اثرى بود كه به رشته تحریر درآورد. این رساله جزو جامعترین کتابهای راهنمای پزشکی است که در هند در دوران فرمانروایی مسلمانان نوشته شده. الگود، در کتابش با عنوان تاریخ پزشکی در ایران، عجالات داراشکوهی را اثری عظیم ميشمارد که از نظر حجم، و شاید نه از لحاظ کیفیت، با کتاب قانون ابنسینا یا ذخیرۀ خوارزمشاهیِجورجانی برابری میکند.[15] این اثر به نسبت حجم زیادش در زمان کوتاهی نوشته شده. شیرازی نگارش عجالات داراشکوهی را در سال 1052ق/1642م آغاز و چهار سال بعد در سال 1646م آن را به اتمام رسانید. بر اساس ارزش عددی حروف ابجد، عبارتعلاجات داراشکوهیمعادل عدد 1052، یعنی سال آغاز نگارش این اثر به تاریخ هجری قمری، است. شیرازی در این کتاب نیز درست همچون کتابهای قبلیاش از تجربههای پزشکی خود و نیز گزیدههایی از آثار علمی نویسندگان قبلی استفاده کرد.‌[16] در این مقاله از نسخهای از عجالات داراشکوهی استفاده کردهام که در کتابخانۀ مجلس در تهران نگهداری میشود و از معدود نسخههای کامل این رساله است.[17] این نسخه حدود سه دهه بعد از نگارش اثر استنساخ شد و قدیمیترین نسخۀ موجود عجالات داراشکوهی است.[18]

 

نسخههایی از این اثر با نقاشیهای مینیاتور و نمودار مصور شدهاند. بیشتر این نقاشیها تصاویری از بدن انساناند و نقطههایی از بدن را نشان میدهند که میتوان بر روی آنها عمل بادکش، سیاهرگبری و کوتر صورت داد. نسخهای از این اثر که در کتابخانۀ ملی پاریس نگهداری میشود و پیشتر به آن اشاره کردیم نیز شامل نقاشی مینیاتوریای است که پزشکی را در حال انجام عمل تنقیه بر روی بیماری نشان میدهد که دراز کشیده. در قسمت داروها تصاویری رنگی از حیوانات در حاشیهها کشیده شده است.[19] نسخۀ موجود در کتابخانۀ مجلس شامل دو نمودار است که فرآیند چشم و بصر را توصیف میکند.[20]

 

یکی از ویژگیهای مهم عجالات داراشکوهی اشتمال آن بر اطلاعات پزشکی هند است و این امر نه فقط منعکسکنندۀ محیط فرهنگیای است که این اثر در آن نوشته شده، بلکه نشاندهندۀ گستردهتر شدن مطالعات پزشکی هندوفارسی نیز هست. شاهزادۀ گوركانى، داراشکوه، که این اثر به او تقدیم شده است، به داشتن تمایلات عرفانی مشهور بود و او نیز همچون دیگر صوفیان هندی علاقۀ فراوانی به آموزههای اصیل هندی داشت. داراشکوه از ترجمۀ فارسی اُپانیشادها، با عنوان سرّ اکبر، حمایت کرد و اثری با اسم مجمعالبحرین (1655م) نوشت، که مطالعۀ تطبیقی مهمی به زبان فارسی دربارۀ اصول فلسفی و عرفانی مسلمانان و سنتهای هندوان است.[21]

 

در بین اقوام شیرازی، شخصیتهای برجستهای بودند که در جنبش فرهنگی مطالعاتی فارسی که به آثار هندی میپرداخت فعالیت داشتند. در سال 995م، فیضی کتاب ریاضیات ليلاوتى را که نوشتۀ ریاضیدان هندی، بهاسکرا، بود و به حساب و هندسه میپرداخت از روی متن سانسکریت آن ترجمه و به اکبرشاه تقدیم کرد. همچنین، رسالهای دربارۀ مباحث فلسفی ودانتا با عنوان شارقالمعرفه نوشت که در آن از مقولههای فلسفۀ اشراق نیز بهره برده بود.[22] فیضی همچنین در زمرۀ دانشمندانی بود که اکبر به آنها دستور داده بود اتهروويدا را ترجمه کنند، اما ظاهراً این پروژه به اتمام نرسید.[23] ابوالفضل مقدمهای بر ترجمۀ مجموعۀ مهابهاراتا، که به دستور اکبر انجام شده بود، نوشت و در آیین اکبری اطلاعات مهمی دربارۀ سنتهای هند در اختیار خوانندگان اثرش قرار داد.[24]

 

مشخصۀ فرهنگ پزشکی در هند عهد گوركانى تولید متنهای فارسی دربارۀ طب هندی و موضوعات مرتبط به آن بود.[25] این پژوهشها ازدوران سلطنتدر هند آغاز شد و تا دورۀ استعمار، که طی آن به زبان اردو نیز آثاری دربارۀ طب هندی نوشته میشد، ادامه داشت. تولید متنهای فارسی و اردو دربارۀ طب و علوم هندی را باید یکی از پیکرههای اصلی تحقیقاتی علمیدانست که در دنیای اسلام صورت میگرفت و موضوع مركزى آن سنتی بود که به دورۀ پیش از اسلام مربوط میشد. چنین تولیداتی را بیشک باید مهمترین پیکرۀ تحقیقات علمی اوایل دوران مدرن و دوران مدرن دانست. انگیزۀ اصلی تحقیق در حوزۀ طب و داروشناسی هندی ملاحظات عملی، از جمله پیدا کردن جایگزین‌‌هایی بومى برای داروهای خارجی، بود. بنابراین، تحقیق دربارۀ راهنمای دارویی هند ابزاری برای سازگار کردن پزشکان مسلمان پیرو مکتب ابنسینا با شرایط محلی به حساب میآمد. نويسندگان آثار فارسی دربارۀ طب هندی معاصر شیرازی، از جمله اماناللهخان، مترجم مدناوينودا، بودند.[26] آنان بعضی از این آثار را به اسم اورنگ زیب نیز نامگذاری میکردند که از آن جمله است طب اورنگشاهی نوشتۀ درویش محمد، پیرو فرقۀ چشتیه، که کتاب راهنمای جامعی دربارۀ طب هندی است. علاوه بر این، دانش هندی که در بعضی متنهای فارسی میآمد عمدتاً به طب ابنسینایی اختصاص داشت. از جملۀ این متون میتوان به عجالات داراشکوهی اشاره کرد. عجالات داراشکوهی را میتوان یکی از مهمترین آثاری دانست که همزمان به ویژگیهای فن پزشکی مسلمانان و هنديان میپردازد. یکی دیگر از ویژگیهای عقلانی مهم عجالات داراشکوهی استفاده از ترکیبی از انواع مذهبی و غیر مذهبی سنتهای پزشکی اسلام است. نورالدین شیرازی در این کتاب علاوه بر اینکه تعدادی از احادیث حضرت محمد را نقل میکند، نامی هم از پیامبران و امامان پیش از اسلام میآورد و به خصوص اشارهای هم به رسالهالذهبیه فی طب میکند که رسالهای پزشکی و منسوب به امام هشتم شیعیان، علیبن موسی الرضا است .[27]

 

عجالات داراشکوهی به شاهزادهای صوفیمسلک تقدیم شده است و یکی از چارچوبهای اصلی این کتاب را سنتهای مذهبی اسلام و نیز سنتهایی اسلامی تشکیل میدهد که به علوم خفیه میپردازند. علاوه بر این، شیرازی در این کتاب بحثی هم دربارۀ تمرینهای تنفسی جوکیها (مرتاضها) مطرح میکند. بهقطع نمیتوانیم بگوییم که شیرازی به فرقهاى صوفى وابستگی داشته است، اما چنان که از کتاب مراتبالوجود او برمیآید، ظاهراً ارتباط نزدیکی با مکاتب تصوف داشته که مورد حمایت داراشکوه بوده است. نورالدین شیرازی در عجالات داراشکوهی به دانش تصوف و بهخصوص به فصوصالحکم ابنعربی (م. 1240م) نیز اشاره میکند. مفاهیم عرفانی و کیهانشناختی مطرح در مراتبالوجود، که رسالهای دربارۀ وحدانيت ذات الهى است، نشان میدهند که شیرازی پیرو مکتب وحدت وجود بوده است.[28] مکتب متافیزیکی وحدت وجود که ابنعربی آن را مطرح کرده است، در هند و بهخصوص در بین فرقههای چشتیه و قادریه رایج بوده و بايد ذكر كنيم که مکتب قادریه از حمایت سخاوتمندانۀ داراشکوه برخوردار بوده است. این نکته نیز حائز اهمیت است که در هند، پزشکان در اصول عرفانی نیز مهارت داشتند، درست همانگونه که شیرازی در این خصوص مهارت داشت و این موضوع پدیدهای استثنایی به حساب نمیآمد. ارتباط بین فرقههای تصوف و فرهنگ پزشکی در هند اهمیت بسیاری داشت و مهمترین آثار فارسی که به طب ابنسینایی و طب هندی میپرداختند به همت پزشکان مسلمان هند که پیشینۀ مذهبی و صوفیانه داشتند به رشته تحریر در میآمد.[29] از جمله پژوهشهای فارسی مهمی که به طب هندی پرداختهاند میتوان از طب اورنگشاهی نام برد که قبلاً به آن اشاره شد.

 

در خصوص ارتباط بین فرهنگ پزشکی هند و فرقۀ قادریه میتوان به دو کتاب اشاره کرد: طب قادری، کتاب راهنمای پزشکی که به دستور شاه جهان[30] و به همت ابوحلیم نوشته شد و کتاب قرابادین قادری (1718م)، اثر محمداکبر ارزانی (م. 1772م) که به یکی از رایجترین راهنماهای دارویی فارسی در شبهقارۀ هند تبدیل شد. هر دو اثر نیز به عبدالقادر گیلانی (1078- 1166م)، سرسلسلۀ فرقۀ قادریه، تقدیم شدهاند. اما در عجالات داراشکوهی رابطۀ بین فرهنگ پزشکی و عالم عرفان فراتر از چیزی است که در آثاری مثل قرابادین قادری به چشم میآید. در قرابادین قادری، این رابطه صرفاً رابطهای سمبولیک است و فقط به این محدود است که اثر به رهبر فرقۀ قادریه تقدیم شده است. در حالي كه شیرازی درصدد است ترکیبی حقیقی از عقاید عرفانی و فلسفی به دست دهد که بهخصوص در مقدمۀ کتاب کاملاً آشکار است. عجالات داراشکوهی نمونۀ مهمی از رسالههای پزشکی است که از عناصر فلسفی عرفان الهام میگیرند. لازم به یادآوری است که شیرازی همعصر اصلیترین دانشمندان مکتب ایرانی اصفهان بود؛ مکتبی که بر نقش حکمت (عرفان فلسفی) تأکید میکرد و آثار آن خیلی زود در هند رواج پیدا کرد و تأثیر بسزایی بر مطالعات بومی گذاشت.

 

شیرازی به پیروی از آثار پزشکی دیگر نویسندگان مسلمان هند در ابتدای کتابش حدیث معروف حضرت محمد را میآورد که علم بر دو قسم است؛ علم جسم، يعنى طب، و علم دین. سپس فهرست کاملی از مراجعی به دست می دهدکه در تألیف کتاب از آنها بهره برده است.[31] این فهرست شماری از شخصیتهای برجستۀ پزشکی پیش از اسلام را عرضه میکند که از جملۀ آنها میتوان به جالینوس، بقراط، ارسطو، اریباسیوس و بولس اجينا اشاره کرد. شیرازی از بین پزشکان دورۀ اسلامی از شخصیتهایی چون بختیشوع، یوحنا بن سرابیون، یوحنا بن ماسویه، حنینبن اسحاق، محمد بن زکریای رازی و ابنسینا یاد میکند و از بین نویسندگان جدیدتر از عمادالدین محمود شیرازی، پزشک ایرانیتبار، نام میآورد. نورالدین شیرازی از چند کتاب پزشکی نام میبرد، از جمله رسالهالذهبيه منسوب به امام رضا که از آن به اسم طب امام رضا یاد میشود، موجز القانون فى الطب اثر ابنالنفیس، تقویمالابدان فی تدبیر الانسان اثر ابنجزله، ذخیرۀ خوارزمشاهی و الاغراضالطبيه والمباحث العلانیه اثر اسماعیل جرجانی، اغذيهالمرضى اثر نجیبالدین سمرقندی، اختیارات بدیعی اثر زینالدین علیبن الحسن الانصاری، كفايه منصورى اثر منصور بن الیاس و تحفۀ خانی اثر محمدبن محمد عبدالله.[32] از دیگر منابع او میتوان به دایرهالمعارف علوم طبیعی، دانشنامۀ جهان، اثر قیاسالدین اصفهانی و اثری معروف از قزوینی با عنوان عجائبالمخلوقات اشاره کرد.

 

در این کتابنامه، فهرستی از آثار نویسندگان مسلمان هند نیز آمده است که از انتشار این آثار در بین پزشکان دورههای بعدی حکایت میکند. برخی از جملۀ این آثار هندیفارسی عبارتاند از اثری با نام شفای خانی که احتمالاً همان کتاب شفای خانی است که شهابالدینبن عبدالکریم ناگوری[33] در 1392م به رشتۀ تحریر درآورده است، اثری با عنوان شهابی که به احتمال فراوان همان مثنوی پزشکی طب شهابی است که این اثر نیز به همت شهابالدین عبدالکریم ناگوری در 1388م نوشته شده و اثری با عنوان  طب سکندری که  با قاطعیت میتوان گفت همان کتاب معدنالشفای سکندرشاهی نوشتۀ میان بهوا بن خواص خان است که مختصری است دربارۀ طب هندی به زبان فارسی که به سکندر لودی (ح. 1489-1517م)، از سلاطین دهلی، تقدیم شده است. همچنین، اثری با اسم میزانالطبایع که شاید همان میزانالطبایع قطبشاهی باشد که رسالهای داروشناختی است که به همت تقیالدین محمد مدتی پیش از عجالات داراشکوهی تألیف شده است.[34] علاوه بر آنچه گفته شد، آثار هندیفارسی دیگری هم در این کتابنامه آمدهاند که عبارتاند از طب یوسفی اثر یوسفبن محمد، پزشک دربار دو پادشاه اول امپراتوری گوركانى هند؛ کتاب لذاتالنساء، ترجمۀ فارسی رسالۀ هندی كوك شاسترا (رتی رهسی) نوشتۀ پاندیت كُكُّكَ است که به مسائل جنسیتشناسی میپردازد؛ طب بدن بنود هندی، رسالهای پزشکی به زبان هندی که نویسندۀ آن مشخص نیست و همچنین اکبرنامه اثر ابوالفضل. شیرازی در این فهرست همچنين از كتابهاى خود یعنی فرهنگ اصطلاحات پزشکی قسطاسالاطباء و الفاظ الادویه یاد ميکند.[35] نورالدین در فصلهای متفاوت عجالات داراشکوهی به کتابهای دیگری هم اشاره میکند که در این کتابنامه نامی از آنها نیامده است، مثل کتاب الفصول نوشتۀ بقراط و کتاب الشفاء اثر ابنسینا.

 

عجالات داراشکوهی به سه بخش کلی تقسیم میشود: مقدمه (مفتاح) ، ده فصل (گفتار) و مؤخره (خاتمه).[36] اولین بخش این کتاب شامل مقدمهای طولانی است که به چهلودو فصل (مقاله) تقسيم ميشود.[37] بیشتر بحثهایی که در این قسمت آمدهاند معمولاً در كتب پزشکی دیگر یافت نمیشوند. برای مثال، نویسنده در فصل اول ابتدا از تولد حضرت آدم و اینکه پدر و مادری نداشته است میگوید و بیان میکند که هرچند این موضوع ارتباطی به طب بدن (طبالابدان) ندارد، باید آن را شرح داد. در واقع، هدف شیرازی این است که ترکیبی از اصول فلسفی، طبیعی، کیهانشناختی و مذهبی اسلام عرضه کند. حتی ابنسینا هم در کتاب قانون در مقدمهای که بر دانش پزشکی نوشته تا این اندازه به مسائل فلسفی نپرداخته است. در قسمت مقدمه (مفتاح) عجالات داراشکوهی مسائل گوناگونی مطرح میشود که دامنۀ آن از ماهیت جسمی و روحی انسان شروع میشود و تا رابطۀ بین عالم صغیر (انسان) و عالم کبیر (جهان)، عالم سیارات و گردش آنها و همچنین نظریۀ عناصر چهارگانه و نظریۀ کیفیات چهارگانه (گرما، سرما، رطوبت، خشکی) کشیده میشود. علاوه بر این، شیرازی به موضوعات دیگری از جمله شکلگیری کوهها، سنگهای قیمتی، فلزات، گیاهان و حیوانات نیز میپردازد.

 

شیرازی در این مقدمه چندینبار به اصول علمی و فلسفی دایرهالمعارف رسائل اخوان الصفاء اشاره میکند. او در این کار از یکی از نسخههای فارسی خلاصهشدۀ رسائل اخوان الصفاء با نام مجملالحكمه استفاده میکند. در فصل (مقاله) سیزدهم این مقدمه، گزیدهای از طب امام رضا آمده است که کل مقدمۀ رسالهالذهبیه را به زبان فارسی بازگو میکند. بر اساس اين بحث، بدن به مملکتی تشبیه میشود که پادشاه آن دل (قلب) است.

 

فصول (مقالات) مقدمۀ طب داراشكوهى جزئیاتی دربارۀ ماهیت روحی و شناختی انسان به دست میدهند. شيرازى بحث ركنى نفس را مطرح میکند و بهخصوص بر توصیف نفس ناطقه يا روح عقلانى تأکید میکند. او به شرح انواعی از دانش بشری ازجمله علم، معرفت، حکمت و ادراک میپردازد و اطلاعاتی دربارۀ احوال مختلف انسان همچون شهوت، غضب، خوف و عشق عرضه میکند.[38] مقالۀ سیونهم این مقدمه در هفت بند به توصیف فرایند دید يا بصر میپردازد و این فرایند را با نمودار توضیح میدهد. شیرازی در فصل بعدی به نظریۀ حواس ظاهری و حواس باطنی میپردازد و در واقع آنچه را ناصر خسرو (م. 1088م)، از دانشمندان مکتب اسماعیلی، در زادالمسافرین دربارۀ این موضوع بیان کرده است خلاصه میکند.[39] فصل سیوپنجم و دو فصل بعدی آن به عالم غیب میپردازند و آموزههایی در خصوص اطلاع از عالم غیب در خواب و بیداری عرضه میکنند. فصل بعدی به شرح تجلی رویدادهای شگفتی (غرائبی) چون معجزات پیامبران، کرامات قدیسان و نیز شرح رویدادهای مرتبط با جادو و طلسم اختصاص داده شده است.

 

فصل اول کتاب طب داراشكوهى به شش بند تقسیم میشود که اسرار نامیده میشوند. در بند اول، تعریفی کلاسیک از حوزۀ پزشکی ارائه میشود و علاوه بر این، حوزۀ پزشکی به دو بخش علمی و عملی تقسیم میشود. سپس، نویسنده به توصیف مفاهیم بنیادی فیزیولوژی ابنسینایی میپردازد. او ابتدا نظریۀ ارکان و اخلاط را مطرح میکند و سپس شکلگیری قوتها، افعال و ارواح را شرح میدهد. شیرازی در بخشی از کتابش که به موضوع اخلاط و طبایع بدن اختصاص دارد، باز هم از رسالهالذهبیه بهره میبرد و به قسمتی از این رساله اشاره میکند که به رابطۀ اخلاط با چهار قسمت مختلف از بدن میپردازد. شیرازی در بندی دیگر از این فصل بار دیگر به رسالهالذهبیه اشاره میکند و این بار به قسمتی از این رساله میپردازد که موضوع آن چهار دورۀ مختلف در زندگی و خلط غالب در هر دوره است. خلط غالب در اولین دورۀ زندگی انسان خون است، در مرحلۀ دوم صفراست، در دورۀ سوم زندگی که به دورۀ خردمندی (وقت علم) معروف است، سوداء است و در دورۀ چهارم بلغم است.

 

فصل دوم به تشریح اعضا و استخوانها اختصاص دارد و به هشت بند (اسرار) تقسیم میشود که به قسمتهای متفاوت بدن میپردازند. فصل سوم، در سیزده بند (اسرار)، به مسائل رایج ادبیات پزشکی میپردازد. بند اول دربارۀتندرستى و بیماری و انواع آناست و بند دوم توصیفی از مراحل بحرانی بیماری،روزهاى بحران،به دست میدهد و بند سوم به شش رکن ضروری سلامت و جماع،سته ضروريه وجماع،میپردازد. سپس، در ادامه به قسمتی از کتاب میرسیم که به علوم دیگری غیر از علم پزشکی اختصاص دارد. بند چهارم به علم موسیقی میپردازد و خود به دوازده قسمت (سرود) تقسیم میشود. شیرازی در اینجا به یکی از پیامبران پیش از اسلام، یعنی داوود، که با هنر موسیقی آشنایی داشته است، اشاره می کند و از خواص درمانی موسیقی میگوید. او از رابطۀ بدن با اخلاط حرف میزند و شرح میدهد که موسیقی در درمان بیماریها و بهخصوص بیماریهای روحی و مغزی از جمله بیماری عشق، جنون، التهاب مغز، مالیخولیا و سکتۀ مغزی ضروری است. قسمت (سرود) هفتم رابطۀ بین مقامات موسیقی و اجرام آسمانی، فصلهای سال و هفت روز هفته را توصیف میکند. فصل هشتم به نسبت این مقامات با اقلیمهای هفتگانه، مناطق (ديار) و اقوام گوناگون زمین میپردازد. قسمت (سرود) نهم فقط به موسیقی هندوستان (راگ هندوستان) اختصاص دارد. بندهای دیگر فصل سوم به تعدادی از علوم دیگر اختصاص داده شده است که برای دانش پزشکی مفید به حساب آورده ميشدند و از جمله آنها بهخصوص میتوان به نجوم، حساب و مقدمات هندسه اشاره کرد.

 

شیرازی چند فصل بعدی را به اصول و روشهای تشخیص بیماری اختصاص میدهد. فصل چهارم، اسباب بيمارى و علائم آن،به علت بیماریها و علائم آن میپردازد و به چهار بند (اسرار) تقسیم میشود که بند سوم،علامات قيافه، دربارۀ تشخیص بیماری از روی نشانههای چهرۀ فرد است. فصل پنجم،در بيان انفاس و بيان نبض و احوال آن، دربارۀ تشخیص از روی نبض است و به نُه بند (اسرار) تقسیم میشود که بند آخر آن به دانش پزشکان هندی میپردازد. فصل بعدی در چهارده بند قوانین تشخیص بیماری از روی ادرار (احوال بول) را شرح میدهد.

 

فصل هفتم عجالات داراشکوهی دربارۀ تدابیر حفظ صحت است و به ده بند (اسرار) تقسیم میشود. بند اول،تدبير عادات، به تدابیر مربوط به تنظیم رفتار اختصاص دارد. بند دوم،تدبير حركات و سكون و حالها و وقتها، دربارۀ تدابیر مربوط به تنظیم حرکت سکون و اوقات است و به چهار قسمت تقسیم میشود که قسمت سوم آن،تدبیر مسافران، به مسائل پزشکی مسافران میپردازد و بحثی جداگانه در خصوص سفرهای دریایی را نیز شامل میشود. فصل سوم،تدبير ماكول و مشروب،تدابیری در خصوص خوردن و آشامیدن بیان میکند و به بخشهای متفاوتی تقسیم میشود که به خواص خوراکیها و نوشیدنیهای گوناگون میپردازند. اولین بخش آن به دوازده قسمت (مأکول) تقسیم میشود که آخرین قسمت آن،اغذية مستعمل اطباء هند، به غذاهایی اختصاص داردکه پزشکان هندی مصرف میکنند. بند چهارم، که به شانزده قسمت (مشروب) تقسیم میشود، به نوشیدنیها، خواص آنها و طرز تهیۀ محصولاتی از جمله فقاع (نوشیدنی مرکب از  آب و جو)، عرقیات، مرباجات، سکنجبین، لعوقات (نوعی داروی خمیری مکیدنی) ونقوعات يا جوشاندهها میپردازد. در این فصل موضوعات دیگری نیز مطرح میشود، مثلاً بند هفتم، اختیار خواب و بیداری،دربارۀ تدابیر مربوط به خواب و بیداری در فصول متفاوت سال است. بند آخر به مسائلی چون تخلیۀ روده، ادویۀ مسهل، داروهای استفراغآور و تنقیه میپردازد و به یازده قسمت (کار) تقسیم میشود.

 

فصل هشتم،استحمام،به موضوع حمام ترکی و اقداماتی میپردازد که در جراحیهای کوچک انجام میشود. این فصل به هفت بند (اسرار) تقسیم میشود که اولین بند آن،استحمام،به قوانین مربوط به پاكيزگى اختصاص دارد. بند دوم،فصد،دربارۀ عمل رگبُری است و بند سوم دربارۀ حجامت. بند چهارم راجع به زالودرمانی و بند بعدی دربارۀ عمل سوزاندن يا داغ کردن است. فصل نهم،در بيان علاج بيماران از سر تا قدم، دربارۀ درمان بیماریها از سر تا پاست و به چهل بند (اسرار) تقسیم میشود که خود به قسمتهای گوناگون بسیاری تقسیم میشوند. نویسنده در این فصل روشهای درمانی تعدادی از پزشکان معروف را بیان میکند و در مواقع بسیاری به عقاید پزشکان هندی رجوع میکند. در بخشی که به بیماری سیفیلیس (نار فرنگى، آتيشك) اختصاص دارد، میتوان شاهد ارتباط با دنیای غرب بود و علاوه بر این، در این بخش اشارهای هم به چوب چینی میشود. بند سی و نهم،علاج سميات،دربارۀ روشهای از بین بردن سم در بدن است و تعدادی پادزهر (ترقیات) معرفی میکند. فصل آخر کتاب، فصل دهم،در علاج صبيان و كودكان،به موضوع آسیبشناسی و درمان بیماریهای کودکان و نوزادان اختصاص دارد.

 

مؤخرۀ طولانی کتاب تحت عنوانخاتمهبیشتر به موضوع داروشناسی،در ذكر قرابادين، میپردازد و به چهل‌‌ویک بند تقسیم میشود. نویسنده در این مؤخره شرح مفصلی از مسائلی چون مواد و ترکیبهای فلزی و معدنی، اکسیرها، داروهای خمیری جیوهای و روشهای شیمیایی مثل کلسیناسیون يا تکلیس به دست میدهد. بند اول بحث مفصلی دربارۀ اصول داروسازی و طرز تهیۀ داروها مطرح میکند که با موضوع جمعآوری و ذخیرهسازی دارو آغاز میشود. یکی از بندهای این فصل،در يافتن درجات ادويه مركب، به روشهای تعیین میزان داروهای مرکب اختصاص دارد. نورالدین شیرازی در این بخش به شرح اقدامات فنی و شیمیایی چندی میپردازد که برای تصفیۀ دارو صورت میگیرد که از جملۀ آنها میتوان به تنقیه، حل، استخراج و تصعید اشاره کرد. بند پانزدهم، مركبات افيون،دربارۀ ترکیبات تریاک است. بندهای دیگر نیز جزئیاتی در خصوص داروهای متفاوت مطرح میکنند؛ از جمله جزئیاتی دربارۀ مهمترین داروهای خمیری مثل معجون و طرز تهیۀ آنها و همچنین جزئیاتی دربارۀ اطریفلات (که مرادف لفظ طریفل، یا تریپهل، به معنای مادۀ مرکب سهگانه است که در طب آیورودا استفاده میشود)، قرصها (اقراص، حبوب)، داروهای پودری (سفوفات)، روغنها (اذان) و ضمادها (کمادات)، پمادها (نطولات)، عطرها و سموم. علاوه بر این، یکی از بندها هم به ساخت کاغذ و جوهر اختصاص دارد.

 

شیرازی بند بیستوسوم و بند بیستوچهارم را به ترکیبهای جیوهای (مركابات رس) و کیمیاگری هندی (مركبات رساين) اختصاص داده است. بند سیوهفتم، که به نُه بخش تقسیم میشود، به فیزیولوژی نفس و تمرینهای تنفسی هندیها اختصاص دارد. از آن جمله بعضی تمرینهای درمانی جوکیهای هندی تحت عنواندر معرفت اجراى نفس و منافع آن عنوان میشود. نورالدین شیرازی توضیح میدهد که جوکیان هند معتقدند که جریان نفس در طول روز بیشتر در یکی از دو سوراخ بینی گردش دارد و نه در هر دو سوراخ. این جریان مرتباً از یک سوراخ به سوراخ دیگر تغییر میکند و فقط بعضی وقتها در فاصلههای زمانی مشخص نفس در هر دو سوراخ جریان دارد. او همچنین رابطۀ بین تنفس از راه بینی و اصول خورشیدی و قمری را شرح میدهد و اظهار میدارد که سوراخ راست بینی به خورشید[40] مربوط میشود و سوراخ چپ به ماه.[41]

 

در پایان باید گفت که این مقاله فقط به شرح کلی مضامین و موضوعهای اصلی این رسالۀ عظیم پزشکی پرداخته و تحلیلى مقدماتی برای بررسى و درك ویژگیهای مهم عجالات داراشکوهی است که یکی از جامعترین فرهنگهای پزشکی فارسی به شمار میآید که در هند تألیف شده است. یکی از ویژگیهای اصلی این کتاب ترکیب سنتهای پزشکی دنیای مسلمانان است. این کتاب از یک سو به اصول پزشکی ابنسینایی میپردازد و از طرفی دیگر به سنتهای پیامبران و همچنین به سنن مربوط به علوم خفیه نیز توجه دارد. این اثر یکی از نمونههای بارز ادبیات پزشکی هند دورۀ مغول است. هدف اصلی نورالدین شیرازی از تألیف این اثر آن بود که انواع دانش پزشکی رایج در بین پزشکان مسلمان هند قرن هفدهم میلادی را در کتابی جامع گرد آورد. از این رو، او به میراث کلاسیک نویسندگان یونانی و عرب رو میآورد و عناصری پزشکی و داروشناختی را به این میراث اضافه میکند که دانشمندان مسلمان هند از منابع هندی گرفتهاند. عجالات داراشکوهی نمونۀ بارز تركيب دانش پزشکى اسلام و هند در شبهقارۀ هند است. اين اثر محصول منسجم محیطی فرهنگی و فکری است که نویسنده در آن فعالیت میکرده است. بنابراین، جای تعجب ندارد اگر این اثر به داراشکوه، شاهزادۀ مغول، تقدیم شده باشد که دانشمندی صوفیمسلک بود و از ترجمههای فارسی آثار سانسکریت حمایت میکرد. داراشکوه خود چند سال بعد از اینکه طب داراشکوهی به رشتۀ تحریر در آمد، کتابی با عنوان مجمعالبحرین تألیف کرد که مطالعۀ تطبیقی مهمی دربارۀ سنتهای مسلمانان و هندوان و نمونۀ ارزندهاى از تفكر علمى و فرهنگى عصر او بود.

 

 


[1] حسنی از او با اسم نورالدین محمدبن عبداللهبن علی الشیرازی الحکیم عینالملک یاد میکند. بنگرید به

 ‘Abd al-Ḥayy Ḥasanī, Nuzhat al-ḫawāṭir wa bahjat al-masāmi‘ wa al-nawāẓir (Hyderabad: Dā’irat al-Ma‘ārif, 1990), vol. 5, 407,

الإعلام بمن في تاريخ الهند من الآعلام المسمى بنزهه الخواطر و بهجه المسامع و النواظر.

[2] بنگرید به

Abdul Muqtadir, Catalogue of the Arabic and Persian Manuscripts in the Oriental Public Library of Bankipore (Patna: The Superintendent, Government Printing, Bihar and Orissa, 1927), vol. 9, 27 and 992; C. A. Storey, Persian Literature: A Bio-bibliographical Survey (London: The Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, 1971),  vol. 2, 257, Pt. 2E.

[3] ‘Abd al-Qādir Badā’ūnī, Muntaḫab al-tawārīḫ [Muntakhabu-t-tawārīkh], eds.  G. S. A. Ranking, W. H. Lowe and T. W. Haig (Delhi: Renaissance, 1986), vol. 3, 229.

[4] عین الملک در ادارۀ حکومت مغولها هم پستی به عهده داشت و رسالهای منظوم در پزشکی با عنوان فوایدالانسان نوشت و به اکبرشاه تقدیم کرد. بنگرید به

Nawāz Ḫān, Ma’ātir ail-umar [The Maāthir-ul-umarā], eds H. Beveridge and B. Prashad (Delhi: Low Price Publications, 1999), vol.1, 172-173; Badā’ūnī, Muntaḫab al-tawārīḫ, vol. 3, 229-230.

[5] Ḥasanī, Nuzhat al-ḫawāṭir, 407.

[6] Munšī Muḥammad  Kāẓim, ‘Ālamgīr-nāme, eds. Ḫādim Ḥusayn and ‘Abd al-Ḥayy (Calcutta, 1868), 344.

[7] Ḥasanī, Nuzhat al-ḫawāṭir, 407; Dara Nusserwanji Marshall, Mughals in India: A Bibliographical Survey (London: Asia Publishing House,1967), vol. 1, 13, 144 and 381-382.

[8] Nūr al-Dīn Muḥammad Šīrāzī, Alfāẓ al-adwiya [Ulfáz Udwiyeh, or the Materia Medica, in the Arabic, Persian, and Hindevy Languages], ed. F. Gladwin (Calcutta, 1849 [1st ed; Madras, 1793]).

در هر یک از مدخلهای این فرهنگ تلفظ صحیح داروها به همراه ریشۀ خارجی نام آنها نوشته شده است. این اثر را با نام جامعالاطبا هم میشناسند، اما از نظر بعضیها جامعالاطبا اثری دیگر است. بنگرید به

Storey, Persian Literature, 258;

احمد منزوی، فهرستوارۀ کتابهای فارسی (تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1382)، جلد 5، 3390.

[9] انیسالمعالجین بیشتر از طریق نسخههایی چاپی انتشار یافت که در اواخر قرن نوزدهم در هند چاپ میشدند. موضوع اصلی این کتاب بیماریهای مختلف، از سر تا انگشت پا، و روش درمان آنهاست.

Nūr al-Dīn Muḥammad Šīrāzī, Anīs al-mu‘ālijīn (Kanpur, n.p.).

[10] این کتاب در سال 1040ق نوشته شد و یکی از فرهنگهای اصلی اصطلاحات پزشکی بود که در هند عهد مغول به رشته تحریر در آمد. بنگرید به نورالدین شیرازی، قسطاس الاطباء (نسخۀ خطی کتابخانۀ مرکزی رضوی مشهد، 7675). دو اثر پزشکی دیگر را هم به نورالدین شیرازی نسبت دادهاند که عبارتاند از سبب سته رشیدی که دربارۀ بهداشت و شش اصل سلامت است و همان موضوعی را مطرح میکند که عجالات داراشکوهی هم به آن پرداخته است. بنگرید به منزوی، فهرستوارۀ کتابهای فارسی، جلد 5، 3500؛

Storey, Persian Literature, 258; Altaf Ahmad Azmi, History of Unani Medicine in India (Delhi: Hamdard, 2004), 204.

دیگری تشریحالادویه است که فرهنگ داروها به زبانهای یونانی، عربی، ترکی و هندی است. محتوای تشریحالادویه ظاهراً شبیه الفاظالادویه است، اما مقدمۀ این دو اثر با هم تفاوت دارد. بنگرید به منزوی، فهرستوارۀ کتابهای فارسی، جلد 5، 3376؛

 Aḥmad Monzawī, Fihrist-i muštarak-i nusḫahā-yi ḫaṭṭī-yi fārsī-yi Pākistān (Islamabad: Iran Pakistan Institute of Persian Studies, 1983), vol. 1, 532.

[11] Mark Harrison, “Medicine and Orientalism : Perspectives on Europe’s Encounter with Indian Medical Systems,” in: B. Pati – M. Harrison, eds., Health, Medicine and Empire: Perspectives in Colonial India, eds. B. Pati and M. Harrison (Delhi: Orient Longman, 2001), 37-87; David Arnold, Science, Technology and Medicine in Colonial India (Cambridge: Cambridge University Press, 2000), 65-71.

[12] بنگرید به

Šīrāzī, Alfāẓ al-adwiya.

[13] David Price, “Extracts from the Mualiját Dárá-Shekohí: Selected and Translated by Major David Price,” Transactions of the Royal Asiatic Society, 3:1 (1832), 32-56; quote on 32.

در بخش اندازهگیری زمان توضیحی هم دربارۀ واحد اندازهگیری پهر آمده است؛ واحدی معادل سه ساعت برای اندازهگیری زمان در هند که در دستورالعملهای داروشناسی آثار هندیفارسی کاربرد داشته است. بنگرید به

Price, “Extracts from the Mualiját Dárá-Shekohí,” 54.

[14] به گفتۀ بلوشه، این نسخه (در سه مجلد علوم پزشکی ضمیمۀ فارسی 342، 342 ب، 342 الف) که بین سالهای 1778-1779م نوشته شده است و یکی دو صفحۀ اول را ندارد، به بیژن جیو، پزشک هندی، تقدیم شده است.  بنگرید به

Edgar Blochet, Catalogue des Manuscrits Persans de la Bibliothèque Nationale (Paris: Impr. nationale, 1912), vol. 2, 104.

بیژن جیو زرتشتی و پدرش اهل سورات بود.

[15] Cyril Elgood, A Medical History of Persia (Cambridge: Cambridge University Press, 1951), 373; Lucien Leclerc, Histoire de la Médecine Arabe (Paris, 1876), vol. 2, 332-334; Adolf Fonahn, Zur Quellenkunde der Persischen Medizin (Leipzig, 1910), 64-65.

[16] رهبر فاروقی، نویسندۀ اولین تاریخ پزشکی شناختهشدۀ هند دوره مسلمانان که به زبان اردو نوشته و در 1938 منتشر شده است، مطلبی از تجربههای شخصی شیرازی نقل میکند که دربارۀ روغن چشم است. او میگوید شیرازی دستور ساخت این روغن را از شاه جهان یاد گرفته و به مدت چهارده سال از آن استفاده کرده است. بنگرید به

Mu‘īn al-Dīn Rahbar Fārūqī, Islāmī Tibb Šāhānah Sarparstiyūn Men (Hyderabad, 1999), 113.

[17] برای اطلاع از نسخههای خطی دیگر این اثر بنگرید به

Blochet, Catalogue des Manuscrits, 103-104; Wladimir Ivanow, Concise Descriptive Catalogue of Persian Manuscripts in the Collection of the Asiatic Society of Bengal (Calcutta: Asiatic Society of Bengal, 1985), 724;  Abdul Muqtadir, Catalogue of the Arabic and Persian Manuscripts, 25-26;  Amrit Lal Ishrat, A Descriptive Catalogue of the Persian Manuscripts in the Banaras Hindu University Library (Varanasi: Banaras Hindu University, n.d.), 164;  Azeez M. Pasha, Union Catalogue of Arabic and Persian Medical Manuscripts in the Libraries of Hyderabad (Hyderabad: Upgraded Dept. of History of Medicines, Osmania Medical College, 1966), 43; Fateme Keshavarz, A Descriptive and Analytical Catalogue of Persian Manuscripts in the Library of the Wellcome Institute for the History of Medicine (London: The Wellcome Institute for the History of Medicine, 1986), 113; Wiqār Ṣiddīqī, Fihrist-i Nusḫahhā-yi Ḫattī-yi Fārsī-yi Kitābḫāna-yi Raẓā (Rampur, 1996), vol. 1, 414; A. Rahman, et al., Science and Technology in Medieval India: A Bibliography of Source Materials in Sanskrit, Arabic and Persian (Delhi: Indian National Science Academy, 1982), 164-165; A. H. Nizami, Catalogue of Persian Manuscript and Records in the Shri Raghubir Library Sitamau (New Delhi: Indian Council for Historical Research, 1993), 226-227.

و پنج نسخۀ موجود در کتابخانههای پاکستان که منزوی به آنها اشاره کرده است.

[18] تاریخ چاپ این نسخه روز پنج شنبه 25 محرم 1089ق/19 مارس 1678م است. این نسخۀ خطی (شمارۀ 6226) 1574 صفحه دارد (787 برگ) و محمد، وزیر حلفی حکیم محمد اعلم کشمیر، آن را در هند در اکبرآباد (آگرا) منتشر کرد. محل و تاریخ چاپ این نسخه را نسخهنویس آن در صفحۀ 1573 نوشته است. برای اطلاع بیشتر دربارۀ توصیف ظاهری این نسخه بنگرید به عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانۀ مجلس شورای ملی (تهران: مجلس شورای ملی، 1350)، جلد 19، 202. من فقط میکروفیلم این نسخۀ خطی (شمارۀ 6293) را مشاهده کردهام.

 

[19] برای مشاهدۀ بعضی از تصاویر نسخۀ موجود درکتابخانۀ ملی فرانسه، از جمله همان تصویر عمل تنقیه، بنگرید به

 Fabrizio Speziale, “La Medicina Greco-Araba in India,” in Cina, India, Americhe: Storia Della Scienza (Rome: Istituto della Enciclopedia Italiana, 2001), vol. 2,  921-926; quote on 925 and 927.

همچنین بنگرید به

Fabrizio Speziale, “L’art médical à la cour moghole : l’encyclopédie de médecine de Shirâzî, dédiée au Prince Dârâ Shukoh”

 که در نوزدهم مارس 2009 در یازدهمین روز جهان ایرانی در پاریس در موزۀ ملی تاریخ طبیعی ارائه شد. دسترسپذیر در

 http://semioweb.msh-paris.fr/corpus/aar/FR/_video.asp?id=1665&ress=6058&video=128738&format=68

[20] نسخۀ کتابخانۀ مجلس، صفحات 160 و 163. در نسخۀ موجود در کتابخانۀ مجلس هم تصاویری از بدن انسان کشیده شده است. بنگرید به صفحۀ 522، قسمتهایی از بدن که میتوان عمل بادکش را روی آنها انجام داد. با این همه، بیشتر آنها ناقصاند و بعضی از صفحهها هم خالیاند که به احتمال زیاد به این سبب است که قصد داشتهاند تصاویری دیگر بدان اضافه کنند.

[21] برای اطلاعات بیشتر دربارۀ سرّ اکبر و نویسندۀ اصلی آن بنگرید به

Svevo D’Onofrio, “A Persian Commentary to the Upaniṣads: Dārā Šikōh’s Sirr-i Akbar,” in   Muslim Cultures in the Indo-Iranian World during the Early-Modern and Modern Periods, eds. D. Hermann and F. Speziale  (Berlin: Institut Français de Recherche en Iran – Klaus Schwarz Verlag, 2010), 533-562.

[22] برای اطلاعات بیشتر دربارۀ شارقالمعرفه بنگرید به

Carl W. Ernst, “Muslim Studies of Hinduism? A Reconsideration of Arabic and Persian Translation from Indian Languages,” Iranian Studies, 36:2 (2003), 184.

[23] Badā’ūnī, Muntaḫab al-tawārīḫ, vol. 2, 216.

[24] آیین اکبری، که سومین بخش اکبرنامه است، نیز جزو منابع عجالات داراشکوهی است. برای اطلاعات بیشتر دربارۀ بخشی از عجالات داراشکوهی که به واحدهای اندازهگیری رایج در هند میپردازد و در آن اشارهای شده است به یکی از واحدهای اندازهگیری فاصله با نام کارو، که توصیفش در آیین اکبری آمده است،  بنگرید به

Price, “Extracts from the Mualiját Dárá-Shekohí,” 55; ‘Allāmī  Abū al-Faẓl, Ā’īn-i Akbarī [The Ā-īn-i Akbarī], eds. H. Blochmann and H. S. Jarrett (Delhi: Low Price Publications, 2001), vol. 2, 417-418. (1° ed. Calcutta, 1868-1894).

[25] بنگرید به

Fabrizio Speziale, “Les Traités Persans sur les Sciences Indiennes : Médecine, Zoologie, Alchimie,” in Muslim Cultures in the Indo-Iranian World, 403-447.

[26] مدون هنود فرهنگ لغت داروها و غذاهاست که در سال 1375ق به دستور رجا تألیف شد. عنوان ترجمۀ امانالله دستورالهنود بود.

[27] در آن دوران، در ایران که تحت حکومت صفویان بود، گرایشی عمومی به ترجمه و تفسیر رسالهالذهبیه وجود داشت و مسلماً همین گرایش عمومی بود که باعث شد شیرازی قسمتی از کتابش را به این رساله اختصاص دهد. ترجمۀ فارسی نه چندان کاملی که شیرازی از این اثر در عجالات داراشکوهی میآورد، ظاهراً در بین ترجمههای این دوران جزو نخستین ترجمهها بوده است و اولین نسخۀ فارسی شناختهشده از این اثر در ایران عصر صفوی ترجمهای است با عنوان تحفۀ صحیح عباسی که محمد ناصر به رشتۀ تحریر در آورده و به شاه عباس دوم (ح. 1642-1666م) تقدیم کرده است. برای اطلاع از رسالهالذهبیه و ترجمههای فارسی آن بنگرید به

Fabrizio Speziale, “La Risāla al-Dahabiyya, Traité Médical Attribué à l’Imam ‘Alī al-Riżā,” Luqman: Annales des Presses Universitaires d’Iran, 20:2 (2004), 7-34.

[28] بنگرید به نورالدین شیرازی، مراتب الوجود (میکروفیلم 1/723 دانشگاه تهران).

[29] برای اطلاع از رابطۀ بین فرقههای تصوف و مطالعات پزشکی در هند بنگرید به

Fabrizio Speziale, Soufisme, Religion et Médecine en Islam Indien (Paris: Éditions Karthala, 2010).

[30] بنگرید به

Monzawī, Fihrist-i muštarak-i nusḫahā-yi ḫaṭṭī-yi fārsī-yi Pākistān, vol. 1, 630.

[31] این فهرست منابع به همت بلوشه ویرایش شده است، اما با کتابنامۀ نسخه مجلس  در صفحۀ 3 تا حدی متفاوت است. در نسخۀ مجلس، به بعضی از کتابهایی که در نسخۀ کتابخانۀ ملی فرانسه آمده اشاره نشده است. بنگرید به

Blochet, Catalogue des Manuscrits, 103-104.

 بعضی از کتابهایی هم که در اینجا به آنها اشاره کردهام، فقط در نسخه پاریس آمدهاند.

[32] او در شیراز از شاگردان عمادالدین محمود شیرازی بود.

[33] پزشک دربار که در دورۀ سلطنت مظفریان گجرات فعالیت میکرد. این اثر به سلطان مظفرشاه (م. 1411م) تقدیم شده است.

[34] این اثر به سلطانمحمد قطبشاه (ح. 1612-1626م)، از سلاطین گلکنده، تقدیم شده است.

 

[35] الفاظ الادویه یکی از کتابهایی است که در کتابنامۀ نسخه مجلس نیامده است.

[36] فهرست موضوعی کامل این کتاب در نسخۀ دستنویس کتابخانۀ مجلس از صفحۀ 8 تا 29 نوشته شده است.

[37] از صفحۀ 29 تا 188 نسخۀ کتابخانۀ مجلس.

[38] فصلی که به موضوع عشق میپردازد آخرین بخش این مقدمه است.

[39] در این قسمت مطالبی هم از دو فصل ابتدایی کتاب زادالمسافرین آمده است که به موضوع گفتار و نوشتار میپردازند. بنگرید به

Price, “Extracts from the Mualiját Dárá-Shekohí,” 32-53.

[40] تنفس خورشیدی نفسی است که از سوراخ راست بیرون میآید و گرم است.

[41] تنفس قمری نفسی است که از سوراخ چپ بیرون میآید و سرد است.

نمونه‌هاى نخستين آثار تاریخی و عرفانی عصر بهمنی

حاکمان* مسلمان هند عهد سلطنت از فارسی به منزلۀ زبان رسمی دربار و زبان فرهنگ استفاده می‌کردند و پادشاهان سلسلۀ بهمنی (1347-1537م)، یعنی بنیاد‌گذاران اولین سلسلۀ پادشاهان مسلمان در دکن هند (ناحیۀ جنوب هند)، خود را فرزندان بهمن، پادشاه افسانه‌ای ایران، مي‌ناميدند. ايشان زبان فارسی را که گواه اجداد و میراث سلطنتی‌شان محسوب مي‌شد، قلمرو فرهنگى خويش به شمار آورده و از دانش فارسی حمایت می‌کردند. آنان به صورت متداول معلمان، شاعران، مورخان، دانشمندان، مباشران و رهبران مذهبی ایرانی را به دربار خویش فرامی‌خواندند و از مهاجران ایرانی‌ که به مملكتشان وارد می‌شدند استقبال می‌کردند. در این مقاله به بررسی دو نمونۀ مهم از آثار فرهنگی و فکری زبان فارسی پرداخته شده است که به دورۀ بهمنی مربوط می‌شوند. نمونۀ اول نخستین روایات تاریخى بازمانده‌اى است كه سلسلۀ بهمنی را مد نظر قرار داده‌اند و نمونۀ دوم، تفسیری عرفانی است که یکی از دانشمندان صوفی و بلندآوازۀ اوایل عهد بهمنى در اختیار گذاشته است. اين دو نمونه نشان‌دهندۀ تأثير علوم فارسى بر فرهنگ تاريخ‌نگارى و آموزه‌های عرفانی اين دوران است. در این مقاله استدلال می‌شود که زبان فارسی علاوه بر اینکه ابزاری برای پرداختن به ژانرهای فارسى تاریخی، ادبی و عرفانى تثبیت‌شده بود، به تبار نویسندگان و پادشاهانی هم گواهی می‌داد که اصل و نسبشان به ایران‌زمین و پدران و استادان مسلمان آنان در ایران برمی‌گشت.

قديمى‌ترين روایات تاریخی موجود از سلسلۀ بهمنی به همت سه تن از نویسندگان ایرانی‌تبار که در خدمت حاکمان دکنی بعد از دورۀ بهمنی بودند به رشتۀ تحریر درآمد. این آثار عبارت‌اند از تاريخ برهان مآثر، تذکرهالملوک و تاریخ فرشته. نویسندگان این آثار، یعنی سیدعلی‌بن عزیزالله طباطبا، رفیع‌الدین ابراهیم شیرازی (1540/1545-1628م) و محمدقاسم هندوشاه استرآبادی (1570-1620م)، در زمان خود تاریخ‌نویس دربار بودند و هر سه نفر آنها از طرف فرمانرواى دورۀ خود مأمور شده بودند تاریخ محلی پادشاهان مسلمان دکن را ثبت کنند. طباطبا تاریخ برهان مآثر را بین سال‌های 1592 تا 1596م، یعنی زمانی که در دربار برهان ‌نظام‌شاه دوم (ح. 1591-1595م) خدمت می‌کرد، به نگارش درآورد و نام برهان‌شاه را در عنوان کتاب ذكر کرده است. اما دو شرح تاریخی دیگر، یعنی روایت تاریخی رفیع‌الدین ابراهیم شیرازی، تذکره‌الملوک، که بین سال‌های 1609 تا 1612م تألیف شد و همچنین تاریخ فرشته که بین سال‌های 1606 تا 1611م به نگارش درآمد، به سفارش ابراهیم عادل‌شاه دوم (ح. 1580-1627م) به رشتۀ تحریر درآمدند. ابراهیم عادل‌شاه دوم پادشاه ملك بیجاپور، در مجاورت قلمرو برهان‌شاه، بود و رقیب او به حساب می‌آمد. در ادامۀ بحث خواهیم دید که این متون تاريخى، همچون دیگر آثار این عهد، از مدل تاریخ‌نگاری خلاقی تأثیر پذیرفته است که تاریخ‌نویسان ایران‌زمین در دورۀ تیموریان و بعد از آن ابداع کردند. در این ژانر، پیوند تاریخ با ادبیات بیشتر و استفاده از آرایه‌های ادبی رایج بود و علاوه بر این، به شعر و مخصوصاً به شاهنامه ابوالقاسم فردوسی، حماسه‌سرای برجستۀ ایرانی، توجه ویژه‌ای می شد. تاریخ‌نگاران بحث ما با زبان فارسی و ادبیات حماسی آن آشنایی داشتند و همچنين، سنت شعر حماسی هند را می‌شناختند و با آثار معیار هندو، یعنی رامایانا و مهابهاراتا، آشنا بودند. علاوه بر این، آنها به سبکی تمایل داشتند که تاریخ‌نویسان دورۀ تیموریان برای روایت تاریخ حاکمان جهان‌گشا به کار می‌بردند و آن را مناسب تاريخ‌نگارى پادشاهان قدرتمند دكن می‌دیدند.

سیدعلی‌بن عزیزالله طباطبا، نویسندۀ تاریخ برهان مآثر، می‌گوید کمی پیش از آغاز نبرد نالدورگ در اواخر سال 1582م، از عراق به دکن رفته و به خدمت پادشاهان قطب‌شاهی درآمده است.[1] طباطبا در شرح مختصری که از زندگی خود به دست می‌دهد، دقیقاً مشخص نمی‌کند چه زمانی وارد دکن شده است، اما ظاهراً دورۀ حضور او در دکن با سال‌های پایانی حکومت ابراهیم قطب‌شاه (ح. 1550-1580م) مصادف بوده است. این نکته را می‌شود از خلال توضیحاتی که دربارۀ دورۀ حضورش در خدمت قطب‌شاهیان عرضه می‌کند، و به‌ویژه از توضیحاتش دربارۀ محمدقلی قطب‌شاه (ح. 1580-1611م)، استنباط کرد.[2] طباطبا که به چشم خود شاهد نبرد نالدورگ (نبرد عادل‌شاهیان در برابر جبهۀ متحد نظام‌شاهیان و قطب‌شاهیان) بوده، می‌گوید او این واقعه را از بالای تپه‌ای در كنار ارباب و حامى‌اش، محمدقلى قطب‌شاه، تماشا می‌كرده. به همین سبب است که او به خود افتخار می‌کرد که توانسته بود به محض ورود به سرزمین هند از مصاحبت پادشاهان برخوردار شود و تحرير تاریخ آنها را به عهده بگيرد. زمان نگارش تاریخ برهان مآثر به دوره‌ای برمی‌گردد که طباطبا به دربار نظام‌شاهیان نقل مکان کرد، که در مجاورت دربار قطب‌شاهیان بود، و به خدمت برهان نظام‌شاه دوم درآمد که سفارش این کتاب تاریخی را به او داد.[3] نامی که او برای این کتاب انتخاب كرد، یعنی تاريخ برهان مآثر، نشان قدردانی و سپاس‌گزارى طباطبا از برهان نظام‌شاه دوم بود. ارزش عددی نام برهان نظام‌شاه بر اساس حروف ابجد معادل سال 1000ق (1592م) است، یعنی همان زمانی که قطب‌شاهیان شهر حیدرآباد را بنا نهادند و آن را تا حدی همچون شهر اصفهان، پایتخت پادشاهان ایران، طراحی کردند.[4] طباطبا نيز سال 1592م را زمان آغاز نگارش کتاب تاریخی‌اش اعلام کرده است. او تاریخ برهان مآثر را به سه دورۀ زمانی تقسیم می‌کند که عبارت‌اند از 1. بهمنی‌های گلبرگه، 2. بهمنی‌های بیدر، و 3. پادشاهان احمدنگر. طباطبا نگارش این کتاب تاریخی را تا پیش از آغاز سال 1596م به اتمام رساند،[5] اما پسر طباطبا، ابوطالب، معتقد بود که نسخۀ نهایی این اثر همان نسخۀ تجدیدنظرشده‌ای است که او (ابوطالب) در سال 1628م به‌روزرسانی و تكميل كرده است.[6] قابل توجه است كه عملكرد ابوطالب در خصوص کتاب تاریخی پدرش مشابه نحوۀ کاری است که تاریخ‌نگاران برجستۀ عهد تیموریان و دورۀ بعد از آن صورت می‌دادند: آنها بر حجم رویدادنامه‌هایی که نیاکان بلافصلشان می‌نوشتند می‌افزودند و این آثار را ‌روزرسانی می‌کردند. برای مثال، ظفرنامه اثر نظام‌الدین علی شامی (م. 1411 یا 1412م)، که به زندگی تیمور و دوران حکومت او می‌پردازد، مبنای دو کتاب تاریخی مجزای دیگر بود که هر یک مطالبى به این کتاب افزودند. یکی از آنها شامالحسن نوشتۀ تاج‌الدین سلمان اصفهانی بود و دیگری ذیل ظفرنامۀ شامی نوشتۀ حافظ ابرو (م. 1430م). از دیگر نمونه‌های معروف می‌توان به خواندمیر (م. 1534 یا 1535م) اشاره کرد که کتاب روضه‌ الصفاء فى سيره الانبياء والخلفاء، مجموعه‌ای هفت جلدی از حوادث تاریخ جهان را کامل کرد که پدربزرگش، میرخواند (م. 1498م) مورخ مشهور دربار تیموریان در سمرقند، آن را تألیف کرده بود.

 

تذکرهالملوک و گلشن ابراهیمی یا همان تاریخ نورسنامه که به تاریخ فرشته معروف است یک دهه بعد از تاريخ برهان مآثر به رشتۀ تحریر درآمدند. این دو کتاب تاریخی تقریباً هم‌زمان با هم و در یک دربار سلطنتی نوشته شدند. رفیع‌الدین ابراهیم شیرازی نگارش تذکره‌الملوک را بین سال‌های 1609 تا 1612م به اتمام رساند و محمدقاسم هندوشاه استرآبادی، معروف به فرشته، تاریخ فرشته را بین سال‌های 1606 تا 1611م تألیف کرد. رفیع‌الدین در زمان کودکی از شیراز به هند نقل مکان کرد و در 20 سالگی در دستگاه حکومت علی عادل‌شاه (ح. 1558-1580م) استخدام شد. رفیع‌الدین پس از علی عادل‌شاه به خدمت جانشین او، یعنی ابراهیم عادل‌شاه دوم، درآمد؛ پادشاهی که تذکره‌الملوک را به او تقدیم کرد. رفیع‌الدین در طول دوران خدمتش در دستگاه حکومت عادل‌شاهیان که حدوداً 40 سال به طول انجامید، هم در سِمَتِ والی بیجاپور انجام وظیفه کرد و هم در مقام سفیر عادل‌شاهیان در شهر احمدنگر، مرکز حکومت نظام شاهیان، که از 1596 تا 1597م، 14 ماه در آنجا اقامت گزید.[7] انتصاب رفیع‌الدین به مقام سفارت درست هم‌زمان بود با دوره‌ای که طباطبا با حمایت برهان نظام‌شاه دوم کار نگارش کتاب تاریخی‌اش را به اتمام رساند. رفیع‌الدین با تاریخ برهان مآثر آشنایی داشت و نویسندۀ آن را، که همچون خودش مهاجری ایرانی و بانفوذ و شیفتۀ تاریخ بود، می‌شناخت. رفیع‌الدین در سال‌های بعد کتاب تذکره‌الملوک را به رشتۀ تحریر در آورد که موضوع آن نیز همچون برهان مآثر تاریخ سلسله‌های مسلمان دکن بود، با این تفاوت که این کتاب به تاریخ حکام گوركانى و صفوی نیز می‌پرداخت. تذکره‌الملوک با بحث سلسلۀ بهمنی آغاز می‌شود و با تیموریان و شاه عباس صفوی پایان می‌یابد. رفیع‌الدین روایت تاریخی خود را به ده فصل، و در بعضی نسخه‌های دست نویس به دوازده فصل، تقسیم و در هر فصل توجه ویژه‌ای به پادشاهان عادل‌شاهی کرد. بدين ترتيب، چشم‌انداز این اثر با چشم‌انداز تاریخ طباطبا که توجه آن بیشتر بر شاهان نظام‌شاهی و قطب‌شاهی متمرکز است، تفاوت دارد.

ابوالقاسم فرشته، دیگر مورخ از سه مورخ بحث فعلى، می‌گوید زمانی که حدودا 19 ساله بود، در زمرۀ غریبان (مهاجران) و غریب‌زادگانی قرار داشت که از شهر احمدنگر رانده شدند. با وجود این، به طور قطع نمی‌توانیم بگوییم که آیا در هند به دنیا آمده بود یا در ایران. منظور فرشته از غریبان همان مهاجران خارجی معروف به آفاقی (مسافر) است که از اواسط قرن چهاردهم در دکن ساکن شدند؛ از همان زمان که محمدشاه بهمنى (ح. 1357-1358م) ايشان را از ایران و دیگر سرزمین‌های خارجی اطراف فراخواند تا در قلمرو او مقيم شوند. ایشان به مهاجرت خود به این منطقه ادامه دادند و در طول سال‌ها در دربار پادشاهان دوره خود به مقام‌های مهمی نائل شدند. فرشته، با اين که در آثارش می‌توان شاهد حس وطن‌پرستی دکنی‌ها به دکن بود، در زمرۀ کسانی قرار داشت که نجیب‌زادگان قديمى دکن آنها را خارجی به حساب می‌آوردند و در اوقاتى که بحران‌های سیاسی و اجتماعی به تمایلات بیگانه‌ستیزی‌شان دامن می‌زد، با اين غريبان و غريب‌زادگان خصمانه برخورد می‌کردند. فرشته در دوران جوانی به خدمت نگهبانان سلطنتی مرتضی نظام‌شاه (ح. 1565-1588م) درآمد که دائماً با سلسله‌های رقیب مجاور در جنگ بود. در همین دوران بود که فرشته پرده از راز توطئۀ ترور شاه برداشت، اما شاه به هشدارهای او توجهی نکرد و طولی نکشید که به دست فرزند 16 سالۀ خویش، میران حسین نظام‌شاه (ح. 1588-1589م)، به قتل رسید. بعد از مرگ مرتضی نظام‌شاه، اوضاع سیاسی به‌گونه‌ای شد که بار دیگر آتش دشمنی رایج با آفاقی‌ها برافروخته شد که نخبگانشان در زمان حکومت شاه فقید از اعضای بانفوذ سلسله‌مراتب حکومتی بودند. آفاقی‌ها را از شهر بیرون کردند، به طناب دار آویختند، آواره‌شان کردند و از احمدنگر به بیجاپور تبعید کردند. در نتيجۀ اين مصيبت، فرشته نيز به بيجاپور آمد و در سال 1590م/اواخر ربیع‌الاول 998ق، اندكى پس از ورودش به قلمرو عادل‌شاهیان، به خدمت ابراهیم عادل‌شاه دوم درآمد و تاریخ‌نویس و منشی دربار او شد. فرشته آن‌قدر صداقت و ذکاوت داشت که توانست مسئولیت مذاکرات دیپلماتیک حامی جدیدش را با رقیبانش، یعنی پادشاهان نظام‌شاهی احمدنگر، بر عهده گیرد و از منافع او دفاع کند.

ابراهیم عادل‌شاه در حمايت از تاریخ‌نگارى فرشته به او فرمود كه کتابی تألیف کند که با دیگر تاریخ‌های محلی هند و به‌خصوص با کتاب طبقات اکبری برابری کند که در همان دوران به همت خواجه نظام‌الدین احمدبن محمد مقیم الهروی (م. 1621م)، مورخ دربار پادشاه گوركانى جلال‌الدین محمد اکبر (ح. 1556-1605م)، به رشتۀ تحریر درآمده بود. کتاب نظام‌الدین شرح جامعی از پادشاهان مسلمان هند به دست می‌داد و توجه ویژه‌ای به حامی نویسنده، یعنی اکبرشاه، داشت. طبقات اکبری در خصوص طبقه‌بندی حکومت‌های سه منطقۀ جغرافیایی سخن می‌گفت که عبارت‌ بودند از حاکمان شمال، جنوب و دیگر حاکمان محلی قدرتمند هند. این کتاب نیز، همچون دیگر کتب تاریخی که دربارۀ این موضوع نوشته شده‌اند، با ماجرای اشغال هند به دست غزنویان آغاز می‌شود و در ادامه، به حاکمان دهلی و بعد هم به حکومت‌های دکن می‌پردازد. بخشی که به دهلی اختصاص دارد، رویدادهای ساليانۀ هر 38 سال حکومت اکبرشاه را در بر می‌گیرد و شرحی از جزییات ویژگی‌های دربار او، امور حکومتی آن، فرهنگ و دانشمندان وابسته به آن عرضه می‌کند. بخشی که به حاکمان دکن می‌پردازد، از دورۀ تأسیس سلسلۀ بهمنی آغاز می‌شود و تا عصر حاضر را در بر می‌گیرد. فصل آخر این کتاب به تاریخ محلی جونپور، مالوا، کشمیر، سند و مولتان اختصاص یافته است. فرشته از الگوی تاریخ‌نویسی نظام‌الدین پیروی کرده و در ابتدای کتابش به موضوع اشغال هند به دست غزنویان و تأسیس اولین حکومت‌های مسلمان پرداخته و سپس، در ادامه بحث مفصلی دربارۀ حکومت‌های شمال و جنوب و دیگر قلمروهای محلی اصلی هند مطرح کرده است. فرشته کتابش را به دو بخش کلی تقسیم کرد و موضوع بحث را در قالب یک مقدمه، 12 فصل و یک مؤخره بیان داشت. بخش کلی اول شامل سه فصل است و با ماجرای سقوط سلسلۀ بهمنی پایان می‌یابد. بخش دوم، که نُه فصل را شامل می‌شود، با عادل‌شاهیان آغاز می‌شود و در پایان شرحی از زندگی‌نامۀ رهبران برجستۀ تصوف هند به دست می‌دهد. فرشته هنگام بحث دربارۀ پادشاهان مسلمان شمال هند مسایلی چون عواقب حملۀ تیمور، تأسیس سلسلۀ گوركانى و حکومت پادشاه وقت، اکبرشاه، را به میان می‌کشد. فصل سوم بحثی مشتمل بر جزییاتی دربارۀ سلسلۀ بهمنی است و اهمیت این سلسله را بدان سبب که اولین سلسلۀ مسلمان دکن است مورد توجه قرار می‌دهد. بخش اول تاریخ فرشته با سقوط شاه کلیم‌الله (ح. 1523-1526م)، آخرین فرمانروای سلسلۀ بهمنی، پایان می‌یابد. بخش دوم کتاب با یوسف عادل‌شاه (ح. 1490-1510م)، بنیان‌گذار سلسلۀ عادل‌شاهی، پادشاهی که فرشته در استخدام او اين تاريخ را نوشت، آغاز می‌شود و در ادامه به تاریخ نظام‌شاهیان، قطب‌شاهیان، عمادشاهیانِ برار، بریدشاهیان بیدر و دیگر حکام محلی می‌پردازد.

فرشته نیز همچون رفیع‌الدین شیرازی و طباطبا شیفتۀ ابوالقاسم فردوسی، حماسه‌سرای بزرگ زبان فارسی و مؤلف تاریخ منظوم پادشاهان افسانه‌ای ایران، بود؛ تاریخی که تأثیر عمیقی بر مورخان دورۀ تیموریان و دورۀ بعد از آن گذاشت و باعث شد این مورخان نیز بعدها بر مورخان مسلمان هند تاثیر بگذارند. نقش مورخان دورۀ تیموریان در ایجاد ژانر تاریخ‌نویسی خلاق موضوع بحث‌های بسیاری بوده است. در اینجا لازم به یادآوری است که یکی از مورخان مهم این ژانر، یعنی قیاس‌الدین‌بن همام‌الدین محمد، معروف به خواندمیر، در سال 1528م دربار تیموریان را در هرات به قصد هند ترک کرد و به خدمت ظهیرالدین بابور (ح. 1526-1530م)، بنیان‌گذار امپراتوری گوركانى، درآمد. خواندمیر و پدربزرگ مادری‌اش، محمدبن برهان‌الدین خواندشاه، معروف به میرخواند، جزو مورخان برجستۀ اوایل دورۀ بعد از تیموریان و در زمرۀ مورخان معروفی بودند که به موضوع امپراتوری توجه کردند. خواندمیر آثاری چند به رشته تحریر درآورد و همچنین توانست کتاب هفت جلدی پدربزرگش، روضه الصفا فى سيره الأنبياء والخلفاء را که به تاریخ جهان می‌پرداخت، کامل کند. با آنکه چند سال پس از اینکه خواندمیر به دربار بابور راه یافت، هم خودش و هم پادشاه از جهان رفتند، اين نتيجه‌گيرى منطقی است که خواندمیر قصد داشت تاریخ امپراتوری گوركانى را، همانند تاریخی که وی و پدربزرگش از امپراتوری تیموری روایت کرده بودند، به رشتۀ تحریر درآورد. در خاتمه، مي‌توان گفت که اگر در دوره‌های بعدی سلاطین دهلی، بهمنی و پادشاهان بعد از سلسلۀ بهمنی در دکن سفارش تحرير کتابی تاریخی می‌دادند، هدف آنها نیز این بود که روایت‌هایی تاریخی از حاکمان مسلمان هند ثبت کنند که هم‌تراز روایات مربوط به پادشاهان همسایۀ آنها، یعنی تیموریان ایران، باشد. قديمى‌ترين متون تاريخى بازمانده در دكن نشان می‌دهند كه اصولاً نویسندگانی که به این مباحث می‌پرداختند از طرف پادشاهان دورۀ خود مأمور می‌شدند تا تاریخ دکن، گذشتۀ آن، و تحولات کنونی‌اش را به رشتۀ تحریر درآورده و جاه و جلال پادشاهان قدرتمند اين قلمرو را ثبت كنند. این نویسندگان، مانند تاريخ‌نگاران فارسى‌گوى تيمورى، از الگوی ادبی و سبکی شاهنامه فردوسی پیروی می‌کردند تا بتوانند سبکی از زبان فارسی را تقلید کنند که مناسب بیان احوال پادشاهان باشد؛ همان سبکی که هم‌زمان با تولد شاهکار فردوسی به وجود آمد، آن هم درست در زمانی که محمود غزنوی، از اولین پادشاهانی که در این کتاب‌های تاریخی به آنها اشاره شده است، به تسخير هند و گسترش قلمرو اسلام مشغول بود. برهان مآثر، تذكره‌الملوك، و تاریخ فرشته نه تنها قدیمی‌ترین منابع باقی‌مانده دربارۀ دورۀ بهمنی‌اند، بلکه نمونه‌های مهمی از تاریخ‌نگاری به حساب می‌آیند که به قلم نویسندگان هند فارسیِ فعال در دکن هند تألیف شده‌اند و به همین سبب است که آثاری ارزشمند به حساب می‌آیند. این کتاب‌های تاریخی منابع دست اول و نمونه‌اى هستند كه تصویری روشن و جذاب از دنیای فکری و سلطنتی دکن دورۀ قرون وسطا در اختیار می‌گذارند.

در عین حال، این آثار تاریخی جایگاه ويژه‌اى به متصوفه و رهبران معنوى مي‌دادند كه قدرت و محبوبيتشان اغلب مایۀ حسرت پادشاهان بود. در ادامۀ بحث به یکی از این افراد و تأثیراتى که از فضای فکری ایران گرفته است می‌پردازیم. خواجه بنده‌نواز سیدمحمد حسینی ابوالفتح صدرالدین ولی اکبر صادق (1321-1422م)، معروف به گیسودراز، از عارفان معروف و جزو اولین رهبران معنوی فرقۀ چشتیه بود كه در عهد پرقدرت‌ترين پادشاه بهمنى، فيروزشاه (ح. 1397-1422م)، از دهلى به دكن آمد، در پايتخت بهمنيان مستقر شد و رهبرى مسلمانان آن ناحيه را به عهده گرفت. گیسودراز مظهر میراث بی‌همتای فرقۀ چشتیه بود. دانش ژرف او از ادبیات عرفانی فارسی وعقاید جهانی‌اش در خصوص ایمان درک بهتری از میراث مسلمانان هند به دست می‌دهد و شناخت بهتری از سنت‌های فکری باشکوهی در اختیار می‌گذارد که مشخصۀ دنیای هند فارسى دوران قرون وسطاست. در ادامه به پیشینه‌ای از دانشوری این عارف نامدار می‌پردازیم و دربارۀ رابطه‌اش با ابوالمعالی عبدالله‌بن ابی‌بکر محمدبن علی‌بن حسن‌بن علی المیانجی معروف به عین‌القضات همدانی (1096 یا 1098-1131م)، عارف ایرانی قرن دوازدهم میلادی، بحث می‌کنیم که از پیروان احمد غزالی (م. 1126م) بود. گیسودراز شیفتۀ عین‌القضات و عرفان شهودی و دانش عقلانی او و همچنین، مجذوب مباحثی بود که او دربارۀ سماع مطرح کرده بود. از نظر پیروان فرقۀ چشتیه، سماع روشی مهم برای ارتباط با عالم معنوی بود. اولین رهبران فرقۀ چشتیه احترام خاصی برای عین‌القضات و احمد غزالی قائل بودند و این امر به سبب عقاید عرفانی و به‌خصوص آموزه‌های این دو عارف در خصوص سماع بود. آنها سماع را نوعی ”آنام‌نسیس“ یا یادآوری ميثاق الهى در روز الست به حساب می‌آوردند و آن را نوعی تجربۀ تجلى خدا بر بشر می‌دانستند. گیسودراز آثار این عارفان ایرانی را مطالعه کرد و مباحث آنها را در آثار معیار فرقۀ خود گنجاند و به این ترتیب، میراثی فکری برای پیروان چشتیه به جا گذاشت. فعاليت‌های گیسودراز در این راه قابل توجه‌اند، زیرا او اولین محقق قرون وسطایی هند و همۀ سرزمین‌های اسلامی و از جمله ایران بود که توانست با تحلیل دقیق انديشۀ عین‌القضات عرفان او را به طرز سنجيده‌اى مطرح كند. بدین ترتیب، توانست جایگاه ویژه‌ای را در آثار بنيادين چشتیه به عین‌القضات اختصاص دهد. شرحی که گیسودراز بر عین‌القضات نوشت، یعنی شرح تمهیدات، که به اسم شرح زبده‌الحقائق نیز شناخته می‌شود، معروف‌ترین شرحی است که در دوران قرون وسطا بر آثار این عارف و دانشمند ایرانی نوشته شده است. این کتاب تحقیق مفصل و جامعی است دربارۀ عین‌القضات و علاوه بر این، گواهی است بر شناخت تحلیلی گیسودراز در پرداختن به نظرات این عارف ایرانی.

گیسودراز عارفی هندی بود که همچون دیگر پیروان اولیۀ فرقۀ چشتیه به واسطۀ نیاکانش با ایران و آسیای مرکزی ارتباط پیدا می‌کرد. در واقع، فرقۀ چشتیه در ابتداى توسعه‌اش از راه آسیای مرکزی در قرن دوازدهم میلادی به هند رسید. بنیادگذار این فرقه فردی به اسم خواجه ابواسحاق شامی (م. 937م) بود که در قوهستان، منطقه‌ای واقع در جبال بین همدان و بغداد، در محضر خواجه ممشاد علی دینوری (م. 911م) به فراگيرى علوم عرفانى پرداخت. خواجه ابواسحاق بنا به درخواست استاد خود مبنی بر اینکه باید آموزه های این آیین را ترویج دهد، به شرق و به طرف خراسان نقل مکان کرد و در شهر چشت، که در افغانستان امروزی شهری است در نزدیکی هرات، ساکن شد.[8] آموزه‌های او به همت خواجه معین‌الدین محمد حسن سجزی چشتی (1142-1236م)، معروف به غریب‌نواز، به هند برده شد. غریب‌نواز در سیستان به دنیا آمد و در اجمیر، شهری که موفق شد در بین اهالی‌اش برای خود پیروانی بیابد، از دنیا رفت. رهبران این فرقه از همان ابتدا کسب دانش را نوعی تمرین معنوی به حساب می‌آوردند. از استادان این فرقه انتظار می‌رفت که معنای باطنی (سر) مسایل علمی مطرح‌شده را بدانند. این سنت سلوک علمی در آثار شگرف گیسودراز به اوج خود رسید. رساله‌های او دربارۀ قرآن، عرفان، کشفیات شهودی، سماع و ماهیت عالم غیب گواهی بر میراث به جا مانده از او هستند. تفسیرهایی که گیسودراز بر آثار دیگر دانشمندان مسلمان نوشته است درکی از مسایل گوناگونی به دست می‌دهد که در نظر او اهمیت خاصی دارند. او در تفسیرهایش به تحلیل مباحثی می‌پردازد که بعضی از نویسندگان شاخص عرفان اسلامی مطرح کرده‌اند.

گیسودراز سنی و از پیروان مکتب حنفی بود و نیاکانش از اهالی خراسان و به سید حسینی معروف بودند که به نوادگان پیامبر از نسل امام حسین، سمبل شهادت در مذهب تشیع، اطلاق می‌شود. نوادگان گیسودراز بعدها نیز از اسم حسینی برای نام خانوادگی خود استفاده کردند. محمد علی سامانی، شاگرد گیسودراز و نویسندۀ زندگینامۀ او، می‌گوید لقب گیسودراز اولین بار زمانی استفاده شد که نصیرالدین محمود چراغ دهلی (م. 1356م) و يكى از شاگردانش، مولانا علاءالدین انصاری الندی، مشغول صحبت با یکدیگر بودند. شیخ (چراغ دهلی) از شاگردش (مولانا علاءالدین) خواسته بود تا از بین ديگر شاگردان او کسی را انتخاب کند که راهنماى او شود. الندی هم خواجه بنده‌نواز را انتخاب کرده بود و خطاب به شیخ گفته بود که آن سید مو بلند را به عنوان همراه ارشد برمی‌گزیند. سپس، چراغ دهلی شاگرد جوانش (خواجه بنده‌نواز) را با لقب گیسودراز فراخوانده بود و گفته بود: ”گیسودراز، بیا و علاءالدین را همراهی کن و از آنچه به تو آموخته‌ام او را بهره‌مند ساز.“[9] سامانی شرح می‌دهد که موهای گیسودراز بلند بود و تا زانوهایش می‌رسید و در جلسات سماع به هنگام رقص و حرکت، موهایش به زمین می‌خورد. خواجه گیسودراز در دهلی متولد شد و در سال 1325م و در زمان حکومت سلطان محمدبن تغلق (م. 1351م)، چهار ساله بود که خانواده‌اش به دولت‌آباد دکن نقل مکان کردند. مهاجرت به جنوب بخشی از اقدامات سیاسی این حاکم دهلی بود كه در صدد بود پایتخت دوم خود را در دکن بنیان نهد. برنامۀ او این بود که قدرتش را در ناحيۀ جنوب هند مستحكم و مستعمره‌ای مسلمان‌نشین در آن منطقه تأسیس کند تا بتواند با جمعیت غیرمسلمان منطقه برابرى کند و قلمرو خود را نيز در منطقه گسترش دهد. بنابراین، خواستار این شد که شیخ‌های مسلمان فاضل به آن منطقه نقل مکان کنند. پدر گیسودراز، سید یوسف الحسینی معروف به راجو قتال (م. 1330م) جزو اولین نخبگان دهلوی بود که به همراه خانواده به دکن نقل مکان کردند. راجو قتال، يكى از شاگردان شیخ نظام‌الدین اولیا (م. 1325م)، صوفی معروفی بود که در زمان حیات و بعد از مرگش پیروان بسیاری داشت. یوسف در دوران کودکی گیسودراز از دنیا رفت و جزو اولین صوفیانی بود که در خلدآباد به خاک سپرده شد.[10] در سال‌های بعد، خلدآباد به مرکز معنوی فرقۀ چشتیه در هند تبدیل و با نام وادى اولياء معروف شد. گیسودراز بعد از مرگ پدرش و پس از هشت سال زندگی در دولت‌آباد به همراه خانواده به دهلی بازگشت و در دهلی بود که گیسودراز در 12 سالگی، یا بر اساس بعضی از روایت‌ها در 15 سالگی، به همراه برادرش، چندان، در محضر چراغ دهلی به تحصيل مشغول شد.

گیسودراز تا سال 1398م در دهلی ماند و زمانی که دیگر شیخ سالخورده‌ای شده بود، به همراه خانواده و شاگردانش به دکن بازگشت و سامانی، نویسندۀ زندگینامه‌اش، نیز در زمرۀ آنها بود. آنچه باعث این تصمیم شد، حملۀ تیمور (1336-1405م) به هند بود. بهانه تیمور برای حمله به آن منطقه دفاع از اسلام و شکست دادن حاکمان دهلی بود، زیرا با هندوها به ملایمت رفتار می‌کردند. گیسودراز حدوداً سه سال قبل از اینکه تیمور دهلی را به تصرف درآورد، حملۀ او و سقوط دهلی را پیش‌بینی کرده بود. به گفتۀ سامانی، در این دوران گیسودراز همیشه به اطرافیانش دربارۀ اتفاق‌های آینده هشدار می‌داد و به آنها توصیه می‌کرد دهلی را ترک کنند. زمانی که گیسودراز و همراهانش وارد دکن شدند، فیروزشاه بهمنی او را به نحوى که شایستۀ مقامش بود تکریم کرد. فیروزشاه بهمنی از اینکه گیسودراز به قلمرو او نقل مکان کرده بود بسیار خوشحال بود و هنگامی که کاروان آنها به حوالی شهر رسید، خود او شخصاً منتظر ورودشان بود.[11] سامانی شرح می‌دهد که به محض رسیدن گیسودراز به منطقۀ فتح‌آباد، از مناطق دولت‌آباد، فیروزشاه پسرش را همراه نماينده‌ای فرستاد تا شیخ را به پایتخت خود، احسن‌آباد که نام قدیم گلبرگه بود، دعوت کند. گیسودراز به پیشنهاد شاه فکر کرد و گفت که مشکلی با پذیرفتن دعوت شاه ندارد، اما زندگی شاه به زودی پایان می‌یابد و بنابراین، اقامت نزد شاه بی‌فایده است، زیرا تقدیر شاه چنین است که از دنیا برود. شاه از گیسودراز می‌خواهد برایش دعا کند تا خداوند عمرش را طولانی کند. گیسودراز چند روز پس از دعا خطاب به او می‌گوید که دعاهایش مستجاب شده‌اند و طول عمری به اندازۀ طول عمر خود شیخ به او اعطا شده است. حرف او کاملاً درست بود و فیروزشاه فقط چند روز قبل از گیسودراز از دنیا رفت. در حدود 1400م، شیخ و همراهانش در احسن‌آباد (گلبرگه) ساکن شدند. فیروزشاه کم‌کم آن شور و اشتیاق اولیه‌اش به گیسودراز را از دست داد، اما برادر جوان‌تر شاه، خان خانان احمدشاه (م. 1436م)، همچنان به گيسودراز علاقه‌مند و وفادار بود و براى او قلعه‌ای ساخت که هم محل اقامت و هم خانقاه او شد.

گیسودراز دانشمندی استثنایی و اندیشمندی مستقل بود که بدون تعصب از علم و معرفت (گنوسیس) استقبال می‌کرد. در زمانی که صوفیان فرقۀ چشتیه از یادگیری هر زبانی جز زبان‌هاى علوم اسلامى، يعنى فارسی و عربی، منع می‌شدند، او به زبان‌های هندی، دکنی و سانسکریت تسلط داشت. نویسنده‌ای پرکار بود که بر اساس بعضی روایت بیش از صد کتاب و جزوه تألیف کرد. عناوین 37 نوشتۀ او به ثبت رسیده است.[12] رساله‌های شایان او، از جمله رسالۀ اسماءالاسرار و حظائرالقدس، تصویری ظريف از جهان شهودی نویسنده به دست می‌دهند و تفسیرهای او نشان‌دهندۀ رویکرد تحلیلی‌اش به مباحث دانشمندان برجستۀ دنیای اسلامی و از جمله ابوالقاسم قشیری (م. 1072م)، هجویری (م. 1072م) و عین‌القضات همدانی (م. 1131م) هستند. گیسودراز از این تفسیرها در تدريس به شاگردانش استفاده می‌برد و در آموزش فرزندان و تعدادی از شاگردان پيشرفته‌اش، ايشان را تشویق می‌کرد بر كار این نویسندگان نقد بنویسند. تفسیری که گیسودراز بر عین‌القضات نوشت نشان از تمایل بسیار او به دانش این عارف ایرانی و استادش، احمد غزالی، دارد. عین‌القضات در 1096 یا 1098م در همدان چشم به جهان گشود و در 1131م در همان شهر به جرم الحاد به دار آویخته شد. همدان که در شمال غرب ایران و در مسیری قرار دارد که خراسان را به بغداد متصل می‌کند، در ایران دوره قرون وسطا مرکز فرهنگی مهمی به شمار می‌رفت. خانوادۀ عین‌القضات از فقهای شافعی برجسته بودند و او نیز چون پدر و پدربزرگش تدريس و تعليم شاگردانش را عهده‌دار بود و در همدان و در میان نجیب‌زادگان دربار سلجوقی پیروان بسیاری داشت.[13] عین‌القضات در جوانی اعدام شد، اما در همین عمر کوتاه کتاب‌ها و رساله‌هایی تألیف کرد که جزو مهم‌ترین آثار عرفانی زبان فارسی محسوب می‌شوند. او خود را عارفی شهودی می‌دانست که از طريق شهود به ادراک عالم غیب می‌رسند؛ عالمى پر از تناقض و پيچيدگى كه مقوله‌های سنتى ایمان را به پرسش می‌کشید. گیسودراز مسلمانی متدین و رهبری مذهبی بود که از شریعت پیروی می‌کرد و در عين حال، به فضایل عارفانی چون عین‌القضات نیز تمایل داشت که ایمان را بر اساس علم لدنى یا نزدیکی به خدا می‌سنجیدند.

سماع عامل مهمی بود که باعث شد اولین اعضای فرقۀ چشتیه به سمت عین‌القضات و استاد او، احمد غزالی، جذب شوند. لازم به یادآوری است که سماع، از تمرین های معنوی مسلمانان، به همت عارفانی به آن ملك رسیده بود که از سرزمین‌های دیگر به هند آمده بودند. خواجه معین‌الدین حسن سجزی چشتی (1142-1236م)، بنیان‌گذار فرقۀ چشتیه در هند که در 1193م وارد هند شد، از طرفداران مشتاق موسیقی بود. او برخلاف اعضای فرقۀ سهرورديه که از تمرین سماع دوری می‌کردند،[14] در خانه‌اش مجلس سماع برگزار می‌کرد و هر شام به موسیقی گوش می‌داد.[15] معین‌الدین و شاگردانش سماع را در بین اعضای فرقۀ چشتیه پابرجا ساختند.[16] تلاش آنها در این راه بعدها استحکام بیشتری یافت که به همت نوشته‌های نظری بسیاری بود که اعضای نسل‌های بعدی فرقۀ چشتیۀ هند خلق کردند و گیسودراز هم در بین ايشان شهرت خاصی داشت. در زمان گیسودراز، سماع همچنان در بین اعضای فرقۀ چشتیه محبوب بود. کمکی که گیسودراز در خصوص سماع انجام داد آن بود که اصول سماع را صورت‌بندی کرد و آنها را به رشتۀ تحریر کشید.[17] اولین نویسندگان فرقۀ چشتیه شیفتۀ احمد غزالی و عین‌القضات همدانی و مجذوب هجویری (م. 1072/1077م) بودند. ابوالحسین علی‌بن عثمان الجولابی الهجویری شهرتش را بیشتر مدیون کتاب کشف المحجوب لارباب القلوب بود؛ کتابی که قدیمی‌ترین رسالۀ عرفانی فارسی محسوب می‌شد و هجویری نگارش آن را در هند به اتمام رساند. هجویری اولین عارف مسلمانی بود که سماع را به پیروان خود در هند معرفی کرد. او در هجویر، واقع در غزنین، به دنیا آمد و در این منطقه بسیار سفر کرد و بعد از اقامتی طولانی در عراق در هند ساکن شد.[18] او در لاهور اقامت گزید و در همان جا نگارش کتاب کشف المحجوب را، که یگانه کتاب باقی‌مانده از اوست، به اتمام رسانيد.[19]

سماع در آموزه‌های عین‌القضات همدانی و استادش، احمد غزالی، مبحثی اساسی بود. آنها سماع را روشی بسیار مؤثر برای رهايى روح از بدن و آماده شدن آن برای كسب انوار عالم غیب تلقی می‌کردند. عین‌القضات در فصل چهارم کتاب تمهیدات، ”خود را بشناس تا خدا را بشناسی،“ به موضوع سماع می‌پردازد و می‌نویسد که سماع تمرینی است که قلب را دگرگون می‌کند، زیرا باعث می‌شود نور الهی بر دل سالک بتابد و آتش ابلیس را از آن بزدايد. سماع موضوعی بحث‌برانگیز در خصوص كيفيت ارتباط سالک با عالم غیب بود؛ عالمی که هم روشنگر است و هم اغواگر، یعنی در واقع این قدرت را دارد که کسی را گمراه و کسی را به سوى خدا هدایت کند. عین‌القضات و غزالی با استناد به قرآن و سنت، با فقهاى متعصبی که مخالف سماع بودند مقابله كرده و استدلال می‌آوردند که رویکرد خصمانه نسبت به سماع که بر ممنوعیت آن اصرار داشته باشد، در واقع عكس‌العملى است منفى در قبال محبوبیت گستردۀ موسیقی. علاوه بر این، استقبال بانوان و نوجوانان از سماع و حضور گستردۀ ایشان در مجالس سماع باعث منع ایشان از شرکت در این مجالس شد. تحقيق بروس لارنس در این خصوص نشان می‌دهد که ماریژان موله فقط چهار نویسنده هندی را نظریه‌پرداز برجستۀ سماع می‌داند که عبارت‌اند از علی هجویری، گیسودراز، علی همدانی و محمد نورالله.[20] لارنس به آثاری که دیگر نویسندگان فرقۀ چشتیه دربارۀ سماع خلق کرده‌اند هم اشاره کرده است، آثاری که یا به شکل مقاله‌هایی جداگانه نگاشته شده‌اند یا فصل‌هایی از تذکرۀ زندگى اوليا و کتاب‌های مذهبی را به خود اختصاص می‌دهند یا به صورت گفت‌وگوهای شفاهی در ملفوظات شيوخ صوفى ثبت شده‌اند.[21] در این منابع، از احمد غزالی نیز تقدیر شده است و به مرجعیت او در خصوص سماع اذعان شده که خود گسترۀ نفوذ غزالی را در بین اعضای فرقۀ چشتیه نشان می‌دهد.

گیسودراز یکی از صاحب‌نظران حوزۀ سماع بود و او نیز همچون پیشینیان خود در آثارش از آموزه‌های احمد غزالی و عین‌القضات بهره می‌برد و برای پیشبرد بحث سماع، مباحث مهمی را در این زمینه مطرح می‌کرد. در واقع، اولین دانشمندان فرقۀ چشتیه بین احمد غزالی و عین‌القضات چنان ارتباطی قائل بودند که اگر در آثارشان به یکی از این دو اشاره‌ای می‌شد، از دیگری نیز سخنی به ميان می‌آمد. بیشتر دانشمندان فرقۀ چشتیه عین‌القضات را به سبب پیوندی که با استاد برجستۀ خود داشت بااهميت می‌شمردند، در حالى كه گیسودراز مشخصاً به عین‌القضات پرداخت و تفسیری بر آثارش نوشت که در آن فقط به عین‌القضات و کتاب تمهیدات او توجه داشت. گیسودراز با تفسیری که عین‌القضات از سماع، عالم غیب و معرفت‌شناسی انوار به دست می‌داد موافق بود. این تجربه‌های شهودی در واقع تأکیدی بر این مسئله‌اند که از نظر گیسودراز، عین‌القضات و استاد او در زمرۀ برجسته‌ترین مردان خدا و نویسندگان تأثیرگذار آثار عرفانی قرار دارند و استادانی‌اند که براى اعضای فرقۀ چشتیه از مرتبه خاصى بهره‌مندند. موضوع تمهیدات عرفانی باطنی است که منعکس‌کنندۀ وارداتی غیبی است كه عین القضات كسب كرده است. گیسودراز در تفسیر خود می‌نویسد عالم غیب در کتاب تمهیدات همان اسرار الهى خداوند است، يعنى عالمی که از دسترس خرد انسانی به دور و به همین سبب ناشناختنی است. موضوع اصلى صفات خداوند است که در عالم غیب نهفته و از ديد بشر دورند و خداوند این صفات را فقط در صورتی كه بخواهد آشکار می‌کند. قرآن یکی از این‌ نمونه‌هاست. گیسودراز این اسرار را از طریق بحثی توضیح می‌دهد که عین‌القضات در خصوص انوار مطرح می‌کند. این مبحث نور محمد و نور ابلیس را شرح می‌دهد که متناقض و نیز مکمل یکدیگرند و در ابتدا، توجه خواننده را به جزییات سیر شهودی عین‌القضات جلب و سپس او را به سمت اهمیت کیهان‌شناختی و معادشناختی این انوار هدايت مي‌كند. گیسودراز با نویسنده موافق است و درک شهودی عین‌القضات را همان درک انوار می‌داند، انواری که کل عالم خلق را در بر می‌گیرند.

شرح گیسودراز بر تمهیدات مهم‌ترین شرحی است که در قرون وسطا بر این دانشمند ایرانی نوشته شده است. این شرح نشانۀ حس نزدیکی‌ای است که گیسودراز با عین‌القضات داشت و همچنین، نشان می‌دهد که گیسودراز شیفتۀ تسلط والای عین‌القضات بر مباحث عرفانی فارسی بوده. گیسودراز نیز همچون عین‌القضات متفکری خلاق و عارفی بی‌تعصب و پذیرای جلوه‌های مختلف ایمان بود. برای مثال، گیسودراز به زبان‌های هندی و سانسکریت، که زبان کفار و مشرکان محسوب می‌شدند، تسلط داشت. علاوه بر این، گیسودراز در سال‌هاى اوليۀ كار تحقيقاتى‌اش شخصاً آثار خود را می‌نوشت و این مسئله در بین چشتی‌ها رویکردی نامتعارف بود و با موضع آنها در این خصوص مغایرت داشت. شیخان چشتی خود مؤلف آثار خويش نبودند و دانشی هم که از آنها به ما رسیده، فقط از طریق ملفوظات آنهاست که آنها را هم شاگردانشان بعدها با تکیه بر آنچه از این آموزه‌ها و گفته‌ها در ذهن داشتند به رشته تحریر درآورده‌اند. گیسودراز در زمرۀ اولین چشتیانی بود که خود آثار خود را می‌نوشت. او نویسنده‌ای پُرکار بود و آثار بسیاری به زبان فارسی وعربى نوشت. آثارى به زبان دكنى به او منصوب است كه به اشتباه او را نويسندۀ اين آثار مي‌نامد، در حالى كه به نظر مي‌رسد اين نوشته‌ها را شاگردانش بر اساس سخنرانى‌هاى او نگاشته باشند.

گیسودراز شرح تمهیدات را بر اساس تمهیدات در ده فصل تنظیم کرد. فصل‌های شرح تمهیدات با فصل‌های تمهیدات مطابقت داشتند و او در هر فصل از شرح تمهیدات ابتدا گزیدۀ جامعی از فصل مطابق آن را در تمهیدات آورده است. گزیده‌هایی که از کتاب تمهیدات انتخاب می‌کرد از نظر او مهم و پیچیده و شامل مباحث مختلفی بودند که عبارت‌اند از آیه‌های قرآنی، اسرار عالم غیب، انوار محمد و ابلیس، گشایش قلب در مقام یکی از مراحل اشراق، اصول عرفانی از جمله روزه و دعا، نگرش سالک به جسم خود و نیازهای آن، تولد و مرگ عرفانی، ایمان، عادت و خوی، و سماع. گیسودراز در ابتدای شرح تمهیدات خلاصه‌ای از آغاز کتاب تمهیدات آورده است و سپس به تفسیر آن پرداخته است.

قوله: فاتبعو النور الذی انزل معه.[22] او را نور خواند و کتاب را هم نور خواند و همه را پس‌روی آن کتاب فرمود و پس‌روی کتاب پس‌روی محمد کرد. پس همه را به یکی صورت و به یکی لباس برون آورد. محمد نور، کتاب نور، و آن که متبع محمد بود او نور، پس نور در نور باشد. تو گوش دار، ذهن را صاف کرده بگمار، سخن لطیف و نازک‌تر می‌رود و آنکه می‌گویم می‌دانی چه می‌گوید. قرآن از خدا آمد، محمد از خدا آمد، بدان وضع که قرآن آمد هم بدان وصف محمد آمد. یکی را می‌گویی غیر مخلوق، آن مهره به درج این مهره بدار. نکوشکلی تمثیلی است. پس تو مردی عارف‌دل را پیش‌تر بر اکنون بدان که چنان که از قرآن کاغذی و سیاهی و حروفی دیدی و آن قرآن نیست، ورای آن قرآنی است و این نشان آن است. و همچنین است محمد علیه‌السلام را دستی و پایی و تنی، و آن محمد نیست ورای آن محمد است و آن عین رحمن است. این گفتار ما را قاضی[23] علیه‌الرحمه خود تطبیق داد.[24]

عین القضات تمهیدات را با مبحث محوری آموزه‌های خود آغاز می‌کند و می‌گوید که تار و پود وجود از نور الهی بافته شده است و آیه‌های قرآنی و پیامبر، که آنها نیز تجلی نورند، گواهی بر این مسئله‌اند. گیسودراز شرحش را با تفسیر قسمت‌های اول کتاب تمهیدات آغاز می‌کند و سپس، در ادامه، بر اساس فهرست مطالب تمهیدات پیش می‌رود و به همین ترتیب به قسمت‌های دیگر این کتاب می‌پردازد. روش کار گیسودراز این‌گونه بود که ابتدا مفاهیم و عبارات مهم قسمتی از کتاب تمهیدات را مطرح می‌کرد و سپس، به شرح آن قسمت می‌پرداخت. تمهیدات از نظر گیسودراز اثری مهم بود زیرا آموزه‌های موجود در آن منعکس‌کنندۀ اسرار غامض و تناقض‌آميز عالم غیب بودند. گیسودراز این ویژگی کتاب تمهیدات را آن‌قدر تأثیرگذار می‌دانست که به آن گروه از شاگردانش که تازه وارد حيطۀ عرفان شده بودند، اجازه نمی‌داد به این کتاب دسترسی داشته باشند، زیرا توانایی درک معنای آن را نداشتند. او فقط برای آموزش شاگردانى که در راه شناخت عرفانی تجربه کسب کرده بودند از این کتاب بهره می‌برد. در واقع شرح جامع و مفصل گیسودراز بر این کتاب برای استفاده همین گروه از پیروانش بود.

گیسودراز نگارش شرح تمهیدات را در دهلی به پایان رساند، یعنی همان جایی که یکی از دوستان او به اسم مسعود بک نیز به تحقیق دربارۀ عین‌القضات مشغول بود. توجهی که گیسودراز و بک به عین‌القضات و احمد غزالی داشتند نشان از این مسئله دارد که نخبگان فرقۀ چشتیه در هند با جدیت سرگرم تحقیق در خصوص عین‌القضات بودند. بک و گیسودراز از پیروان مشتاق سماع بودند که این نیز دلیل دیگری بر گرایش آنها به سمت این عارف ایرانی و استاد پرآوازۀ اوست. مسعود بک، که نام کامل او شیرخان مسعود بک احمد محمود نخشبی بخارایی بوده است، از نجیب‌زادگان بخارا، منطقه‌ای در ماوراء‌النهر، بود. او پس از گرایش به عرفان زندگی مرفه خود را رها کرد و به هند رفت و به فرقۀ چشتیه پیوست و تا پایان عمر در آنجا ماند. بر اساس آنچه در تذكره‌هاى اين دوره آمده است، بک و شیخ نظام‌الدین اولیا با هم در ارتباط بودند و علاوه بر این، بک از شاگردان یکی از شیخ‌های چشتیه، یعنی رکن‌الدین‌بن شهاب‌الدین امام، بود و در کنار او در لادو سرای، منطقه‌ای واقع در دهلی، در خاک آرمیده است. کارل ارنست در تحقیقى که دربارۀ بک صورت داده است، بینش باارزشی از رابطۀ او با عین‌القضات در اختیار می‌گذارد.[25] او در این خصوص استدلال می‌آورد که نویسندگان و تذکره‌نویسان بعد از بک بعضی از ویژگی‌های او را با عین‌القضات برابر دانسته‌اند که از جمله آنها می توان به وجد گيراى عرفان او و پایان تراژیک زندگی و شهید شدنش در راه عرفان اشاره کرد. ارنست نتیجه‌گیری می‌کند که چنین پیوندهایی نشان از این دارند که عین‌القضات هم در فرهنگ ادبی بسیار والا و هم فولكلور فرقۀ چشتیه جایگاه ویژه‌ای داشته است.

میران جی حسین خدانما (م. 1668 یا 1678م) بیش از دو قرن پس از مرگ گیسودراز ترجمه‌ای جامع و تفسیری کامل از شرح تمهیدات گیسودراز تألیف کرد.[26] میران جی که از شیخ‌های مهم فرقۀ چشتیه در حیدرآباد محسوب می‌شد، در واقع از پیشینه‌ای غیرمذهبی به این جایگاه رسیده بود. گويى مشیت الهی بر این بود که او پا به عرصه عرفان بگذارد. او در دستگاه حکومتی سلطان عبدالله قطب‌شاه (ح. 1626-1672م) خدمت می‌کرد و مسئولیت سواره‌نظام حکومتی را بر عهده داشت. شاه به مهارت او اذعان داشت و وظایفی بر عهده‌اش می گذاشت که فقط به معاونان نزدیک خود واگذار می‌کرد. یک بار شاه او را به نمایندگی از طرف خود به دربار ابراهیم عادل‌شاه در بیجاپور فرستاد.[27] چند روز بعد که مأموریتش را در آنجا تمام کرد و آمادۀ بازگشت به حیدرآباد بود، متوجه شد که عارف معروف آن منطقه، یعنی شاه امین‌الدین علی (م. 1705م) از خلوت چهل روزه خارج شده است و ملاقات‌کنندگان را می‌پذیرد.[28] میران جی به ملاقات شیخ رفت و ظرف چند ساعتی که در محفل او حضور داشت به مرحلۀ فنا رسید.[29] او به جمع پیروان شیخ امین‌الدین علی پیوست و شیخ نیز در زمانی که باید، او را دوباره به حیدرآباد فرستاد تا پیروانی را که در آن منطقه بودند آموزش دهد. لقب میران جی، یعنی خدانما، در واقع اشاره به این دارد که او معلمی مشهور بود که راه خدا را به افراد بسیاری نشان داد.[30] شرحی که او بر تمهیدات نوشته به شرح شرح تمهیدات ترجمۀ عینالقضات معروف است. این شرح به زبان دکنی تألیف شده و در دسترس خوانندگان بسیاری، به‌خصوص در بیچاپور و حیدرآباد، قرار گرفت. شرح میران جی از ترجمۀ متن‌های متفاوت تمهیدات عین‌القضات و همچنین از ترجمۀ شرح گیسودراز تشکیل شده است. به یقین می‌توان گفت که این اثر در واقع ترجمه‌ای است از شرح گیسودراز به زبان دکنی. میران جی در طول کار گاهی نام گیسودراز را می‌آورد تا فرق تفاسیر خودش با تفاسیر گیسودراز را مشخص کند. نسخۀ اصلی کتاب شرح شرح تمهیدات ترجمۀ عینالقضات در کتابخانۀ نسخ خطی موزۀ سالار جنگ در حیدرآباد نگهداری می‌شود. این نسخه در سال 1066ق/1656م، 12 سال قبل از مرگ مألف، به رشتۀ تحریر درآمد.[31] نسخۀ دوم در 1182ق/1768م نوشته شده و در همین کتابخانه موجود است.[32] در ادامه نمونه‌ای از ترجمۀ فارسی اين متن دكنى را می آوریم.[33]

خدا فرمود هرچه محمد مى‌فرمايد انجام دهيد. وى را براى هدايت شما فرستاده‌ام. اى دوست، تو قرآن را حروف سياه بر كاغذ سفيد مى‌بينى. آن ظاهر قرآن است كه در اصل كلام خداست. نور در آن سطور سياه ديده نمى‌شود، آن را مخلوق مى‌نامند. اى عزيز، اين حكايت را نشنيده‌اى كه سلطان سوار بر اسب نتواند شد، مگر آنكه اسب را زين كرده باشند و آن ايستاده و آماده باشد. يعنى به غير رسيدن به عشق پير، عشق خدا را نتوان ديد. اگر عشق خالق ندارى، بارى عشق مخلوقى مهيا كن. يعنى اگر طاقت قبول معرفت خدا را ندارى، اول سعى در شناخت خود كن. پس منظور اين است كه آفتاب ذاتاً بخشنده و روشنایى‌بخش است، يعنى دوست‌نواز و خوبی‌دهنده است. ليكن اين عشق وسوسه انگيز است، يعنى محبت معشوق عاشق را مى‌گدازد. در جدایى از او مقامى هست كه در آن، عاشق بدون معشوق زندگى نمي‌تواند. يعنى آن‌طور كه عاشق صورت معشوق را مى‌بيند، همان‌طور در چشمان او نور مي‌تابد و او از صفات معشوق رنگ مي‌گيرد.

این منتخب در فهرست توصیفی نسخ خطی موزۀ سالار جنگ و همچنین در کتاب دكن مين اردو (اردو در دكن)​ آمده است که تصویر جامعی از تحولات زبان اردو و فرهنگ والای ادبی در جنوب به دست می‌دهد. دكن مين اردو به همت نصیرالدین هاشمی ویرایش و تفسیر شده است. نصیرالدین هاشمی علاوه بر این کار، در زمرۀ ویراستارانی بوده است که در کتابخانۀ سالار جنگ فهرست نسخ خطی اردو را ویرایش کرده‌اند. هاشمی در هر دو منبع در معرفی شرح میران جی بر تمهیدات اشتباه جالبی می‌کند و تمهیدات عین‌القضات را به احمد غزالی نسبت می‌دهد.[34] این موضوع نشانۀ این است که تا زمان معاصر نیز در فرهنگ ادبی دکن ارتباط نزدیکی بین عین‌القضات و احمد غزالی وجود دارد و این به علت دستاوردهای گیسودراز است. این نکته را نیز باید اضافه كرد که حدود سال 1627م/1036ق، عارف گمنامی از اهالی تهانیسر در شمال هند شرح مختصر دیگری بر تمهیدات نوشت. نویسندۀ این شرح خود را الله‌نور، از پیروان نظام‌الدین عمری (م. 1626 یا 1627م) معرفی می‌کند. این شرح که بحرالحقائق نام دارد به پنج فصل اول کتاب تمهیدات می‌پردازد.[35]

گیسودراز کار نگارش شرح تمهیدات و نیز دیگر آثار اصلی خود را در دهلی و پیش از نقل مکان به دکن به پایان رساند. او در دهلی و در محیط فرهنگی خاص فرقۀ چشتیه رشد کرد و به مرحلۀ کمال رسید؛ در بین همان چشتی‌هایی که به اولین استادان ایرانی خود افتخار می‌کردند و به میراث هندی-پارسی خود می بالیدند. این عارفان و نویسندگان شیفتۀ شاعران ایرانی از جمله حافظ شیرازی بودند که شهرتش باعث شد محمدشاه بهمنی او را به دربارش در دکن دعوت کند، اما حافظ به علت عشق افسانه‌ای‌اش به شیراز دعوت او را نپذیرفت.

قاضی حمیدالدین ناگوری (م. 1244م) نیز رساله‌ای دربارۀ آموزه‌های این عارفان ایرانی به اسم لوایح نوشت که برخی از محققان ایرانی عصر حاضر به اشتباه فکر می‌کنند نویسنده آن عین‌القضات بوده که این رساله را برای تقدیر از استادش، احمد غزالی، نوشته است.[36] علت این اشتباه شباهت بین نثر ناگوری و نثر عین‌القضات است.

محققان، رهبران معنوی مانند گیسودراز و ناگورى و نیز مورخانی که تاریخ اين عصر را به رشتۀ تحریر درمی‌آوردند، از زبان فارسی برای بیان مباحث فکری و ادبی و نیز برای تألیف روایت‌های تاریخی بهره می‌بردند. آنها با یکدیگر و با همکاران فارسی‌زبان خود در گفت‌وگو و رقابت بودند و سعی می‌کردند از مرزهای ژانری که با آن سروکار داشتند فراتر روند. گیسودراز با پرداختن به برخی از برجسته‌ترین عارفان ایران قرون وسطا توانست عقاید خود را بیان کند و مورخانی هم که تاریخ دوران او را می‌نوشتند برای روایت داستان‌های فرمانروايان و پادشاهان مسلمان هند و نیز روایت فعالیت‌های علمی پویایی که در دوران آنها رایج بود خواهان پیروی از فردوسی و مورخان دورۀ تیموریان بودند. این مورخان و نویسندگان بر نسل بعد از خود تأثیر گذاشتند و همچنان در عصر حاضر الهام‌بخش پژوهشگرانى‌اند که برای درک بهتر هند اسلامی قرون وسطا به ايشان رو می‌آورند.

این جستار ترجمۀ کاوه بلوری از مقالۀ منتشرنشدۀ*

Early Instances of Persian Historical and Mystical Scholarship of the Bahmanid Era

است که پس از تغییرات تاریخی و فنی  فیروزه پاپن-متین و ویرایش وحید طلوعی به چاپ می­رسد

[1]

سعید علی طباطبا، تاریخ برهان مآثر (دهلی: مطبع جامعه دهلی، 1936)، 534-535.

[2] طباطبا، تاريخ برهان مآثر، 534-535.

[3] طباطبا، تاريخ برهان مآثر، 10، نام برهان‌شاه در عنوان کتاب آمده و این به این معناست که برهان‌شاه خود برهان مآثر است.

[4] معماری و طراحی شهری حیدرآباد از شهرهای متفاوتی تأثیرپدیرفته بود و اصفهان نیز در آن میانه یکی از آن شهرها بود.

[5]

Richard Eaton, “Historical Introduction to Firuzabad, Palace City of the Deccan,” Essays on Islam and Indian History (New Delhi: Oxford University Press, 2002), 176.

[6] برهان مآثر، 632، ابوطالب در پایان این نسخه، تاریخ اتمام نگارش اثر را پنج شنبه 22 محرم 1038 ثبت کرده است.

[7] برگرفته از مقاله‌ای منتشرنشده از کارل و. ارنست که در سال 2013م در اختیار نویسنده این مقاله قرار داد.

[8] چشت شریف روستای کوچکی در باختر هرات در افغانستان است.

[9] محمدعلی سامانی، سيرۀ محمدى، تصحیح احمد سکندرپوری (الله‌آباد: انتشارات یونانی دولتخانه، 1957)، 12-13.

[10] Carl Ernst, Eternal Garden: Mysticism, History, and Politics at a South Asian Sufi Center (New York: State University of New York Press, 1992), 310, footnote 25.

ارنست یادآور می‌شود که قتال به معنای قاتل نفس دنیوی است نه به معنای آدمکش: ”تعدادی از صوفیان نیز به لقب وحشتناک قتال به معنای آدم‌کش معروف بودند، اما در تذکره‌نویسی این لقب را فقط برای افرادی به کار می‌برند که بسیار ریاضت کشیده‌اند و مکاشفه کرده‌اند و نفس دنیوی خود را کشته‌اند؛ مقایسه کنید با عین‌الدین قتالِ نامتعارف در کتاب مرآهالاسرار، جلد 2، 455؛ و صدرالدین راجو قتالِ معتکف در اخبارالاخیار، 145.“

[11] سامانی، سیرۀ محمدی، 27-29.

[12] از جمله آثار بسیار گیسودراز می‌توان به اینها اشاره کرد: 1) شرح مشارق الانوار، 2) شرح عوارف المعارف، 3) شرح تعارف، 4) شرح آداب المریدین، 5) شرح فصوص الحکم، 6) ترجمۀ رسالۀ قشیری، 7) حظائرالقدس، 8) اسماءالاسرار، 9) مکتوبات فارسی، و 10) جواهرالعشاق.

[13] مکتب فقهی شافعی را به امام شافعی (767-820م) نسبت می‌دهند. شافعی بر اساس شجره‌نامه‌اش از قریشی‌ها بوده و با پیامبر نیز نسبتی داشت که آن را از روی اسم نیاکان او می‌توان فهمید: الامام ابوعبدالله محمدبن ادریس‌بن العباس‌بن عثمان‌بن شافعی‌بن الصائب‌بن عبید‌بن عبد یزیدبن هاشم‌بن عبدالمطلب‌بن عبد مناف‌بن قسی القریشی.

[14] Bruce B. Lawrence, “The Early Chishtī Approach to Samā‘,” in Islamic Society and Culture: Essays in Honour of Professor Aziz Ahmad, eds. Milton Israel and N. K. Wagle (New Delhi: Manohar, 1983), 80–81.

بروس لارنس از این اظهار تعجب می‌کند که گفته‌اند ابونجیب سهروردی و برادرزاده‌اش، ابوحفص عمر سهروردی، که به قول خود لارنس فرزندان معنوی بلافصل احمد غزالی بوده‌اند، تمایلی به سماع نداشته‌اند. از نظر او شاید تجربه‌های عرفانی این دو عارف یا شاید هم فشار جامعۀ مسلمان به آنها از عواملی بوده که در تعیین نظرشان نقش داشته است.

[15] Shah Khusro Hussaini, Sayyid Muhammad al-Husayni-i Gisudaraz (721/1321—825/1422): On Sufism (Delli: Idarah-i Adabiyat-i Delli, 2009), 122.

[16] اعضای فرقۀ سهروردی از شاگردان و پیروان شهاب‌الدین ابوحفص عمر سهروردی بودند. در خصوص عدم علاقۀ اعضای این فرقه به سماع اتفاق نظر وجود دارد، هرچند گه‌گاه بعضی خلاف این نظر را دارند.

[17] Hussaini, Sayyid Muhammad al-Husayni-i Gisudaraz, 125-126.

[18] هجویری، کشف المحجوب: قدیمیترین رسالۀ فارسی دربارۀ تصوف، ترجمۀ رینولد الف. نیکلسون، با مقدمۀ شهیدالله فریدی (لاهور: بنیاد کتاب اسلامی، 1976)، 18 و 91. به گفتۀ نیکلسون، هجویری به میل خود به لاهور نقل مکان نکرد، بلکه او را علی‌رغم میل به عنوان زندانی به آن جا بردند. بنابراین، ارتباطش با کتاب‌هایش قطع شد، زیرا کتاب‌هایش جا ماندند و تمام کردن نگارش کتاب کشف المحجوب برایش مشکل شد. در صفحۀ 91 ترجمۀ نیکلسون آمده است که ”شیخ مرا از وی روایات بسیار بود، اما در این وقت بیش از این ممکن نگشت، کتاب‌هایم در غزنین مانده بود، امیدوارم خداوند آنها را حفظ کند، و من در لاهور، از توابع مولتان، در میان ناجنسان اسیر بودم. در شادی و غم باید خدا را ستایش کرد.“

[19] هجویری، کشف المحجوب، 19-20. کشفالمحجوب یگانه اثری است که از هجویری باقی مانده است، اما او آثار دیگری نیز به رشتۀ تحریر درآورده بود که از جملۀ آنها می‌توان به دیوان شعر او و رساله‌هایی که در زمینۀ تصوف و وحدت الهی نوشته است اشاره کرد.

[20] Lawrence, “The Early Chishtī Approach to Samā‘,” 72-73; Marijan Molé, “La Danse extatique en Islam,” in Sources Orientales, 6, eds. Denise Bernot, Anne-Marie Esnoul, et al. (Paris: Seuil, 1963), 147–280.

ماریژان موله یکی دیگر از دانشمندانی است که اطلاعات سودمندی دربارۀ استقبال اولین اعضای فرقۀ چشتیه از سماع به دست می‌دهد. او در تحلیل خویش خود فقط تعداد محدودی از نویسندگان را در خصوص سماع صاحب‌نظر می‌داند.

[21] Lawrence, “The Early Chishtī Approach to Samā‘,” 4 and 74.

[22] قرآن، سورۀ 7 ، آیۀ 157.

[23] گیسودراز از عین‌القضات با عنوان قاضی یاد می‌کند. واژۀ قاضی صورت مفرد واژه قضات است که بخشی از اسم عین‌القضات را تشکیل می‌دهد. واژۀ قاضی به طور کلی به معنای دانشمند شرع یا به معنای کسی است که در خصوص احتیاجات مردم حکم می‌کند، اما در برخی متن‌های خاص این واژه به معنای مبارزی آمده است که در راه اسلام ایثار می‌کند.

[24] گیسودراز، شرح زبدهالحقائق معروف به شرح تمهیدات، تصحیح عطا حسین (حیدرآباد: انتشارات معین 1945)، 4.

[25] همه می دانند که بک را به دستور شاه فیروزشاه تغلق، از اقوام بک، به دار آویختند، اما کسی اطلاعی در خصوص تاریخ تولد و تاریخ مرگ او ندارد. بر اساس آنچه در تاریخ جامع اولیا دهلی آمده، زمان اعدام او اواخر قرن چهاردهم بوده است. کارل ارنست تذکره‌ الاولیاهایی را که در قرون وسطا و پیش از آغاز دورۀ مدرن در هند نوشته شده‌اند مطالعه کرده و اطلاعات آنها در خصوص مسعود بک را بررسی کرده است و بر این اساس می‌گوید که به احتمال فراوان، بک طی سال‌های پایانی و پرآشوب حکومت فیروز تغلق، در حدود 1387م، اعدام شده است. بنگرید به کارل ارنست،

“From Hagiography to Martyrology: Conflicting Testemonies to a Sufi Martyr of the Delhi Sultanate,”

در تاریخ ادیان (1985)، جلد 24، شمارۀ 4، 318.

[26] در این قسمت جا دارد از سیدخسرو حسینی تشکر کنم. ایشان در گفت‌وگویی که در تابستان 2008 با یکدیگر داشتیم، به این نسخۀ دستنویس اشاره کردند.

[27] عبدالجبار خان ملکاپوری حیدرآبادی، محبوب الزمن: تذکرۀ شعرای دکن (حیدرآباد: انتشارات رحمان، 1900)، جلد 1، 955.

[28] ملکاپوری حیدرآبادی، محبوب الزمن، 116-120. شیخ امین‌الدین علی، که به اسم امین‌الدین اعلی هم شناخته می‌شود، فرزند برهان‌الدین جانم‌بن میران جی شمس‌العشاق بود و خانواده‌اش در زمرۀ اولیایی بودند که در بیچاپور طرفداران بسیار داشتند. امین‌الدین خرقۀ خلافت را از پدرش، برهان‌الدین جانم، به ارث برد و به جای او رهبر مذهبی بیچاپور شد. او چند رساله تألیف کرد که از جملۀ آنها می‌توان به چاکی‌نامه‌های (شعرهایی که هنگام آسیاب کردن دانه‌های غذایی می‌خواندند) معروف او اشاره کرد. مردم معتقد بودند که امین‌الدین قدیس به دنیا آمده است و معجزه‌هایی به او نسبت می‌دادند. نویسندۀ تذکرۀ شعرای دکن می‌گوید که او استاد میران جی خدانما بوده است. او در تاریخ 21 رمضان 1705م/1116ق از دنیا رفت و در بیچاپور به خاک سپرده شد.

[29]

[30] ملکاپوری حیدرآبادی، محبوب الزمن، 957.

[31] میران جی حسین خدانما، شرح شرح تمهیدات ترجمۀ عینالقضات (حیدرآباد: کتابخانۀ موزۀ سالار جنگ، نسخۀ شماره 132، تصوف، اردو). این نسخه 233 برگ دارد.

[32] نسخۀ شمارۀ 133، 196 برگ دارد.

[33] پرفسور محمدعلی اثر لطف کردند و ترجمۀ اردوی این قسمت را در اختیار من قرار دادند و من هم ترجمه ایشان را به زبان فارسى ترجمه کردم. در اینجا همچنین فرصت را غنیمت می‌شمارم و از دوست عزیزم مظهر مهدی، كه يادشان گرامى باد، تشکر می‌کنم که اینجانب را با پرفسور اثر و دیگر پژوهشگران برجستۀ حیدرآباد آشنا کردند.

[34] Nasir al-Din Hashmi, Deccan Min Urdu (2nd ed.; New Delhi: Qumi Ku Nasl Bara’i Furuq Urdu Zaban, 2002), 163.

او (میران جی حسین خدانما) چند رساله به زبان دکنی و اردو نیز تالیف کرد که از بین آن ها شرحی بر تمهیدات همدانی یا شرح تمهیدات در خور توجه است. او به شعر نیز علاقه داشت. شرحی بر تمهیدات همدانی کتابی است درباره عرفان، که در واقع ترجمه ای است از یکی از آثار شیخ احمد، برادر امام غزالی.

[35] Allāh Nūr, Baḥr al-Ḥaqā’iq, Ms. 1168; Wladimir Ivanow, Concise Descriptive Catalogue of the Persian Manuscripts in the Collection of the Asiatic Society of Bengal (Calcutta: The Asiatic Society, 1985), 559–60.

[36] برای اطلاع از جزییات این موضوع بنگرید به

Firoozeh Papan-Matin, Beyond Death: The Mystical Teachings of ‘Ayn al-Qudat al-Hamadhani (Leiden: Brill, 2010). Cf. Bruce B. Lawrence, “The Lawa’ih of Qazi Hamid Ud-Din Naguri,” in Indo-Iranica the Quarterly Organ of the Iran Society, 28:1 (1975), 34.

تأثیر و نتایج سياست احمدشاه‌ولی بهمنی در خصوص حمایت از آفاقی‌ها

سیاست* احمدشاه‌ولی بهمنی (ح. 1422-1436م) در خصوص حمایت از آفاقی‌ها و پيشبرد ناسنجیدۀ اين سياست به دست جانشین او، علاءالدین احمد دوم (ح. 1436-1458م)، پيش‌درآمد رویدادهای مهمی بود که در نیمۀ دوم قرن پانزدهم و نیمۀ اول قرن شانزدهم در دکن به وقوع پیوست.[1] تحولات نیمۀ دوم حکومت سلسلۀ بهمنی (1422-1538م) موضوع اصلى این مقاله است كه از منظر بحث دربارۀ اهمیت سیاست آفاقى‌پسند احمدشاه و علاءالدين دوم به تأثیر اين سياست بر جامعۀ عهد بهمنی و ادارۀ این جامعه و نیز تأثیر آن بر ساختار طبقۀ اشراف و ارتش مى‌پردازد. علاوه بر این، به نقش این سیاست در تقويت مذهب شیعه و ایجاد نهادهای تصوف در دکن و ظهور هنر و معماری اسلامی در این منطقه نیز توجه می‌شود. در ادامۀ بحث، به ساختار جامعۀ بهمنی در گلبرگه، پایتخت بهمنی‌ها در نیمۀ اول سلطنت ايشان، اشاره می‌شود تا درک روشن‌ترى از تحولی اساسی حاصل شود که در بیدر​، پایتخت بعدی بهمنی‌ها، رخ داد.

در نیمۀ اول حکومت بهمنی، جمعیت تحت قلمرو ايشان شامل اقشار گوناگونی از مسلمانان بود که از جملۀ این گروه‌ها می‌توان به خاندان سلطنتی، نجیب‌زادگان، جنگجویان، بازرگانان، صنعتگران، شاعران، دانشمندان، علما و صوفیان اشاره کرد که غالباً از منطقۀ شمالِ هند به دکن مهاجرت کرده بودند.[2] عامۀ مردم این جامعۀ بهمنی متشکل بود از هندی‌هايى با منشأ ترک، فارس، افغان یا با تباری از آسیای مرکزی و نیز مهاجران عرب‌تباری که عمدتاً تاجر بودند و از مدت‌ها پیش در کرانۀ غربی دکن و در مناطقی چون تهانه، هناور، بهتکل و منگلور ساکن شده بودند. مهاجران ايرانى و هندی-ايرانى در دولت‌آباد اقامت گزیده بودند. علاوه بر مسلمانان مقیم دکن، هندوهایی که متشکل از اعضای فرقه‌های لینگایات، مهابهاباناس و جین بودند هم در دکن اقامت داشتند و عمدۀ جمعیت این منطقه را تشکیل می‌دادند.[3] ساختار جمعیت اقوام مختلف جامعه در نیمۀ اول حکومت بهمنی تا زمان تاج‌الدین فیروزشاه (ح. 1397-1422م) بی‌تغییر باقی ماند.

نهادهای سیاسی و حکومتی در نیمۀ اول حکومت بهمنی عمدتاً بر اساس نهادهای سلطنت دهلی بنا می‌شدند. در سلسله‌مراتب حکومتی، وكيل مطلق (نخست‌وزير) در کنار پادشاه قرار می‌گرفت. مقام‌های اجرایی دیگر را افراد متفاوتی چون وزیر، دبیر، بخشی (مأمور پرداخت)، باربک (منشی اختصاصی پادشاه)، حاجب خاص (حافظ مخصوص) و سرپرده‌دار (رئیس تشریفات) در اختیار داشتند و این ساختار عمدتاً از سلطنت دهلی الگو می‌گرفت.[4] علاوه بر این، حاکمان بهمنی به منظور کسب مشروعیت برای حکومت خود به خلفای عباسی بعد از دورۀ مغول روی آوردند. از بین نمونه‌های مهم این روی‌آوری می‌توان به سفر زیارتی مادر محمدشاه اول به مکه اشاره کرد.[5] به گفتۀ شروانی، ”او با معتضد بالله، خلیفۀ عباسی، وارد گفت‌وگو شد و از او رسماً برای پسرش اجازۀ خطبه‌خوانی و ضرب سکه گرفت.“[6]

مسلمانان دولت‌آباد و گلبرگه سنی بودند و از مکتب حنفی، از مکاتب شریعت اسلامی ومکتب فکری رسمی در حکومت بهمنی، پيروى می‌کردند. نظام قضایی در حکومت بهمنی، همانند اين سيستم در دوران سلطنت دهلى، در دست قاضی‌القضات، قضات، محتسب و چند مقام دیگر بود.[7] حکام بهمنی حامى اقطابی بودند که از شمال به منطقه آنها مهاجرت می‌کردند و از جملۀ این اقطاب می‌توان به شیخان فرقۀ چشتیه، مثل برهان‌الدین غریب (م. 1344م) و جانشین او شیخ زین‌الدین شیرازی (م. 1371م) و سیدمحمد حسینی گیسودراز (م. 1422م) و نیز به رهبران فرقۀ جنیدی از جمله شیخ محمد رکن‌الدین‌بن سراج‌الدین مظفر جنیدی (م. 1380م) و محمد عین‌الدین معروف به گنج‌العلم (م. 1393م)، از اعضای فرقۀ جنیدی در بیجاپور، اشاره کرد. آثار تاریخی بهمنی‌های گلبرگه، از جمله آرامگاه علاءالدین حسن بهمن‌شاه، هفت‌گنبد و آرامگاه سیدمحمد حسینی گیسودراز بنده‌نواز، تا حد زیادی نشان از سبک هنر و معماری منطقۀ شمال هند دارند.

در زمانی که محمدشاه دوم (ح. 1378-1397م)، پنجمین حاکم سلسلۀ بهمنی، چشم از جهان فروبست، بیشتر افرادی که در زمرۀ اولین نسل مهاجران شمال هند محسوب می‌شدند از دنیا رفته بودند و نفوذی که مهاجران شمال هند در منطقه داشتند رفته‌رفته از بین می‌رفت.[8] دوران امن حکومت محمدشاه دوم و سیاست‌های او و این مسئله که جانشین قدرتمندش، فیروزشاه بهمنی، مشتاق بود دکن را به یکی از بزرگ‌ترین مراکز فرهنگی و علمی مشرق زمین تبدیل کند، درهای جدیدی را به روی مهاجران عراق و ایران باز کرد. فیروزشاه برای جلب بهترین افراد و كسب بهترین مواد، کشتی‌هایش را از بندرهای گوآ و چول به مناطق گوناگون می‌فرستاد و دربار او در آن دوران محل رفت‌و‌آمد بسیاری از علمای شیعه و سنی بود.[9]

گرچه سیلی از مهاجران متفاوت از کارمند حکومتی گرفته تا نجیب‌زاده، جنگجو، شاعر، دانشمند و صنعتگر از عراق و ایران و دیگر کشورها به این منطقه سرازیر شد، فیروزشاه بین گروه‌های مختلف جامعه توازن برقرار کرد. شروانی می‌گوید که ”فیروز اولین پادشاه بهمنی بود که با وجود حمایت از سیل مهاجران ایرانی، عراقی و عربی که از آن سوی آب‌ها می‌آمدند، سعی می‌کرد زندگی در دکن را با سنت هندو درآمیزد و بتواند نفوذ خارجی‌ها را در منطقه تعدیل کند.“[10] به گفتۀ فرشته، فیروزشاه پسر و دخترش را به عقد آل‌اینجو درآورد و به این ترتیب به اولین سلطان دکن تبدیل شد که با سیدان آل‌اینجو پیوند زناشویی برقرار کرد و تعدادی از برهمن‌هاى هندو را به مقامات مهمى منصوب کرد. ارتباط نزدیک فیروزشاه با هندوها را از اینجا می‌توان فهمید که وقتی پرده از راز توطئۀ قتل فیروز برداشته شد، يكى از مأمورين شهر ساگر، با نام سادهو، تا جایی که می‌توانست به او کمک کرد. فیروز نیز جاگیرهای (زمین‌هایی که از سوی پادشاهان به فرمانروایان محلی واگذار میشد) شهر مادهول و 84 روستا را به پسر سادهو، باهیرو سینگ، واگذار کرد. اقامت فیروزشاه در امپراتوری ويجاياناگر و ازدواج او با پرنسس هندوی آن منطقه منجر به طولانی‌ترین دورۀ صلح بین این دو پادشاهی شد.[11] این ديپلماسى قدرت به همراه مدارا و تساهل احتمالاً با دوران فيروز سازگاری کامل داشت و به او کمک می‌کرد بتواند بین سه گروه اصلی جامعۀ خود، یعنی هندوها، آفاقی‌ها (خارجی‌ها) و غیرآفاقی‌ها (اهالی محلی) توازن برقرار کند.

احمدشاه‌ولی بهمنی، برادر و جانشین فیروزشاه، این سیاست توازن را دگرگون کرد. به گفتۀ عزیز احمد، ”احمدشاه‌ولی بهمنی در انتصاب افراد به مقام‌های اجرایی، خارجی‌ها را به نجیب‌زادگان هندی ترجیح می‌داد و به این ترتیب، سیاست پيشين بهمنى را دگرگون کرد.“[12] هم‌زمان با دورۀ حکومت احمدشاه‌ولی بهمنی و پیش از تأسیس حکومت شیعی صفویان، در سرزمین ايران تغییراتی در حال وقوع بود. خواجه‌علی، رهبر فرقۀ صفویه (1392-1427م) و از معاصران شاهان بهمنی، رفته‌رفته از باورهای صوفیان راست‌کیش فاصله می‌گرفت و به مذهب شیعه تمایل پیدا می‌کرد. بلافاصله پس از خواجه‌علی در سال های بعد و در زمان رهبری جنید (1447-1460م)، ویژگی‌های افراطی و جاه‌طلبانۀ فرقۀ صفویه بیش از پیش آشکار شد و تا پیش از سال 1501م، حکومت صفویه به رهبری شاه‌اسماعیل تأسیس شد. صفویان بعدها مکتب امامیه را مذهب رسمی حکومت خود اعلام کردند.[13] این تحولات در ايران تأثیرات مهمی بر حیات سیاسی دکن داشت که بازتاب آن را می‌توان در سیاست‌های احمدشاه‌ولی بهمنی مشاهده کرد. احمدشاه دو سال بعد از اینکه در 1424م به قدرت رسید، پاییتخت خود را از گلبرگه به بیدر منتقل کرد تا دورۀ جدیدی را در حکومت بهمنی آغاز کند. پایتخت او با بناهایی تاریخی زینت داده می‌شد که معماران، صنعتگران و کاشی‌کارانی ایرانی طراحی می‌کردند و می‌ساختند که از عراق و ایران به بیدر مهاجرت کرده بودند. این مهاجران در زمرۀ ساکنان غیرمحلی یا آفاقی‌هایی بودند که نخبگانشان موفق شده بودند به دربار راه یابند و مورد لطف شاه قرار گیرند. احمدشاه از موج جدید مهاجرانی که به قلمرو او می‌آمدند جانبداری می‌کرد و آنها را در ردیف نخبگان دربار قرار می‌داد و این امر چالشى براى نخبگان تثبیت‌شدۀ دکن محسوب مي‌شد. به این ترتیب بود که احمدشاه سیاست حمایت از آفاقی‌ها را آغاز کرد. علاوه بر این، شاه ارتش جدیدی بنیان نهاد که افراد آن منحصراً از آفاقی‌ها تشکیل شده بود. او همچنین از فرقۀ جدیدی از صوفیان که از اهالی کرمان و ماهان بودند حمایت کرد و شاه نورالدین نعمت‌الله ولی کرمانی (1330-1430م) را، که علی‌رغم سنی بودن، از فرزندان بلافصل امام پنجم شیعیان بود به قلمرو خود دعوت کرد.[14] در نتیجۀ این سیاست‌ها، چشتی‌ها و جنیدی‌هایی که بومی منطقه بودند به حاشیه رفتند و قادری‌هایی که از عراق، ایران و مولتان مهاجرت کرده بودند جای آنها را گرفتند.

گرچه همۀ اهالی گلبرگه به پایتخت جدید نقل مکان نکردند، می‌گویند که خاندان سلطنتی، اشراف، نجیب‌زادگان، ارتشی‌ها، مقامات حکومتی، و طبقۀ بالای جامعه همگی به بیدر مهاجرت کردند. بیشتر این مهاجران در زمرۀ فرزندان مهاجرانى بودند كه از شمال هند به دكن نقل مكان كرده و دیگر جزو محلی‌هاى دکن شده بودند و شروانی از آنها با عنوان ”دکنی‌ها“ یاد می‌کند.[15] علاوه بر این افراد، بعضی از مهاجرانی که در گلبرگه اقامت داشتند نیز به بیدر نقل مکان کردند. بنابراین، گلبرگه که پایتخت قدیمی بهمنی‌ها بود، جایگاه نخستین خود را از دست داد و به یکی از استان‌های حکومت بهمنی تبدیل شد که هنوز تعدادی از فرزندان مهاجران شمال هند در آن زندگی می‌کردند که غالباً به طبقۀ متوسط و پایین جامعه تعلق داشتند.

ساختار اجتماعی جدید در بیدر متشکل از دکنی‌ها، آفاقی‌ها و هندوها و جمعیت مسلمان منطقه متشکل از خاندان سلطنتی، نجیب‌زادگان، ارتشی‌ها، صنعتگران، علما و صوفیان بود. بسیاری از مسلمانان مقیم بیدر که از گلبرگه مهاجرت کرده بودند سنی بودند و از مذهب حنفی، که همچنان مذهب رسمی حکومت بود، پیروی می‌کردند. با افزایش تعداد مهاجران ایرانی که تمایلات شیعی داشتند، ساختار جامعه آرام‌آرام رو به تغییر گذاشت. شروانی شرح می‌دهد که ”جریان خروشان تازه‌واردان به منطقه روز‌به‌روز شدت می‌يافت. این افراد که شاعر، ادیب، مشایخ صوفیه، صنعتگر، تاجر، سرباز یا ماجراجو بودند، از سواحل خلیج فارس و سواحل دریای خزر در شمال، یعنی از ایران، عراق و عربستان به این منطقه مهاجرت می‌کردند.“[16] این روند حاكى از تغییر سیاست‌های احمدشاه و جانشین او، علاء‌الدین احمد دوم، است.

این نقشه مسیر مهاجرت آفاقی‌ها از کشورهایی مثل ایران را به دکن نشان می‌دهد.

احمد شاه به محض اینکه به قدرت رسید، خلف حسن بصری را به منصب والای وکیل‌السلطنه رساند و لقب احترام‌آمیز ملک‌التجار را به او داد.[17] آفاقی‌های شاخصی چون سیدحسین بدخشی، میرعلی خورد، عبدالله خورد، خواجه‌حسن اردستانی، قاسم‌بیگ صف‌شکن، عبدالله قدیر و عبدالله لطیف توانستند در دستگاه حکومتی احمدشاه به مقامات بالا دست یابند.[18] عبدالقدیر عنوان ”برادر جان‌بخش“ را دریافت کرد و به مقام خان ‌خانان، عنوانی عالی که به درباریان و نجیب‌زادگان اعطا می‌شد، رسید. او علاوه بر این سرلشگر برار شد و منصبی دوهزاری دریافت کرد. برادر او به منصب خان اعظم ترفیع پیدا کرد و سرلشگر تلنگانا شد.[19] احمدشاه بعد از نبرد کنکان در 1430م نیز یکی از رداهای سلطنتی خود را به خلف حسن بصری بخشید.[20] احمدشاه بهمنی بعد از امضای قرارداد صلح با سلطان‌احمد گجراتی به تعدادی از آفاقی‌ها ترفیع درجه داد: محمدبن علی بواردی عنوان خواجه ‌جهان را دریافت کرد و قاضی احمد کابلی به مقام ملک‌العلما و صدر جهان رسید. قاضی نظام‌الدین شریف به مقام شرف جهان ترفیع یافت و سیدعبدالمؤمن، نوۀ سیدجلال بخاری، عنوان سید اجل را دریافت کرد.

شروانی شرح می‌دهد که ”احمد وفاداری آفاقی‌های دربارش را چندین بار محک زد، خصوصاً در اوایل دوران حکومتش و در زمانی که در نبرد ویجایانگار در محاصرۀ دشمن قرار گرفته بود و اساساً با تدبیر و شجاعت تازه‌واردانی چون سیدحسین بدخشی، میرعلی سیستانی، عبدالله خورد و دیگران بود که به سختى جان سالم بدر برد.“[21] در نتيجه، احمدشاه سپاه ویژه‌ای تشکیل داد که مرکب از سه هزار کمانگیر اهل عراق، ایران، ترکیه و عربستان بود.[22] خواجه‌حسن اردستانی نیز مسئولیت آموزش هنر تیراندازی و کمانگیری به شاهزادگان را بر عهده گرفت.[23]

احمدشاه احترام بسیاری برای سیدان، فرزندان شیعی خاندان حضرت محمد، قائل بود. او دستور داده بود 30 هزار تنکا (نوعی سکه) نقره بین سیدهای مکه، مدینه، نجف و کربلا تقسیم کنند.[24] یک بار که یکی از نجیب‌زادگان دکن، به اسم شيرملک، به سیدناصرالدین کربلایی توهین کرد، احمدشاه دستور داد او را زیر دست و پای فیلی وحشی له کنند. علاوه بر این، می‌گویند احمدشاه مبلغ هنگفتی به سیدها بخشید تا بتوانند در کربلا مجرایی برای انتقال آب بسازند.[25] این اطلاعات کمک می‌کند به این نتیجه برسیم که تمایلات شیعی کم‌کم به دکن راه پیدا می‌کردند، هرچند احترامی که احمدشاه برای فرزندان بلافصل حضرت علی و بی‌بی فاطمه قائل بود به معنی گرویدن او به مذهب شیعه نیست.[26]

شرایط مذكور به همراه عوامل دیگری چون حضور آفاقی‌های بانفوذ در اطراف احمدشاه، عدم اعتقاد احمدشاه به مشایخ صوفی دکن و احتمالاً پیش‌بینی گیسودراز مبنی بر پیروی احمدشاه از قطبی دیگر باعث شدند احمدشاه به فراسوی مرزهای هند توجه کند و شاه نورالدین نعمت‌الله ولی کرمانی را به دربار خود دعوت کند. شاه نعمت‌الله در گلبرگه نیز شناخته شده بود و این شهرت به واسطۀ یکی از شاگردانش به اسم نظام‌الدین فاروقی به دست آمده بود که به شیخ خجان معروف بود و در گلبرگه زندگی می‌کرد.[27] بنابراین، احمدشاه از خود گلبرگه هیئتی را به همراه هدایایی به خدمت شاه نورالدین نعمت‌الله ولی کرمانی فرستاد و از او درخواست کرد که به دکن نقل مکان کند.[28] انتخاب احمدشاه در این خصوص قابل توجه است، زیرا شاه نورالدین نعمت‌الله ولی کرمانی نه فقط بین ایرانیان جامعۀ بهمنی شناخته شده بود، بلکه در زمرۀ فرزندان بلافصل امام پنجم شیعیان، امام باقر، قرار داشت. حضور او در پایتخت هم خلأ عرفانی ناشی از مرگ سیدمحمد حسینی گیسودراز را پر می کرد و هم با فرقۀ قومی جدیدی که در بیدر در شرف شکل‌گیری بود و آفاقی‌های ایران و عراق نقش مهمی در آن داشتند کاملاً سازگاری داشت. ليكن دعوت شاه نتیجه‌ای نداشت و قطب كرمان از نقل مكان به دكن امتناع ورزید. احمدشاه از جانب او تاجی دوازده‌تَرک که نشانۀ دوازده امام شیعه بود و همچنین لقب ولی را دریافت کرد.[29] شکی نیست که جواب رد شاه نورالدین نعمت‌الله ولى کرمانی برنامۀ احمدشاه را، که خواهان تأسیس جامعه‌ای مرکب از شیعه و سنی و طریقه‌های عرفانی بود، بر هم زد. احمد شاه هیئتی دیگر را به نمایندگی از طرف خود فرستاد و این بار از قطب خواست که دست‌کم پسرش را بفرستد. این‌بار قطب نوۀ پسری‌اش، میرزانورالله، را فرستاد. در این میان، احمدشاه پایتختش را به بیدر منتقل کرده بود و در همان بیدر بود که شخصاً از میرزانورالله استقبال کرد. آنها در نعمت‌آباد، منطقه‌ای که به اسم شاه نورالدین نعمت‌الله ولی کرمانی نام‌گذاری شده بود، یکدیگر را ملاقات کردند. میرزانورالله جوان بلافاصله به درجۀ ملک‌المشایخی ترفیع یافت و به این ترتیب، بر دیگر صوفیان دکن برتری پیدا کرد. علاوه بر این، زمان زیادی نگذشته بود که با خاندان سلطنتی وصلت کرد. این نکته جالب است که هیچ‌یک از اولین صوفیان بهمنی چنین القابی دریافت نکرده بودند و با خاندان سلطنتی پیمان ازدواج نبسته بودند.[30] این مسئله نشان می‌دهد که احمدشاه مشتاق بود صوفی آفاقی‌ای را بر سر کار آورد تا بتواند اعتماد آفاقی‌های بیدر را جلب کند که دیگر تعدادشان در دومین پایتخت بهمنی بسیار زیاد شده بود.

بعد از شاه نعمت‌الله ولى کرمانی، پسرش شاه برهان‌الدین خلیل‌الله (م. 1455م) به همراه دو پسرش، شاه حبیب‌الدین محب‌الله و شاه محب‌الدین حبیب‌الله، به بیدر مهاجرت کردند.[31] شاه حبیب‌الدین محب‌الله با دختر علاءالدین، وليعهد احمدشاه، ازدواج و نه تنها جاگیر منطقۀ بیر، بلکه لقب قاضی را نیز دریافت کرد.[32] نعمت‌آباد و بیر تقریباً به مراکز اقامت آفاقی‌ها تبدیل شده بودند. این نکته را نیز نباید فراموش کرد که احمدشاه یکی از دخترانش را به عقد آفاقی دیگری به اسم جلال‌خان، نوۀ پسری سیدجلال بخاری، درآورد.[33] موقعیت و شهرت اعضای خاندان نعمت‌اللهی در بیدر را از اینجا می‌توان فهمید که در سالروز مرگ شاه نعمت‌الله ولی، شاه شخصاً دستان شاه برهان‌الدین خلیل‌الله را شست.[34] عمادالدين محمود گاؤن (1411-1481م)، وزير برجستۀ پادشاهان بهمنى، نیز در 856ق/1453م به محض اینکه مطلع شد شاه حبیب‌الدین محب‌الله در دکن حضور دارد، گیلان را ترک و به آن منطقه مهاجرت کرد. این نکته نشان‌دهندۀ احترام و عزتی است که مردم برای شاه نعمت‌الله ولى کرمانی و فرزندان او قائل بودند.[35] ارتباط نزدیک شاه نعمت‌الله و فرزندان او با خانوادۀ سلطنتی به واسطۀ پیوند زناشویی و همچنین اصل و نسب خاندان نعمت‌اللهی عوامل مهمی بودند که بر محبوبیت این خاندان در میان دیگر آفاقیان افزود.

از زمان حکومت احمدشاه مرحلۀ جدیدی از ارتباط بین صوفیان و حکومت آغاز شد که ویژگی و محدودۀ آن با آنچه در گلبرگه وجود داشت کاملاً متفاوت بود. اعضای خاندان نعمت‌اللهی در رقابت بین جاه‌طلبان برای رسیدن به سلطنت از یکی از آنها در برابر دیگری حمایت مى‌کردند،[36] در میدان نبرد همراه افراد حکومت بودند،[37] و در جنگ‌های منظم شرکت می‌کردند و حتی در این راه جان خود را از دست می‌دادند.[38] در واقع، جزئی از سیاست و حکومت بودند. بنابراین، ماهیت فعالیت‌های آنها به وضوح نشان می‌دهد که سیاست‌های صوفیان قبلی دکن را که سعی می‌کردند هویت مستقل خود را حفظ کنند کنار گذاشتند.

علاء‌الدین احمد دوم (ح. 1436-1458م)، جانشین احمدشاه، در زمان تاج‌گذاری از همراهی دو تن از شیخان آفاقی که پیش از این به آنها اشاره کردیم، یعنی شاه برهان‌الدین خلیل‌الله کرمانی[39] و سیدالسادات سیدمحمد حنیف (م. 901ق/1495م)،[40] برخوردار بود. شاه برهان‌الدین خلیل‌الله مفتخر بود در سمت راست شاه بنشیند و سیدمحمد حنییف نیز این افتخار را داشت که در سمت چپ شاه قرار گیرد.[41] بعد از نبرد گجرات، که فقط آفاقی‌ها در آن حضور داشتند و فرماندهی‌اش را خلف حسن بصری به عهده داشت، علاءالدین دوم اعلام کرد که از این به بعد در دربار او آفاقی‌ها در سمت راست او قرار می‌گیرند و محلی‌ها در سمت چپ.[42] در آن زمان در حکومت بهمنی عناصر، گرایش‌ها و عوامل متعددی در کنار هم قرار گرفته بودند که از طرفی جامعه را به دو بخش آفاقی و غیرآفاقی منقسم کرده و از طرفی دیگر تغییری اساسی در رفتار پادشاه و صوفیان به وجود آورده بودند. این مسئله که آفاقی‌ها مناصب مهم دولتی را در اختیار داشتند نشان می‌دهد که علاء الدین احمد دوم سیاست پدرش در خصوص حمایت از آفاقی‌ها را ادامه داد و به تأثیرات دیپلماتیک این سیاست بر اهالی محلی دکن توجهی نکرد.

در سال 1447م، ارتشی متشکل از آفاقی‌ها و محلی‌ها به فرماندهی خلف حسن بصری اعزام شد تا منطقۀ راجه، واقع در سنگام ایشور، را تسخیر کند. این سفر نظامی ابتدا با موفقیت همراه بود. وقتی خلف حسن از قرارگاه خود در چَكَن خارج شد تا از راه جنگلی انبوه به سمت سنگام ایشور پیش رود، محلی‌هایی که همراهش بودند زیر بار خطر جنگل نرفتند. خلف حسن و آفاقیان همراه او در جنگل گرفتار شدند و به هلاکت رسیدند. آفاقى‌هايى که موفق شدند جان خود را نجات دهند و به چکن برگردند، محلی‌ها را سرزنش کردند و آنها را مقصر دانستند و قسم خوردند که عدم همکاری آنها را به شاه اطلاع دهند. محلی‌ها که متوجه خطر شده بودند، فوراً پیامی براى شاه علاء‌الدین احمد دوم فرستادند و گفتند که آفاقی‌ها، علی‌رغم هشدارهای آنها، نقشۀ خطرناکی طرح کرده‌اند. شاه که در آن زمان مست بود دستور داد همۀ آفاقی‌ها را به هلاکت برسانند، اما وقتی آفاقی‌ها به بیدر رسیدند، شاه را از واقعيت مسئله مطلع کردند. شاه سپس دستور قتل محلی‌ها را صادر کرد.[43] اعضای خاندان نعمت‌اللهی نیز در این خصوص با شاه صحبت کرده و بدیهی است که از مدعای آفاقی‌ها حمایت کردند. بسیاری از محلی‌ها از مقام خود عزل شدند و اموالشان مصادره و به آفاقی‌ها واگذار شد.[44] فرشته و طباطبا که تاریخ دورۀ بهمنی را به ثبت رسانده‌اند، تصویر وحشتناکی از محلی‌ها به دست می‌دهند و آنها را دشمنان همیشگی سادات، فرزندان شیعی آل‌محمد، می‌دانند. روایت‌های آنها تا حدی مبالغه‌شده است، زیرا نباید فراموش کنیم که همۀ این حوادث تلخ به قلم آفاقی‌هایی روایت شده است که اكثراً مهاجران دورۀ صفوی بودند.

گرچه علاءالدین دوم سیاست حمایت از آفاقی‌ها را ادامه داد، در این کار آینده‌نگری نداشت. علاءالدین با اعلان صریح این مطلب که آفاقی‌ها دست راست او هستند و با حمایت از آنها باعث شد احساسات محلی‌هایی که پیش از این هم فروخورده شده بود جریحه دار شود و در عین حال اختلافی آشکار بین آنها پدید آورد و باعث کاشته شدن بذر اختلاف اجتماعی-قومی شدیدی شد که در واقع منجر به انحطاط حکومت شد.

شاه برای اینکه بتواند احساسات برانگیختۀ محلی‌ها را فرونشاند، از شاه سیدیدالله حسینی اول (م. 1448م)،[45] از نوادگان پسری گیسودراز، دعوت کرد تا به بیدر نقل مکان کند. اما او از رفتن امتناع ورزید که به احتمال زیاد به سبب توجهش به شرایط ناسازگار حاکم بر بیدر بود. سيدیدالله به جای خويش برادرش، امین‌الدین ابوالفیض من الله حسینی (1408-1474م) را به نمایندگی فرستاد تا این دعوت را قبول کرده باشد.[46] به محض ورود او، شاه چند روستا را به او واگذار کرد و عزت و احترام فراوانی به او گذاشت.[47] سیاست شاه كه از دكنى‌هاى قديم شخصى روحانى را به بيدر آورد مؤثر واقع شد، زیرا در سال‌های بعد به همت صوفیان دکنی گلبرگه، یعنی ابوالفیض من الله حسینی و شاه سیدسفیرالله حسینی (م. 1536م) و روح‌الله حسینی، شکاف بین دو گروه آفاقی و غیرآفاقی رفته‌رفته کمتر شد.[48]

هدف علاءالدین احمد دوم از دعوت از اخلاف گیسودراز به بیدر تسکین احساسات فروخوردۀ بین محلی‌ها (ملکی) و غیرمحلی‌ها (غیرملکی) بود. این سیاست فقط تا اندازه‌ای مؤثر واقع شد، زیرا رقابت بین این دو دسته همچنان بی‌وقفه ادامه داشت. علاءالدین احمد دوم قبل از اینکه چشم از جهان فرو بندد، همایون‌شاه (ح. 1458-1461م) را وليعهد خود معرفی کرد. زمانی که همایون‌شاه پاییتخت خود را به قصد جنگ با دشمنان همسایه ترک کرد، شاه محب‌الدین حبیب‌الله قاضی به همراه دیگر آفاقیان، برادر جوان‌تر همایون، یعنی شاهزاده حسن، را به تخت سلطنت نشاندند. همایون‌شاه فوراً به پایتخت خود بازگشت و حسن را از سلطنت برکنار و قدرت خود را تثبیت کرد. او حسن را کور و حامیان او، از جمله شاه محب‌الدین حبیب‌الله قاضی، را دستگیر کرد.[49] این ضربۀ شاه محب‌الدین حبیب‌الله که سعی می‌کرد سیاست احمدشاه و پسرش علاءالدین احمد دوم در خصوص حمایت از آفاقی‌ها را استمرار بخشد، بی‌شک همایون‌شاه را نسبت به آفاقی‌ها و از جمله اعضای خاندان نعمت‌اللهی بدگمان کرد. دوران کوتاه سلطنت او که فقط سه سال به طول انجامید اهمیت بسزایی دارد،ف زیرا او سیاست پدر و پدربزرگش در خصوص حمایت از آفاقی‌ها را دگرگون کرد. طباطبا و فرشته هر دو تصویری وحشتناک از دوران حکومت همايون‌شاه ترسیم کرده‌اند که علت آن کاملا ًمشخص است، اما وزير فاضل عصر وى، محمود گاؤن، تصویری کاملاً متفاوت عرضه می‌کند.[50]

لازم به یادآوری است که در زمان تاج‌گذاری همايون‌شاه هیچ صوفی‌ای در بیدر حضور نداشت که شامل حال حبیب‌الدین محب‌اللهنیز می‌شد که دیگر قطب (رهبر) فرقۀ نعمت‌اللهی شده بود. طولی نکشید که آفاقی دیگری به اسم سکندرخان دست به شورش زد و همایون‌شاه مجبور به مقابله با او شد و با خشونت و بی‌رحمی سرکوبش کرد.[51] این دومین شورش در طول یک ماه بود. اما قضیه به همین جا ختم نشد. وقتی همایون‌شاه پایتخت خود را ترک کرده و درگیر جنگ با حاکم لینگا و فرماندۀ تلنگانا بود، برده‌ای به اسم یوسف ترک، که از پیروان شاه محب‌الدین حبیب‌الله بود، سعی کرد شاهزاده حسن، حبیب‌الله، جلال‌خان، یحیی‌خان و تقریباً 7 هزار نفر دیگر و از جمله بسیاری از سیدان، عالمان و پارسایان را از زندان آزاد کند. در نزاع بین زندانی‌ها و حامیانشان با نگهبانان قلعه، جلال‌خان و یحیی‌خان کشته شدند. شاهزاده حسن و حبیب‌الله در خانۀ يك سلمانى پناه گرفتند، اصلاح كرده و و خود را به شکل گداها درآوردند و یوسف ترک را در جایی خارج از بیدر ملاقات کردند و به همراه دیگر حامیان به طرف منطقه‌ای به اسم کمتانا در شش مایلی بیدر حركت كردند تا آنجا را به تصرف خود درآورند. با این همه، متوجه شدند تسخیر آنجا کار مشکلی است و به همین سبب به طرف منطقۀ بیر رفتند که املاكش متعلق به حبیب‌الله بود. شاهزاده حسن به محض ورود به بیر خود را شاه نامید و شاه حبیب‌الله را وزیر خود خواند و یوسف ترک، از پیروان شاه حبیب‌الله، را به مقام امیرالامرایی منصوب کرد. همایون‌شاه سريع به بیدر بازگشت و سپاهی به منطقۀ بیر اعزام کرد. شاهزاده حسن و حبیب‌الله شتابان به طرف بیچاپور رفتند تا در آنجا پناه گیرند. حاکم بیجاپور، سراج‌خان جنیدی، از آنها به خوبی استقبال کرد و به آنها در قلعۀ خود پناه داد. با وجود این، همایون‌شاه در دل شب قلعه را محاصره کرد و حبیب‌الله را کشت و دیگران را دستگیر کرد و به بیدر فرستاد و در بیدر نیز همۀ آنها با قساوت تمام اعدام شدند.[52] این کودتای ناموفق كاملاً به دست آفاقی‌ها طراحی شده بود. تلاش شاه حبیب‌الله و آفاقی‌ها برای جایگزین کردن پادشاه در نهایت منجر به این شد که تغییراتی اساسی در دربار پدید آید و علی‌رغم تلاش‌های دیپلماتیک، برخورد شدید بین شاه و نجیب‌زادگان آفاقی به از دست دادن مقام و منزلت آنها انجاميد.

همایون‌شاه سیاست پادشاهان قبلى بهمنى را در خصوص حمایت از آفاقی‌ها ادامه نداد و سیاست توازن را به اجرا درآورد که قدرت بیشتری در اختیار دکنی‌های محلی قرار می‌داد. عجیب آنکه محمود گاؤن، که خودش مهاجری ایرانی و نمونۀ بارز سیاست‌بازان عصر خود بود، از این سیاست شاه حمایت مي‌کرد. با مرگ شاه حبیب‌الله، پیوند ضمنى بین خاندان سلطنتی و خاندان نعمت‌اللهی و آفاقی‌ها بیش از پیش از هم گسست. با وجود این، آفاقی‌ها همچنان در سال‌های بعد تأثیر فراوانی بر حیات سیاسی و مذهبی دکن داشتند. تأثیر آفاقی‌ها بر معماری بیدر عصر بهمنی کاملاً مشهود است که با معماری گلبرگه، اولین پایتخت بهمنی‌ها، تفاوت چشمگیری دارد. بناهای گلبرگه نشان از تأثیر تغلق، پادشاه شمال هند، و سبک معماری دهلی دارد که بازتاب آن را به وضوح می‌توان در معماری چشمگیر مقبرۀ فیروزشاه مشاهده کرد. حتی در بعضی از ساختمان‌های گلبرگه، لغازهای دو طرف درها به سبک معماری هندوهاست و پایه‌های سه‌گوشی که رواق يا سقف سايبان بر روی آن قرار می‌گیرد معابد هندوها در دکن را به خاطر می‌آورد،[53] در حالى كه بناهای تاریخی بیدر شبیه مساجد کشورهای آسیای غربی‌اند. در بسیاری از این بناها و از جمله در برج چوباره، مدرسۀ محمود گاؤن، تخت کرمان، چوکندی (مقبره) شاه خلیل‌الله، مقبره‌های سلطنتی آشتور و نیز ساختمان‌های دیگر تأثیر معماری ایران و آسیای مرکزی به وضوح دیده می‌شود. درون این بناها با انواع متفاوتی از سبک‌های خطاطی عربی از جمله کوفی، طغراء، نسخ و نستعلیق تزیین شده است. این نوشته‌ها با رنگ‌های روشن، طلایی، قرمز روشن و سبز طراحی شده و با سنگ‌های پر تلألؤ تزیین شده‌اند که بعضی الماس اصل‌اند.[54] سقف و دیوارهای گنبد احمدشاه با تصاویری از ابزار خوشنویسی یا نقاشی‌هایی با طرح گل تزیین شده‌اند که به علت زیبایی و ظرافتشان در هند بی‌نظیرند.[55]

در بعضی از بناها می‌توان شاهد تأثیر بی‌نظیر صوفیان و شیعیان بود. تعليم‌خانه‌های بیدر، يعنى منهیار تعلیم، تعلیم پنسال و تعلیم صدیق‌شاه مدارس تربیت بدنی شهر بیدر بودند . در این مدارس، بناهایی به اسم عاشورخانه قرار دارد که در واقع مراکزی برای اجرای مراسم مذهبی شیعی در ماه محرم و همچنین مکان‌هایی برای نگهداری پرچم‌های مذهبی (علم) و دیگر آثار تاریخی‌اند.[56] در بنای تخت کرمان، که در نزدیک مدرسۀ محمود گاؤن واقع شده است، می‌توان نشان سلطنتی سرزمین ايران را که ترکیبی است از پیکر یک شیر و خورشید برآمده از پشت آن مشاهده کرد. بدیهی است که همۀ کاشی‌کاران و صنعتگرانی که برای تزیین گنبدها استخدام می‌شدند، کسانی بودند که در قرن پانزدهم میلادی از کاشان و دیگر مراکز کاشی‌سازی ایران آمده بودند.[57] سیدعلی طباطبا می‌گوید که در تزیین این بناها از خشت کبود، يعنى كاشى نيلى، استفاده می‌شده است.

هنر و معماری بناهای بیدر، شیوه‌های متفاوت خوشنویسی در آنها و همچنین طرح‌های گل‌دار و کاشی‌کاری‌های به‌کاررفته در آنها همه نشان از این دارند که تعداد زيادى صنعتگر، معمار، خوشنویس و کاشی‌کار از خاورمیانه، ایران و آسیای مرکزی در این منطقه فعالیت می‌کردند.

سبک معماری گلبرگه: قلعه‌ای در گلبرگه با سبک معماری بیدر.                 قلعه‌ای در بیدر.

مقبرۀ فیروزشاه.                                                                         مقبرۀ احمدشاه.

مقبرۀ گیسودراز                                                                            چوکندی (مقبرۀ) خلیل‌الله

نمونه‌ای از کاشی‌کاری در بیدر.

دورۀ حکومت محمدشاه سوم (1463-2482م) در واقع حکایت نخست‌وزیر خردمند او خواجه محمود گاؤن است. گاؤن سیاستمدار و دانشمندی بود که در بند جناح‌بازی و چنددستگی نمى‌افتاد. چنان که پیش از این نیز گفتیم، او درصدد بود بین آفاقی‌ها و محلی‌ها توازن برقرار کند. او در انتخاب محافظان سلطنتی و حکام از اصولی پیروی کرد که خود برای توازن قدرت مقرر کرده بود و آفاقی‌ها و محلی‌ها را به یک میزان به خدمت گرفت.[58] نه تنها منطقۀ مالهور را به شاه حبیب‌الدین محب‌الله[59] واگذار کرد، بلکه اجازه داد تا در شهر ساگر، از شهرهای ایالت بیجاپور، بر روی جسد خاکی شیخ عین‌الدین گنج‌العلم گنبدی ساخته شود.[60] گاؤن شیفتۀ علم بود و دلش می‌خواست بیدر را به مرکزی برای دانش اسلامی و محلی برای اقامت عرفا تبدیل کند و این امر به او کمک کرد ارتباط نزدیکی با افراد گوناگونی از علما، صوفیان و روشنفکران برقرار کند. مجموعۀ نامه‌های گاؤن که در اثرى به اسم ریاض‌الانشاء گردآوری شده‌اند گواهی بر این مدعایند.[61] او برای عملی کردن هدفش در سال 1472م در بیدر مدرسۀ بزرگى بنیان نهاد که کتابخانۀ وسيعى داشت.[62] اين وزير مدبر و دانشمند به علما، صوفیان و روشنفکران بلندمرتبۀ خاورمیانه نامه نوشت و آنها را به بیدر دعوت کرد. او در نامه‌ای خطاب به سیدی مي‌نويسد که دلش برای مصاحبت با اقطاب متبحر تنگ شده است. در نامۀ دیگری خطاب به خواجه عبیدالله احرارى (1404-1490م)، از صوفیان فرقۀ نقشبندیه، نوشت که در بیدر هیچ شخصیت روحانی برجسته‌ای نیست که مردم را آگاه کند.[63] اخلاف خاندان نعمت‌اللهی درگیر سیاست فرقه‌گرایی بودند و در میان صوفیان محلی نیز کسی نبود که به رشد معنوی و علمی مردم بیدر توجهی کند. محمد شمس‌الدین مولتانی (1457-1528م)، سید بدرالدین بدری اعلم حبیب‌الله (م. 1577م)، شیخ زین‌الدین کنجنشین (1365-1456م)، شیخ نور سمنانی، سید شاه‌اسماعیل غروری (م. 1466م) و فرزندانشان که در بیدر زندگی می‌کردند،[64] نتوانستند بر رشد معنوی و علمی مردم تأثیرگذار باشند.[65] اخلاف گیسودراز هم که در بیدر ساکن شده بودند در موقعیتی نبودند که حتی بتوانند متن‌های عرفانی را تفسیر کنند.[66] بنابراین، می‌بینیم که نگرانی گاؤن بی‌جهت نبود. گاؤن بسیار مشتاق بود در بیدر فضایی معنوی و علمی به وجود آورد و برای تحقق این هدف خود از دانشمندان بلندمرتبه عرصۀ علم از جمله مولانا نورالدین عبدالرحمان جامی، شرف‌الدین علی الیزدی، جلال‌الدین دوانی و بسیاری دیگر نیز دعوت به عمل آورد.[67]

در اواخر دورۀ حکومت بهمنی در 1538م، نسل اول مهاجران ایرانی به بيدر چشم از جهان فروبسته بودند. نسل بعدی مهاجران ایرانی از ایران عصر صفوی می‌آمدند که در آن زمان شکلی افراطی از تشیع بر آن حاکم بود. از بین پنج دولت محلی که بعد از فروپاشی سلسلۀ بهمنی تأسیس شدند، پادشاهان قطب‌شاهى، عادل‌شاهى، و نظام‌شاهى مذهب شیعه را مذهب حکومت خود اعلام کردند و روابط دیپلماتیک نزدیک خود را با ایران عصر صفوی حفظ کردند.

آنچه باعث شد حکومت بهمنی در دکن از هم فروپاشد، در واقع سیاست احمدشاه‌ولی بهمنی و جانشین او در خصوص حمایت از آفاقی‌ها بود. آنها توجهی به محلی‌ها نمی‌کردند و بسیار مشتاق بودند غیرمحلی‌ها را در اولویت قرار دهند. همین امر باعث شد محلی‌ها احساس کنند در حق آنها بی‌عدالتی شده و حس حسادت و خشم آنها برانگیخته شود. احمدشاه و جانشین او که بیش از اندازه متوجه عراقی‌ها و ایرانیان و ساکنان آن سوی دریاها بودند، اساساً آفاقی‌ها يا غربا را به محلی‌ها تبدیل کرده بودند و محلی‌ها را به آفاقی‌هایی به‌حاشیه‌رانده. مقصر پیدایش جو اختلاف و دشمنی بین گروه‌های مختلف جامعه در دکن که واکنش مقتدرانۀ محلی‌ها را در پی داشت احمدشاه و جانشین او بودند و همین فضاى نابرابری و اختلاف بود كه در نهایت مقدمات سقوط سلسلۀ بهمنی را فراهم آورد.

این جستار ترجمۀ کاوه بلوری از مقالۀ منتشرنشدۀ*

The Pro-Āfāqī Policy of Aḥmad Shāh Wali Bahmani: Its Impact and Consequences

است که پس از تغییرات تاریخی و فنی  فیروزه پاپن-متین و ویرایش وحید طلوعی به چاپ می­رسد

[1] آفاقی به کسانی می‌گویند که همۀ نقاط دنیا، آفاق، را در طلب علم طی می‌کنند. این اصطلاح به خارجی‌ها و مهاجرانی اطلاق می‌شود که فضل و دانشی از خود نشان می‌دهند و به مسلمانان مقیم دکن اشاره دارد که در گذشته از مناطق فارسی‌زبان مجاور شبه‌قارۀ هند به دکن مهاجرت کرده و سرانجام در آن منطقه ساکن شده‌اند.

[2] H. K. Sherwani and P. M. Joshi (eds.), History of Medieval Deccan (Hyderabad, 1973), vol. 1, 207-222. See also Muhammad Suleman Siddiqi, The Bahmani Sufis (Delhi: Idarah-i Adabiyat-i Delli, 1989), 31-45.

[3] Sherwani and Joshi, History of Medieval Deccan, vol. 1, 207-222.

[4] H. K. Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 37 and 55.

[5] Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 62.

[6] Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 62-63.

[7] Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 55.

[8] Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 77.

برای اطلاع از عللی که شروانی در خصوص رشد فرهنگ دکنی به دست می دهد بنگرید به

Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 76-77.

[9] سیدعلی طباطبایی، برهان مآثر (حیدرآباد، 1936)، 41؛

Mohammad Firishta, History of the Rise of the Mahomedan Power in India Till the Year A.D. 1612, trans. John Briggs (London: Longman Press, 1829), vol 2, 365-370;

رفیع‌الدین شیرازی، تذکرهالملوک (MSS، .L.M.O، شمارۀ 1611)، 9؛ مولوی ظهیرالدین، سلطان احمد شاه ولی بهمنی (حیدرآباد 1940)، 24؛ عبدالمجید صدیقی، ”فیروزشاه بهمنی،“ در مجموعه مقالات کنگرۀ تاریخ هند در نشست اللهآباد، 290؛

Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 102.

[10] Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 123.

[11] Firishta, History of the Rise, 346 and 349; Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 98-99, no. 3.

[12] Aziz Ahmad, Studies in Islamic Culture in the Indian Environment (Oxford: Clarendon Press, 1964), 48.

[13] P. M. Holt, Ann K. S. Lambton and Bernard Lewis, The Cambridge History of Islam (Cambridge: Cambridge University Press, 1970), vol. 1, 395-398.

[14] برای اطلاع از کلیات زندگی نامه‌ای او بنگرید به محمد مفید مستوفی، جامع مفیدی، به کوشش ایرج افشار (تهران: اساطیر، 1340)، 30-43؛ سیدغلامعلی‌شاه، مشکوهالنبوه (نسخۀ خطی روضۀ بزرگ گلبرگه)، ”نعمت‌الله ولی،“ در دایرهالمعارف اسلام، جلد 3، صفحات 450-452؛

Edward G. Brown, A Literary History of Persia (Cambridge: Cambridge University Press, 1929), 463-464; Nazir Ahmad, “An Old Persian Treatise of the Bahmani period,” Islamic Culture (July 1972), 213; Nazir Ahmad, “An Old Persian Treatise of the Bahmani period,” Islamic Culture (Jan. 1974), 50-57.

[15] Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 76-77.

[16] Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 77.

[17] Firishta, History of the Rise, 392; Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 132; J. S. King, The History of the Bahmani Dynasty (London: Luzac, 1900), 50;

طباطبایی، برهان مآثر، 48 و 54.

[18] طباطبایی، برهان مآثر، 54-55؛

King, The History of the Bahmani Dynasty, 50.

بعضی از آفاقی‌ها و از جمله سیدحسن بدخشی و میرعلی سیستانی از شاه منصب سیصدی دریافت کردند. قاسم‌بیگ صف‌شکن منصبی پانصدی دریافت کرد و جاگیر منطقۀ کلبر نیز به او رسید. خواجه‌بیگ قلندرخان و داروغه گلبرگه شد و میرخورد به منصب هزاری ترفیع پیدا کرد.

[19] طباطبایی، برهان مآثر، 54-55؛

King, The History of the Bahmani Dynasty, 50-55; Firishta, History of the Rise, 392-400; Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 132.

[20] Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 132; Firishta, History of the Rise, 395.

[21] Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 132.

آفاقی‌های دیگری که در نجات دادن جان احمدشاه نقش داشتند عبارت بودند از میرفرخ بدخشی، میرعلی خورد، عبیدالله کابلی، خسرو ازبک، خواجه‌حسن اردستانی، قاسم‌بیگ صف‌شکن. بنگرید به

Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 139.

[22] King, The History of the Bahmani Dynasty, 59-60.

[23] Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 200-201; Firishta, History of the Rise, 396.

[24] Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 134.

[25] طباطبایی، برهان مآثر، 73-74؛

Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 134, no. 3; Firishta, History of the Rise, 396; J. N. Hollister, The Shi’a of India (London: Luzac, 1953), 107-109.

[26] W. Haig, “The Religion of Ahmad Shah Bahmani,” Journal of the Royal Asaitic Society (1924), 73; Hollister, The Shi’a of India, 107-109.

[27] طباطبایی، برهان مآثر، 54؛ مستوفی، جامع مفیدی، 30-35؛ مولوی ظهیرالدین، سلطان احمد شاهولی بهمنی، 209-226.

[28] برای اطلاع از اسامی اعضای این هیئت اعزامی و جزییات آن بنگرید به

Firishta, History of the Rise, 418.

همچنین بنگرید به مستوفی، جامع مفیدی، 30-43؛ سیدغلامعلی‌شاه، مشکوهالنبوه، 20؛ میرزاضیاءالدین‌بیگ، احوال و آثار شاه نعمتالله ولی کرمانی (کراچی، 1975)، 19-47.

[29] طباطبایی، برهان مآثر، 54؛

Firishta, History of the Rise, 418; Siddiqi, The Bahmani Sufis, 155-165.

[30] برای اطلاع از اسامی اعضای هیئت اعزامی دوم بنگرید به مستوفی، جامع مفیدی، 30-43؛ سیدغلامعلی‌شاه، مشکوهالنبوه، 20؛ طباطبایی، برهان مآثر، 65؛ محمدقدیرخان منشی، تذکرهالقدیری (O.M.L, MSS)، 31؛ جهنما علی‌شاه، تاریخ محمدیه (حیدرآباد، 1318)، 201.

Firishta, History of the Rise, 419; Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 133-134; Siddiqi, The Bahmani Sufis, 155-157.

[31] متخصصان معتقدند که شاه برهان‌الدین خلیل‌الله در سال 834ق/1431م وارد دکن شد. با این همه این تاریخ دقیق نیست، زیرا شاه خلیل‌الله بعد از مرگ پدرش به دعوت شاهرخ، پسر امیرتیمور، به هرات سفر کرد. پس به احتمال زیاد نمی‌توانست زودتر از سال 835ق/1432م وارد دکن شده باشد. مستوفی، جامع مفیدی، 38-46؛ سیدغلامعلی‌شاه، مشکوهالنبوه، 20؛ میرزاضیاءالدین‌بیگ، احوال و آثار، 19-47؛

Brown, A Literary History of Persia, 463-464.

[32] طباطبایی، برهان مآثر، 68؛ سیدغلامعلی‌شاه، مشکوهالنبوه، 20؛

Brown, A Literary History of Persia, 480; Firishta, History of the Rise, 421.

[33] Firishta, History of the Rise, 421.

او دختر دومش را نیز به عقد آفاقی دیگری به اسم شاه‌قلی سلطان چنگیزی درآورد. بنگرید به

Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 152.

[34] طباطبایی، برهان مآثر، 68.

[35] ه. خ. شروانی، محمود گاؤن: وزیر اعظم بهمنی (الله‌آباد: کتابستان، 1942)، 22، پانوشت 3؛ ه. خ. شروانی، سلسلۀ بهمنی در زمان ورود محمود گاؤن به بیدر، فرهنگ اسلامی (ژانویه 1940؛ جولای 1942).

[36] بعد از مرگ علاءالدین احمد دوم و وقتی همایون وارث مطلق معرفی می‌شود، شاه محب‌الدین حبیب‌الله قاضی از غیبت همایون استفاده می‌کند و به کمک آفاقیان دیگر شاهزاده حسن را به تخت سلطنت می‌نشاند.

[37] می‌گویند وقتی شاه خلیل‌الله وارد بیدر شد، احمد درگیر نبرد ملوای دوم بود. به گفتۀ محمد مفید مستوفی، وقتی شاه خلیل‌الله از این قضیه آگاه شد، کجاوه‌ای بر فیلی بست و مستقیماً به میدان نبرد رفت. به گفتۀ مستوفی، او با حضورش در میدان نبرد روحیۀ دشمن را تضعیف و به احمدشاه کمک کرد که به پیروزی دست یابد. بنگرید به مستوفی، جامع مفیدی، 45-46.

[38] وقتی شاهزاده حسن و حبیب‌الله نتوانستند در برابر نیروهای همایون‌شاه در بیر مقاومت کنند، شتابان به سمت بیچاپور رفتند تا پناه گیرند. سراج‌خان جنیدی، حاکم بیجاپور، از آنها به‌خوبی استقبال کرد و در قلعۀ خود پناهشان داد. با وجود این، همایون‌شاه در دل شب قلعه را محاصره کرد و حبیب‌الله را کشت و دیگران را دستگیر کرد و به بیدر فرستاد و در بیدر نیز همۀ آنها با قساوت تمام کشته شدند.

[39] مستوفی، جامع مفیدی، 45-50؛

Siddiqi, The Bahmani Sufis, chap. 3.

[40] سیدالسادات سیدمحمد حنیف از پیروان مسعودبیگ، قطب فرقۀ چشتیه، نیز در بیدر زندگی می‌کرد. گیسودراز، مکتوبات، تصحیح سیدعطا حسین (حیدرآباد، 1362)، 3، طباطبایی، برهان مآثر، 96-107؛ محمد سلطان، آیینۀ بیدر (گلبرگه، بی‌تا)، 82-83؛ محمدعلی سامانی، سیرۀ محمدی (الله‌آباد،1347ق)، 143-147؛

  1. Yazdani, Bidar: Its History and Monuments (Oxford: Oxford University Press, 1947), 185.

[41] طباطبایی، برهان مآثر، 75.

[42] طباطبایی، برهان مآثر، 77؛

Firishta, History of the Rise, 430.

[43] Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 167-168.

[44] طباطبایی، برهان مآثر، 81-82؛

Firishta, History of the Rise, 436; Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 167-169; Siddiqi, The Bahmani Sufis, 166-167.

[45] پسر بزرگ سید شاه اصغر حسینی که در سال 1448م در گلبرگه از دنیا رفت. گیسودراز علاقۀ بسیاری به او داشت و خود شخصاً مباحث مختلفی چون فقه، دستور زبان عربی و تصوف را به او آموزش داد. ملفوظات او با عنوان محبتنامه بعدها به همت خلیفۀ او، سیدمحمدبن فضل‌الله حسینی واعظی گردآوری شدند. سیدیدالله حسینی، محبتنامه، 116-125؛ سیدغلامعلی‌شاه، مشکوهالنبوه، 20؛ سامانی، سیرۀ محمدی، 134-136.

[46] Siddiqi, The Bahmani Sufis, 55-57 and 168-169.

[47] جهنما علی‌شاه، تاریخ محمدیه، 142؛ محمد محی‌الدین، تاریخ خورشیدجاهی (حیدرآباد، 1286ق)، 205؛ محمدقدیرخان منشی، تذکرهالقدیری، 36.

[48] شاه سفیرالله، پسر اکبر حسینی، سپهسالار بیدر شد.

[49] طباطبایی، برهان مآثر، 88؛

Firishta, History of the Rise, 449.

[50] Firishta, History of the Rise, 463-464; Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 183-185.

طباطبایی، برهان مآثر، 95؛ محمود گاؤن، ریاض الانشاء (حیدرآباد، 1948)، 137، نامۀ شمارۀ 49؛ 399، نامۀ 149.

[51] طباطبایی، برهان مآثر، 89-91؛

Firishta, History of the Rise, 454-454.

[52] طباطبایی، برهان مآثر، 92-94؛

Firishta, History of the Rise, 458-464; Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 179-180.

[53] Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 58-59.

[54] Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 131.

[55] Yazdani, Bidar, 7.

[56] Yazdani, Bidar, 102.

[57]

Yazdani, Bidar, 70-71.

[58] Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 226-227;

شروانی، محمود گاؤن، 177-200.

[59] یوسف حسین‌خان، فرمانها و سندهای سلاطین دکن (حیدرآباد، 1963)، 3؛ شروانی، محمود گاؤن،

Siddiqi, The Bahmani Sufis, App. B-5.

سلطان محمودشاه بهمنی (1482-1518م) در یکم جمادی‌الثانی 894ق به موجب فرمانی، 5250 بیگا زمین به شاه محب‌الله واگذار کرد. بنگرید به حسین‌خان، فرمانها و سندهای سلاطین دکن، 4 .

[60] شیخ مصطفی جنیدی، شجرۀ ارادت و اجازات پیشوایان خود (نسخۀ خطی گردآوری‌شده در قرن هفدهم میلادی)، 9.

[61] گاؤن، ریاضالانشاء، 136-150.

[62] Sherwani, The Bahmanis of the Deccan, 204;

گاؤن، ریاضالانشاء، 145.

[63] گاؤن، ریاضالانشاء، 23-27، نامۀ شمارۀ 3؛ 314، نامۀ شمارۀ 107.

[64] Siddiqi, The Bahmani Sufis, chap. 2.

[65] محمد کریم‌الدین، مخزن الکرامت (حیدرآباد، 1320ق)، 118-119.

[66] می‌گویند شیخ ابوالحسن (م. 1497م)، پسر شاه کلیم‌الله (م. 1486م) و نبیرۀ گیسودراز، برای تفسیر چند متن عرفانی انتزاعی که از نظر عالمی به اسم شیخ خنان کفرآمیز بودند به نزد محمد شمس‌الدین مولتانی رفت. فرشته نیز دربارۀ یکی دیگر از اعضای خاندان گیسودراز نوشته و گفته که او را در فاحشه‌خانه‌ای دستگیر کردند و در ملاء عام تازیانه خورد. بنگرید به

Siddiqi, The Bahmani Sufis, chap. 2.

[67] گاؤن، ریاضالانشاء، 152-156، نامۀ شمارۀ 38؛ 172، نامۀ شمارۀ 41؛ 175، نامۀ شمارۀ 43؛ 82-83، نامۀ شمارۀ 15، 133، نامۀ شمارۀ 35، 173، نامۀ شمارۀ 32؛ 14-19، نامۀ شمارۀ 1.

مشروع‌سازی قدرت: درک نظام مذهبی-فرهنگی قطب‌شاهیان گلکنده

قرن* چهاردهم میلادی دورۀ تسلط مسلمانان بر حکومت جنوب هند بود و برای اثبات این امر می‌شود به شکل‌گیری حکومت‌های اسلامی محلی، از جمله حکومت بهمنی‌ها و پنج حکومت جانشین آنها، در این منطقه اشاره کرد. تسلط مسلمانان باعث شد بُعد جدیدی به نهادهای سیاسی، مذهبی و اجتماعی- فرهنگی دکن افزوده شود. تضعیف قدرت‌های سیاسی هندو، از جمله کاکاتیا، گنگا، گاجاپاتی، ردی، ویلاما و در نهایت ويجياناگر، منجر به تغییراتی در نظام‌های مذهبی دکن شد.[1] اتحاد سیاسی و ثباتی که حکومت‌های هندو پیش از آن پدید آورده بودند در حدود قرن چهاردهم از بین رفت و این امر طبیعتاً منجر به ظهور ادیان متفاوتی در آن منطقه شد که پیروان زیادی نداشتند و از میان آنها می‌شود به بودائیسم، جینیسم و مسیحیت اشاره کرد.[2] در نتیجه، دو دین اصلی هندو و اسلام همچنان ادیان غالب منطقه باقی ماندند. فرقه‌های متفاوت آیین هندو که در قرن‌های پیش از آن در اوج شهرت قرار داشتند عبارت بودند از شیوائیسم،[3] وشناویسم،[4] آیین شکتی[5] و تعدادی از آیین‌های بدوی.[6] بعد از حملۀ مسلمانان به دکن و اشاعۀ اسلام در آن منطقه، گروه‌های جدیدی از مسلمانان به منطقه راه یافتند که در واقع آغازکنندۀ فعالیت‌های تبلیغاتی آیین اسلام بودند.[7] سرانجام، بیشتر فرقه‌های مذهبی هندو به علت تبلیغات ناکافی و نیز به سبب سقوط حکومت‌های هندو در منطقۀ جنوب تضعیف شدند. این مسئله باعث شد اسلام بیش از پیش در منطقه رواج یابد و پیروان بیشتری پیدا کند.[8] بعد از اینکه حکومت‌های بسیاری در دکن به قدرت رسیدند و از قدرت ساقط شدند، در اوایل قرن شانزدهم، قطب‌شاهیان حکومت خود را در ناحیۀ تلنگ، واقع در دکن، بنیاد نهادند. سلطان‌قلی قطب‌الملک که از اهالی قبیلۀ ترك‌ ایرانی قراقویونلو بود، در سال 1518م سلسلۀ قطب‌شاهیان را تأسیس و گلکنده را پایتخت خود اعلام کرد. قلمرو سلسلۀ قطب‌شاهی تقریباً همۀ منطقۀ تلنگ را در بر می‌گرفت. حکومت قطب‌شاهی نقش مهمی در اشاعۀ هر چه بیشتر دین اسلام و به‌خصوص مذهب شیعه، مذهب رسمی قطب‌شاهیان، در آن منطقه داشت. با این همه، مسلمان آن منطقه همیشه در اقلیت بودند.[9]

قطب‌شاهیان شیعه بودند. تعلق آنان به این فرقۀ اسلامی را می‌توان در گفته‌ای از سلطان‌قلی مشاهده کرد كه می‌گوید وی به پیامبر و آل على سوگند خورده که چنانچه بتواند به استقلال خود یابد، مذهب دوازده‌امامی را در همۀ مناطقی که هیچ‌گاه در آنها پرچم تشیع به اهتزاز در نیامده بود رواج دهد. با این حال، گوشزد مي‌كند كه در این امر از شاه ایران، شاه‌اسماعیل، پیروی نمي‌كند، زیرا نیاکان او پیش از این، یعنی از دورۀ حکومت سلطان یعقوب، شیعه بوده و خاندانش پیرو مذهب دوازده‌امامى بوده‌اند.‌[10] بنابراین، مذهب شیعه در دوران حکومت قطب‌شاهیان به مذهب رسمی نخبگان حاکم بر جامعه تبدیل شد و طبیعتاً توانست از حمایت مردمی برخوردار شود. اما به‌رغم این مسئله، مذهب اهل سنت، که سلسلۀ تغلقيان و بهمنی‌ها در دکن از آن پیروی می‌کردند، همچنان مذهب غالب منطقه باقی ماند.[11] ظاهراً چنان که تاورنیه (Jean-Baptiste Tavernier, 1605-1689‌)، سیاح پرآوازه، شرح می‌دهد، اختلافات بین این دو فرقه آشتی‌ناپذیر بود.

اختلاف بین مسلمانان فقط به تفسیرهای متفاوتی که از قرآن به دست می‌دهند محدود نمی‌شود، بلکه آنان در خصوص اولین جانشینان پیامبر نیز با هم اختلاف نظر دارند. این اختلاف باعث پدید آمدن دو فرقۀ کاملاً متضاد شده است که یکی از آنها سنی نامیده می‌شود و ترک‌ها از آن پيروى مي‌كنند و دیگری شیعه است كه مذهب ایرانی‌هاست.[12]

نیرا چاندوک بر این باور است که دین در هر جامعه اساساً سه بُعد دارد: اول بُعدی نظری برای درک فعالیت‌های اجتماعی،[13] دوم بُعدی مبتنی بر ارتباط دین با دیگر ابعاد جامعه از جمله اقتصاد، حکومت و طبقۀ اجتماعی[14] و در آخر نقش مهم دین در شکل بخشیدن به تشکیلات و جنبش‌های مذهبی.[15] حال اگر دریابیم دین چگونه باعث پدیدار شدن ساختارهای سلطه در هر نظام اجتماعی می‌شود، آن‌گاه با نظریۀ ماکس وبر (Max Weber, 1864-1920) در خصوص تأثیر نظام اخلاقی پروتستان بر ظهور جامعۀ مدرن هم‌رأی خواهیم شد؛ نظریه‌ای که نقش مهمی در تعیین رابطۀ دین و جامعه داشته است. معمولاً به پرسش گرفتن ارزش‌های اخلاقی و فعالیت‌ها و شرایط گوناگون در جامعه ارزش‌های مذهبی آن جامعه را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. در جوامع گوناگون دکن، حمایت از مذهب و فرهنگ و سیاسی کردن آنها در واقع ابزاری در اختیار گروه‌های متفاوت جامعه، و به‌ویژه گروه‌های اقلیت، قرار می‌داد که به کمک آن به گروه‌های فشار کارآمدی تبدیل می‌شدند. علاوه بر این، چنین وضعیتی باعث می‌شد که این گروه‌های اقلیت در موقعیت بهتری نسبت به اکثریت جامعه قرار گیرند.[16] در منطقۀ دکن، مذهب جزیی از نظام اجتماعی بود و در واقع ابزار سیاسی مهمی محسوب می‌شد که واقعیت‌های اجتماعی-اقتصادی را منعکس می‌کرد. مذهب ابزاری در دست نجیب‌زادگان بود و نه فقط باعث تداوم ساختارهای سلطه در نظام می‌شد، بلکه در چارچوب نظام ادعاهای گوناگونی مطرح می‌کرد و در خصوص پیگیری این ادعاها نیز نقشی مؤثر داشت.[17] قطب‌شاهیان با اینکه پیرو مذهب شیعه بودند، نه فقط از مسلمانان، بلکه از نهادهای مذهبی غیراسلامى ضعیف‌شده نیز حمایت می‌کردند، زیرا معتقد بودند حمایت از نهادهاى مذهبى فایده‌های سیاسی بسیاری برایشان دارد. در نتیجه، خیلی از نهادهای مذهبی و از جمله معبد، ماتها، آگراهارا، مسجد، درگاه، خانقاه و عاشوراخانه‌ها در آن دوران به مراکزی برای تبلیغ و حفظ اين اديان تبدیل شدند. این نهادهای مذهبی رفته‌رفته با حمایت حکام و نجیب‌زادگان توانستند زمین‌هایی بزرگ و منابع درآمد دیگری برای خود به دست آورند. یکی از اهداف اصلی این نهادهای مذهبی مسلمان و غیرمسلمان ارتقای رفاه معنوی جامعه بود، چنان که در خصوص مسایل اجتماعی و اقتصادی به اهالی جامعه کمک می‌کردند و مثلاً به یتیم‌ها غذا و لباس مجانی می‌دادند و مراسم لنگر (آشپزخانۀ همگانی) برگزار می‌کردند. این نهادهای مذهبی علاوه بر اینکه به مراکز مذهبی و معنوی مهمی تبدیل شده بودند، بر عقاید تودۀ مردم نیز تأثیر می‌گذاشتند، باورهای آنان را بیان می‌کردند و علاوه بر اینها، تأثیر عمیقی بر زندگی سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مردم می‌گذاشتند.[18]

سیاست مذهبی قطب‌شاهیان سیاست جذب و همگون‌سازی بود که هدف از آن، از طرفی حفظ نظام اجتماعی-اقتصادی فئودالیسم بود و از طرفی دیگر، مشروع‌سازی سیاست‌های دولت. تبلور این سياست را می‌توان در تعداد زمین‌هایی که حکام و زیردستان آنها به نهادهای مذهبی هندو و از جمله معبد، ماتها، و آگراهاراها می‌بخشیدند مشاهده کرد.[19] با این همه، اعتبار و محبوبیت این نهادهای مذهبی هندو در کل کم شده بود، زیرا حامیان خود را از دست داده بودند. معابد واقع در مناطق ساحلی آندهرا پرادش و رایالاسیما بیش از دیگر معابد هندو تضعیف شده بودند و این امر به‌خصوص بعد از سقوط حکومت گجپتی در 1538م و همچنین بعد از سقوط حکومت ویجایانگر در 1565م، بیش از پیش شدت گرفت.[20] علت این انحطاط سقوط قدرت سیاسی هندو در این مناطق بود که در نهایت تضعیف ماتها و آگراهارا را نیز در برداشت. علاوه بر این، چنان که به نظر می‌رسد، ظهور اسلام و نهادهای وابسته به آن که از حمایت حکومت برخوردار بودند نیز علت دیگری بود که باعث شد نهادهای هندو حامیان خود را از دست بدهند، زیرا نهادهای نوبنیاد مسلمانان به رقابت با آنها می‌پرداختند.[21]

قطب‌شاهیان برای گسترش حکومت خود در هر جا که می‌توانستند نهادهای مذهبی اسلامی و از جمله مسجد، خانقاه، عاشوراخانه و درگاه ساختند، زیرا این نهادها مراکز مهمی بودند و باعث می‌شدند قدرت و اولویت مذهبی قطب‌شاهیان، یعنی مذهب تشیع، در بین مردم رواج پیدا کند. در آن دوران، تعداد خانقاه‌ها انگشت‌شمار بود که علت آن عمدتاً تضعیف این نهاد مذهبی در دنیای مسلمانان آن زمان بود و علاوه بر این، درگاه‌‌ها در ایالت آندهرا پرادش روزبه‌روز محبوبیت بیشتری پیدا می‌کردند.[22] اگر کمک‌های مالی حکومت به نهادهای مذهبی را بررسی کنیم، می‌بینیم که پیوند جالبی بین این نهادها و حکومت وجود داشته است. حکام سلسلۀ قطب‌شاهی از نخبگان و نهادهای مذهبی حمایت می‌کردند و در عوض از مشروعیت سیاسی برخوردار می‌شدند. در واقع، می‌توان گفت نهادهای مذهبی و حکام با یکدیگر متحد بودند و نیازهای یکدیگر را برمی‌آوردند. به عبارتی دیگر، قدیسان به علت تأثیری که بر افکار عمومی داشتند، سیاست‌های حکام را مشروعیت می‌بخشیدند و حکام نیز در عوض زمین‌هایی در اختیار آنها قرار می‌دادند و به این شکل به آنها کمک اقتصادی می‌کردند و آنان را قانع نگه می‌داشتند.

به گفتۀ سما ردی، برای تأمین مخارج نهادهای مذهبی دو منبع درآمد اصلی وجود داشت که عبارت بودند از دارایی‌های بلندمدت یا ثابت و دارایی‌های کوتاه‌مدت یا جاری. گروه اول دارایی‌های منقول و غیرمنقول را در بر می‌گرفت که از جملۀ آنها می‌توان به جاگیرهای روستاها، زمین‌ها، باغ‌ها، ساختمان‌ها و نیز رمه‌های گاو و جواهرآلات اشاره کرد. گروه دوم شامل درآمد حاصل از مالیات، عوارض و دیگر موقوفه‌های مالی می‌شد. گرچه نهادهای مذهبی از طرف گروه‌های گوناگون جامعه حمایت می‌شدند، بیشترین و باارزش‌ترین کمک را از جانب حکام و مقام‌های حکومتی دریافت می‌کردند.[23] افراد دیگری هم بودند که به تأمین مخارج نهادهای مذهبی کمک می‌کردند که به ترتیب اهمیت و مقامشان عبارت بودند از مقام‌های زیردست شاه، نجیب‌زادگان طبقۀ فئودال، گروه‌های مستقل، تشکیلات فرقه‌ای و افراد مستقل.

بر اساس شواهد موجود، بیشتر نهادهای مذهبی در دورۀ حکومت قطب‌شاهیان صاحب زمین‌هایی بزرگ بودند و درآمد آنها از همین زمین‌ها حاصل می‌شد. برای مثال، سلطان‌محمد‌قلی قطب‌شاه درآمد حاصل از جاگیر روستایی را به خانقاه سیدشاه راجو اول بخشید.[24] بیشتر مساجد در شهرهای مهمی چون گلکنده و حیدرآباد نیز به همین شکل درآمد حاصل از زمین‌های متفاوتی را دریافت می‌کردند. علاوه بر این، بعضی از نهادهای مذهبی نیز از طریق خانه یا مغازه‌هایی که در اختیارشان بود درآمد کم‌و‌بیش ثابتی به دست می‌آوردند. این رابطۀ مالی محرز می‌سازد که جلب نظر مساعد عناصر مسلط در حکومت و تشکیلات وابسته به آن و نیز جلب توجه عناصر مسلط در بین مقام‌های مذهبی که از حمایت شاه و نجیب‌زادگان برخوردار بودند و از این حمایت استقبال می‌کردند مسئله‌ای ضروری بود. بر اساس کتیبۀ فارسی مسجد صالح‌بیگم، واقع در شهر قدیمی حیدرآباد در نزدیکی منطقۀ کتلاعلی‌جاه که در 1657م نوشته شده است، صالح‌بیگم سیده، از حامیان سلطنتی، برای کمک به مخارج این مسجد تعدادی مغازه و خانه در اختیار آن قرار داده است.[25]

روستاها و قطعه‌زمین‌هایی که در اختیار نهادهای مذهبی قرار داشتند، در واقع بیشتر تضمینی بودند برای تأمین درآمدی ثابت برای این نهادها و نیز تأمین کالاهای اساسی مورد نیاز آنها. ماهیت این زمین‌های وقفی چنان بود که دریافت‌کنندگان زمین، یعنی نهادهای مذهبی، یگانه مالک زمین یا روستایی می‌شدند که به آنها اهدا می‌شد و گاهی هم قسمت‌هایی از این زمین‌ها را به کشاورزان اجاره می‌دادند تا روی آنها کشت‌و‌کار کنند و کشاورزان نیز قسمتی از محصول را در اختیار مالک زمین قرار می‌دادند. گاهی اوقات نیز زمین‌ها را به همراه کشاورز مستأجر به نهادهای مذهبی می‌بخشیدند.[26] در کتیبۀ مسجد میان‌مشک در حیدرآباد، که در 1681م نوشته شده است، مطلبی دربارۀ اجاره دادن زمین‌های متعلق به نهادهای مذهبی آمده است. در این کتیبه به یکی از سپهسالاران قطب‌شاهی با نام میان‌مشک و کمک‌هایی که به مسجد میان‌مشک کرده اشاره شده است. او زمین‌ها و باغ‌های روستای عطاپور را به کشاورزان اجاره می‌داد و درآمد حاصل از آن را به مسجد میان‌مشک می‌بخشید تا به مخارج مسجد کمک کند.[27] علاوه بر این، بر اساس اطلاعات مندرج در این کتیبه، حامیان سلطنتی درآمد حاصل از عوارض را نیز به این نهادها می‌بخشیدند. برای مثال، ملک‌مشک درآمدهای حاصل از مغازه‌های بازار کنار مسجد میان‌مشک را به آن مسجد بخشید تا مخارج انجمن‌های خیریه‌ای را تأمین کند که خود در آن مسجد تأسیس کرده بود.[28] بعضی وقت‌ها نیز مقام‌های حکومتی از نهادهای مذهبی مالیات و عوارض نمی‌گرفتند که نوعی کمک به این نهادها محسوب می‌شد.[29]

درگاه‌ها درآمدی ثابت داشتند که از راه کمک‌های نقدی و جنسی به دست می‌آمد. حکومت قطب‌شاهی معمولاً به درگاه‌های مستقر در قلمرو خود مستمری می‌داد. بنا بر گزارشی که تاریخ ظفر از درآمدها و هزینه‌های پادشاهی گلکنده از 1685 تا 1686م به دست می‌دهد، حکومت قطب‌شاهی برای کمک به میران‌شاه راجو مبلغ نظرگیر 397.801 روپیه مستمری پرداخت می‌کرد. میران‌شاه راجو یا شاه راجو دوم قدیس صوفی‌مسلک خانقاه حیدرآباد بود که آخرین سلطان قطب‌شاهی، یعنی ابوالحسن، از او حمایت می‌کرد. تاریخ ظفر اضافه مي‌كند که در آن زمان مستمری معابد هندو مبلغی معادل 64.925 روپیه بود.[30]

در کتیبۀ فارسی مسجد میران‌مشک، متعلق به 1681م، علاوه بر مطلبی دربارۀ سازنده و حامی اصلی مسجد، یعنی میران‌مشک، اشاره‌ای هم به مخارج این مسجد و نهادهای مذهبی دیگری شده است که با آن قابل مقایسه بودند:[31]

کارکنان مسجد حقوق سالیانه (بر اساس واحد پولی هُن)
1 سرپرست مسجد 20
2 مؤذن 10
3 مسئول توزیع جانماز 6
4 هزینه‌های اضافی 6
5 مسئول آب 6
6 مسئول مشعل 72
7 دربان 12
8 دو نظافتچی 6
9 خادم برهمن 84
10 بنّاهای مسئول تعمیر پله‌ها 6
11 دو نفر مسئول شستن قالی 15
12 دو مسئول آب‌کشی 12
مجموع 114 یا 115

جدول 1. برگرفته از

Bilgrami, Landmarks of the Deccan, 83-84.

اقلام هزینۀ کالاها در سال (بر اساس واحد پولی هُن)
1 نفت برای چراغ 12
2 نفت برای چراغ (هزینه‌های اضافی) 6
3 فرش برای مسجد 21
4 آشپزخانه 6
5 حراست و هزینه‌های مرتبط با آن 12
6 ساخت حمام و هزینه‌های مرتبط با آن 98
7 سوخت حمام 40
8 علوفۀ رمۀ گاو، سطل و طناب 162
9 حصیر و ملافۀ مخصوص حمام 12
مجموع 183 یا 184

جدول 2. برگرفته از

Bilgrami, Landmarks of the Deccan, 83-84.

ادارۀ مساجد و نهادهای مذهبی مشابه آنها کار پرهزینه‌ای بود. یکی از این نهادهای مذهبی عاشوراخانه بود که برای قطب‌شاهیان شيعه اهمیت ویژه‌ای داشت و در واقع، افراد جامعه را در این مکان با هم متحد می‌کردند. حکام قطب‌شاهی طی ماه محرم بسیار خیرات می‌کردند. مثلاً در دورۀ محمدقلی قطب‌شاه مبلغی حدود 400 هزار هُن (واحد پول) صرف تهیۀ غذا برای سیدها و علما می‌شد. علاوه بر این، هر سال مبلغ 60 هزار هُن خرج لنگر و حقوق کارکنان عاشوراخانه‌ها و 12 هزار هُن صرف کمک به محتاجان و فقیران شده و 100 هزار هُن دیگر نیز بین بنیادهای خیریه تقسیم می‌شد.[32] این مسئله نشان‌دهندۀ سیاستی بود که حاکم قطب‌شاهی برای جذب گروه‌های مختلف جامعه اتخاذ کرده بود. نویسندۀ حدیقهالسلاطین قطبشاهی می‌نویسد که علاوه بر ابراهیم قطب‌شاه و محمدقلی قطب‌شاه، عبدالله قطب‌شاه نیز طی ماه محرم بسیار سخاوت به خرج می‌داد و به یتیمان غذا و لباس مجانی می‌بخشید و مراسم لنگر برگزار می‌کرد.[33] این علاقۀ حاکم قطب‌شاهی برای خدمت‌رسانی به مردم و همچنین اقداماتش برای رفاه حال آنها مسلماً احترام و منزلت او را نزد شهروندان بالا می‌برد.

در خصوص دیگر جوامع مذهبی باید به خاطر داشت آنچه اساساً باعث پیدایش بحران مالی در نهادهای مذهبی آنها و به‌خصوص نهادهای مذهبی هندوها شد، عدم حمایت از این نهادها بود. برای مثال، وقتی قطب‌شاهیان تعداد روستاهای وقفی معبد سيمها چَلَم را از ده روستا به یک روستا کاهش دادند، بودجۀ ادارۀ این معبد کاهش یافت و این مسئله تأثیری زیان‌بخش بر عملکرد آن گذاشت.[34] بر اساس آنچه در گزارش‌های تاریخی مرتبط با روستای پداپودی، واقع در منطقه گنتو، آمده است، گاهی آگراهارا انعام و زمین‌های متعلق به برهمن‌ها را مصادره می‌کرد.[35] اما درست برعکس، بر اساس اطلاعات کتیبۀ موجود در روستای مسیحاپت، واقع در منطقه نیلور، که در سال‌های 1586-1587م نوشته شده است، درمی‌یابیم یکی از مقام‌های مسلمان حکومت قطب‌شاهی، با نام لال‌خان، روستايى را براى آگراهارا به چند برهمن می‌بخشد.[36]

نهادهای مذهبی، از جمله خانقاه و عاشوراخانه، در واقع به شهرسازى حکام گلکنده مشروعیت می‌بخشیدند. پادشاهان مسلمان هند برای به دست آوردن مشروعیت سیاسی به حمایت صوفیان متکی بودند، زیرا حمایت نخبگان مذهبی برای حفظ قدرت ضروری بود. در کل، نگرش حکومت‌های دکنی به علما[37] و صوفیان[38] ماهیتی یکسان نداشت، اما با توجه به محبوبیت قدیسان صوفی‌مسلک هیچ حکومتی نمی‌توانست به آنها بی‌توجه باشد. قطب‌شاهیان نظری حمایتگرانه نسبت به صوفیان داشتند، زیرا به واسطۀ صوفیان می‌توانستند اعتماد کامل تودۀ مردم را نسبت به حکومت خود به دست آورند. صوفیان چنان نفوذی بر حکام داشتند که حتی گاه مسئولیت طراحی سیاست‌های مهم حکومت را بر عهده داشتند.[39] بسیاری از مردم به این قدیسان صوفی‌مسلک رجوع می‌کردند و از آنها می‌خواستند تبعیض و نابرابری رایج در جامعه را از بین ببرند. جنبش صوفیان علاوه بر اینکه توان تميیز ارزش‌هاى معيار را در اختیار حکومت قطب‌شاهی قرار داد، جو مساعدی برای تجدید رابطۀ فرهنگی گروه‌های متفاوت در دکن پدید آورد.[40]

صوفیان پیش از تأسیس سلطنت مسلمانان در جنوب، در منطقۀ آندهرا ساکن بودند. آنها در آن دوران در مناطق متفاوت خانقاه‌های بسیاری تأسیس کرده بودند که در واقع مرکز فعالیت‌های تبلیغی آنها بود.[41] از تصوف طی دوران حکومت قطب‌شاهیان، به‌رغم شیعه بودن حکام، در مناطق تلوگوزبان حمایت می‌شد. از جمله قدیسان این دوران که اطلاعاتی از آنها در دست است می‌توان به سیدشاه جمال (1590م) از اهالی ورنگل ، سیدعبدالطیف لاابالی (1647م)، سیدشاه‌ عبدلله قادری از اهالی کرنول، سیدابوطاهر و سیدکلیم‌الله مکائی (1653م) از اهالی جانکام پیت، منطقه‌ای در نظام‌آباد، اشاره کرد.[42] طی این دوران، اعضای فرقۀ چشتیه افراد بانفوذی بودند و ظاهراً ابراهیم قطب‌شاه در آن دوران حسین‌شاه والی (1671م) را به گلکنده دعوت کرد.‌[43]

خانقاه‌ها درصدد بودند بین مردم آگاهی مذهبی ایجاد کنند و به این ترتیب، به آنها آموزش دینی دهند. به گفتۀ مورخ معروف این عهد، نظامی، ”گروه فرهنگی مسلمان از طریق عرفان موفق شد خود را با فضای محلی وفق دهد و علاوه بر این، عرفان باعث شد همۀ موانع اجتماعی-زبانی‌ای که باعث جدایی جنوب از شمال شده بودند کنار روند و راه برای توسعۀ گرایش‌هایی باز شود که کل هند را در بر می‌گرفتند.“[44] او همچنین شرح می‌دهد که ”اشتیاق صوفیان به برقراری ارتباط مستقیم با طبقۀ عوام وشریک شدن با شادی‌ها و غم‌های آنها منجر به شکل‌گیری زبان ارتباطی جدیدی شد که شروانی آن را شکل اولیۀ زبان اردو می‌داند.“[45] چنین ویژگی‌هایی ابتدا در خانقاه‌های شمال هند ایجاد شده بود. صوفیان دکنی، که نیاکانشان از شمال به این منطقه مهاجرت کرده بودند، سعی می‌کردند همان فضا را در جنوب نیز ایجاد کنند. حتی عاشوراخانه‌ها که در گلکنده محل توجه بودند می‌کوشیدند فرهنگ‌های گوناگون را با هم ترکیب کنند. در همۀ شهرهای شیعه‌نشین دکن مراسم یادبود محرم هر سال برگزار می‌شد. عزاداران در مراسم چهل‌روزۀ محرم ماکت‌هایی سبک از ضریح امام حسین را با خود حمل می‌کردند که با تکه‌هایی از چوب صاف و صیقل‌داده‌شده و پوششی از کاغذ سبزرنگ که با مهارت تمام ساخته می‌شد. این ماکت‌ها تعزیه نامیده می‌شدند و در همۀ دوره‌های حکومت قطب‌شاهی رایج بودند.[46] در قرن‌های پانزدهم و شانزدهم میلادی در دکن، برای مراسم عزاداری محرم علم‌های مخصوص محرم یا علم‌هایی ساخته می‌شد که نماد مذهب شیعه بودند. بر روی این علم‌ها نام شهدا و عقاید مذهبی آنان نوشته می‌شد. علاوه بر این، نام پنج تن پاک، یعنی محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین را نیز همیشه بر روی این علم‌ها می‌نوشتند. اهمیت مذهبی محرم در دربار قطب‌شاهیان کاملاً مشهود بود. این حکام شیعۀ دکن که با باورهای راست‌کیشی هیچ میانه‌ای نداشتند و اهل جزم‌اندیشی هم نبودند، علم‌های محرم را گرامی می‌داشتند، زیرا این کار به نفع حکومتشان بود. برای مثال، محمدقلی‌شاه (ح. 1580-1612م) دستور می‌دهد در چهارمنار علم‌هایی از گچ بسازند که آنها را در بالای سرطاق‌های این بنا قرار دادند.[47] همۀ اینها نشان می‌دهند که در زمان حکومت قطب‌شاهیان، مراسم محرم با اخلاص و شور و حرارت هر چه تمام برگزار می‌شد. توِنو (Jean de Thévenot, 1633-1667)، جهانگرد فرانسوی، در زمان برگزاری مراسم محرم برحسب تصادف در گلکنده بود. او از هر آنچه دید و از جمله درگیری‌های بین شیعیان و سنی‌ها گزارشی تهیه کرد.[48]

عاشوراخانه در دوران قطب‌شاهیان نهاد مذهبی‌ای بود که عمدتاً برای جلوه بخشیدن به مذهب تشیع به وجود آمده بود، اما خود نیز نقش مهمی در جامعه ایفا می‌کرد. عاشوراخانه‌ها به حکام قطب‌شاهی کمک می‌کردند تا عناصری از فرهنگ‌های متفاوت جامعه را با هم ترکیب کنند و همچنین، فاصلۀ بین گروه‌های مختلف جامعه را کم کنند. طی ماه محرم، شیعیان مراسم گوناگونی برگزار می‌کردند که از جملۀ آنها می‌توان به مراسم مجلس، ماتم و فاتحه اشاره کرد. اما علم‌های محرم را نه فقط شیعیان، که هندوها و سنی‌ها نیز مقدس می‌دانستند و علاوه بر این، در خصوص مراسم مختلفی چون نذری و لنگر نیز باید گفت که هندوها و سنی‌ها نیز همچون شیعیان در برگزاری این مراسم سهم داشتند که این نشان از اجتماع هماهنگ گروه‌های مختلف در عاشوراخانه‌ها دارد.[49] عاشوراخانه را در واقع شیعیان ثروتمند برای برگزاری مراسم یادبود محرم در نظر گرفته بودند. این مکان‌ها را در اندازه‌های متفاوت، از اتاق‌هایی کوچک گرفته تا ساختمان‌هایی بزرگ، می‌ساختند و آنها را تزیین می‌کردند. در دوره های دیگر، مکان‌هایی موقتی برای مراسم محرم در نظر می‌گرفتند که به امامبارا معروف بودند و در دهۀ اول محرم علم‌های محرم را در آنجا نگهداری می‌کردند.[50]

عاشوراخانه‌ها مرکز فعالیت‌هاى ماه محرم بودند. هدف از برگزاری مراسم مجلس که طی ماه محرم در عاشوراخانه‌ها برگزار می‌شد، سوگواری برای فاجعۀ کربلا بود. بنابراین، همۀ اهالی گلکنده از حاکم تا افراد زیر نظر او صرف نظر از نژاد، طبقه و مذهبشان در این مراسم شرکت می‌کردند.[51] عاشوراخانه‌ها نقش مهمی در امور مذهبی، اجتماعی، اقتصادی و ادبی داشتند و قطب‌شاهیان شیعه می‌دانستند عاشوراخانه‌ها چه نقش مهمی در زندگی مردم و به‌خصوص در زندگی شهروندان شیعه ایفا می‌کنند. از جمله عاشوراخانه‌های مهمی که در دوران حکومت قطب‌شاهیان در گلکنده تأسیس شدند می‌توان به عاشوراخانۀ پادشاهی، کوه مولاعلی، عاشورخانۀ حسینی‌علم و عاشورخانۀ سرطوق مبارک اشاره کرد.[52] عاشوراخانه علاوه بر ارزش مذهبی ای که داشت در طی دوران حکومت قطب‌شاهی یکی از نهادهای اجتماعی خاص دکن بود که در واقع محل گردهمایی گروه‌های گوناگون جامعۀ قطب‌شاهی محسوب می‌شد. به این ترتیب، عاشوراخانه هم ابزاری برای برقراری روابط دوستانه در جامعه بود و هم به قدرت سیاسی مشروعیت می‌بخشید.

در خصوص نقش حکومت قطب‌شاهی در ایجاد تغییرات مذهبی و فرهنگی در منطقه دکن، نباید فراموش کرد که در زمان قطب‌شاهیان اهالی محلی دکن بیشتر هندو بودند و در واقع هندوها قسمت عمدۀ جامعه را تشکیل می‌دادند.[53] دکن در طول سال‌ها و با به اوج رسیدن عناصر مسلمان خارجی (ایرانیان) و داخلی (دکنی‌ها)، که نخبگان دکنی از میان آنان برآمدند، توانست هویت خاص خود را به دست آورد.[54] روابط دوستانۀ دکن و ایران منجر به شکل‌گیری نخبگان محلی جدید و نیز گروه‌های اقلیت در جامعۀ دکن شد. افراد بسیاری از جمله تاجر، صنعتگر، کاشیکار، خوش‌نویس، قدیس صوفی‌، کارمند نهادهای قضایی و مذهبی از ایران و آسیای مرکزی به دکن مهاجرت کردند که در واقع گروه جدیدی از روشنفکران را در دولت‌های نوپای جانشین دولت بهمنی پدید آوردند. در آن دوران، عمدۀ جمعیت ایران را اهل سنت تشکیل می‌دادند و فقط بخش مذهبی و ادارى در اختیار گروهی شیعه قرار داشت که از نسل اهل بیت تشکیل شده بود که برای تحکیم موقعیت خود ایرانی شده و خود را برترین نمایندۀ مذهب تشیع معرفی مى‌کردند. با گذشت زمان، اكثریت جامعه، از شاه و گدا، از نظر فرهنگی و مذهبی به تشيع روى آوردند و این امر باعث شد مذهب شیعه به نماد هویت ایرانی تبدیل شود.[55] بنابراین، سیل بعدی مهاجرت گروهای شیعی از ایران دورۀ صفویه به دکن تغییرات بیشتری در فرهنگ و مذهب اقوام متفاوت جامعۀ فعلی دکن ایجاد کرد و به این ترتیب، در زمان حکومت شیعی سلسلۀ قطب‌شاهی، تشيع توانست هویت فرهنگی خاصى به دکن بدهد.

مذهب تشیعی که در دوران حکومت قطب‌شاهی رواج داشت تا حدی افراطی بود که احتمالاً علت آن هم‌زمانی دورۀ حکومت قطب‌شاهی با دورۀ حکومت شیعی صفوی در ایران بود.[56] آنچه مشخص است اینکه تشیع مذهب رسمی دکن شده بود و در جامعۀ محلی نقش مهمی ایفا می‌کرد: اول آنکه پدیده‌ای مذهبی بود و دوم آنکه عامل مهمی بود که بر اوضاع سیاسی و اجتماعی تأثیر می‌گذاشت. شیعیان منطقه که در اقلیت قرار داشتند، برخلاف اهل سنت، قادر بودند روابط دوستانه‌ای با هندوها برقرار کنند. گروه‌های غیرمسلمانی مثل هندوها آمادگی بیشتری برای حمایت از شیعیانی داشتند که در اقلیت بودند و موقعیت اجتماعی مستحکمی نداشتند. حال آنکه اهل سنت که عمدۀ جمعیت مسلمانان را تشکیل می‌دادند احتمالاً موضعی دفاعی در برابر هندوها اتخاذ می‌کردند و از درآمیختن با آنها سر باز می‌زدند.[57] بنابراین، مذهب تشیع توانست حمایت دیگر فرقه‌های جامعه، به استثنای فرقه اهل سنت، را به دست آورد که باعث تقویت پایگاه حمایتی‌اش شد. بنابراین، موفقیت مذهب شیعه را می توان فرایند سیاسی مستقل و داخلی خاص دکن دانست.

​در پایان، باید گفت که رویکرد حکومت و جامعۀ قطب‌شاهی در خصوص نهادهای مذهبی رویکردی حمایتی بود. گفته شد که گروه‌های متفاوتی چون افراد ثروتمند وسازمان‌ها و گروه‌های فرقه‌ای به تأسیس نهادهای مذهبی و حفاظت از آنها کمک می‌کردند، هرچند حکومت همچنان حامی اصلی این نهادها محسوب می‌شد.[58] حکومت همیشه بودجۀ ثابتی از خزانۀ سلطنتی را به نهادهای مذهبی اختصاص می‌داد. گرچه هر یک از نهادهای مذهبی برای مدیریت این بودجه هیئت مذهبی خاص خود را در اختیار داشت، حکومت مایل بود شخصاً بر کار آنها نظارت کند. هرگاه حکام یا مردم مبلغی پول یا قطعه‌زمینی به نهادی مذهبی می‌بخشیدند، مأموران مالیاتی دولت که در محل آن نهاد مذهبی انجام وظیفه می‌کردند در جریان این موضوع قرار می‌گرفتند و مقدمات لازم را برای استفاده از این زمین یا پول فراهم می‌کردند.[59] نهادهای مذهبی به سبب تأثیر بسیاری که بر مردم داشتند از کمک به آنها سر باز نمی‌زدند و در نتیجه، این نهادها در ایجاد نوعی سوسیالیسم اقتصادی سهیم بودند. این نهادها با روش‌هایی متفاوت به مردم کمک می‌کردند که از جمله آنها می‌توان به تأسیس مسافرخانه برای مسافران، بناى کاروانسرا در کنار مساجد،[60] غذا دادن به مردم[61] و ساخت حمام برای فقیران و مسافران اشاره کرد.[62]

بنابراین، حکام قطب‌شاهی دکن برای آنکه بتوانند سلطۀ سیاسی خود را موجه جلوه دهند و هماهنگی اجتماعی حاکم بر جامعه را حفظ کنند، به فعالیت‌های مذهبی و معنوی رو می‌آوردند. نهادهای مذهبی در دوران حکومت حکام قطب‌شاهی مراکز مهمی برای فعالیت‌های علمی و آموزشی بودند و به امور خیریه نیز می‌پرداختند و این اقدام آنها ارزش اجتماعی بسیار داشت. علاوه بر این، نخبگان مذهبی در سیاست، دیپلماسی و دسیسه‌های گوناگون نقش داشتند و در نتیجه، بر حیات سیاسی معاصر خود تأثیرگذار بودند. همچنین، به پادشاهان کمک می‌کردند با افراد زیر نظر خود ارتباط برقرار کنند. بنابراین، نهادهای مذهبی پل ارتباطی بین حکومت و عوام بودند و از راه همین ارتباط بود که می‌تواستند عملکرد پادشاهان شیعۀ غیرملکی و نیز نخبگان حاکم بر جامعه را مشروعیت بخشند.

این جستار ترجمۀ کاوه بلوری از مقالۀ منتشرنشدۀ*

Legitimizing Power, Understanding the Religio-Cultural System of the Golconda Qutub Shahis

است که پس از تغییرات تاریخی و فنی  فیروزه پاپن-متین و ویرایش وحید طلوعی به چاپ می­رسد

[1] Soma Reddy, Hindu and Muslim Religious Institutions – Andhradesas, 1300-1600 (Madras: New Era, 1984), 2-4.

[2] Reddy, Hindu and Muslim Religious Institutions, 3-4.

هم‌زمان با حضور پرتغالی‌ها، هلندی‌ها و انگلیسی‌ها در منطقۀ تلوگو، بذر مسیحیت برای اولین‌بار در خاک آن منطقه کاشته شد.

[3] Reddy, Hindu and Muslim Religious Institutions, 3-4.

زیرمجموعه‌های آیین شیوائیسم عبارت بودند از پاشوپاتیس، کالا موکهاس، کاپالیکاس و ویرا شیواس.

[4] Reddy, Hindu and Muslim Religious Institutions, 3-4.

زیرمجموعه‌های آیین وشناویسم عبارت بودند از وکهاناس، سری وشناواس، مادهئوس، چيتانؤس و ویتالس.

[5] Reddy, Hindu and Muslim Religious Institutions, 3-4.

آیین شکتی شبیه آیین قهرمان‌پرستی است.

[6] Reddy, Hindu and Muslim Religious Institutions, 3-4.

بعضی از آیین‌های بدوی که در آن زمان وجود داشتند عبارت بودند از سیدهاس، ستایش ویربهدر، گاناپاتی، سریا، هانومان.

[7] Reddy, Hindu and Muslim Religious Institutions, 5.

[8] Reddy, Hindu and Muslim Religious Institutions, 5-6.

[9] تعداد مسلمانان در ناحیۀ تلگانا به نسبت دیگر نواحی آندرادسا بیشتر بوده است.

[10] John Hollister, Islam and the Shia Faith in India (New Delhi: Taj, 1989), 121-122.

[11] Reddy, Hindu and Muslim Religious Institutions, 5-6.

[12] Jeane Baptiste Tavernier, Travels in India (Calcutta, 1908),vol. 2, 137.

[13] نیرا چاندوک در مقالۀ خود با عنوان ”مذهب، فرهنگ و دولت“ در صفحات 12 و 13 مجموعه مقاله‌های کتاب مذهب، دولت و سیاست در هند (دهلی: انتشارات آجانتا، 1989)، ویراستۀ معین شاکری، می‌گوید: ”مذهب چارچوبی نمادین است که بینش و عمل گروه‌های اجتماعی را تعیین می‌کند و همین بینش است که به شرایط عینی شکلی خاص می‌بخشد. به این سبب که مذهب خود نیرویی اجتماعی است که جزء ذاتی ساختار کلی جامعه به حساب می‌آید و در این ساختار نقشی تعیین‌کننده دارد.“

[14] ‌”این ساختار کلی با منطق خاص خود رابطۀ عناصر متفاوت جامعه را شکل می‌بخشد و در این خصوص نقشی تعیین‌کننده دارد.“ بنگرید به چاندوک، ”مذهب، فرهنگ و دولت.“

[15] ‌”آگاهی و فرایندهایی فرهنگی که این ساختار ایجاد می‌کند، نقش مهمی در درک رفتار سیاسی دارند.“ بنگرید به چاندوک، ”مذهب، فرهنگ و دولت.“

[16] پرابها دیکسیت، فرقهگرایی: نزاع بر سر قدرت (دهلی: اُرینت لانگزمن، 1974)، 7.

[17] چاندوک، ”مذهب، فرهنگ و دولت،“ 9.

[18] Reddy, Hindu and Muslim Religious Institutions, 9.

[19] K. Satyanarayana, “Religion and Society under the Qutb Shahis of Golconda,” in Andhra Pradesh History Congress [will now be referred to as APHC], 3rd session (Vijayawada, 1978), 46.

[20] Reddy, Hindu and Muslim Religious Institutions, 25-30; John Briggs, History of the Rise of Mahomedan Power in India til the Year A.D. 1612 (Delhi: Oriental Books Reprint Corporation, 1981), vol. 3, 355.

بریجز به معابد درون قلعۀ دوارکندا اشاره می‌کند؛ معابدی که ویران شدند و به جایشان مسجد ساخته شد.

[21] Briggs, History of the Rise of Mahomedan Power, 355; Reddy, Hindu and Muslim Religious Institutions, 25-30.

[22] Reddy, Hindu and Muslim Religious Institutions, 46-50; Ali Asghar Bilgrami, Landmarks of the Deccan: A Comprehensive Guide to the Archaeological Remains of the City and Suburbs of Hyderabad (Delhi: Asian Educational Services, 1992), 74;

ه. خ. شروانی، تاریخ سلسلۀ قطبشاهی (دهلی: منشیرام مانوهارلال، 1974)، صفحه 254 و 601.

[23] Reddy, Hindu and Muslim Religious Institutions, 95-96.

[24] Bilgrami, Landmarks of the Deccan, 74.

[25] Epigraphia Indo-Moslemica 1935-1936, 27.

[26] Reddy, Hindu and Muslim Religious Institutions, 97-98.

[27] Bilgrami, Landmarks of the Deccan, 78-85.

[28] Bilgrami, Landmarks of the Deccan, 78-85.

[29] Reddy, Hindu and Muslim Religious Institutions, 109.

[30] شروانی، تاریخ سلسلۀ قطبشاهی، 654-656.

[31] Bilgrami, Landmarks of the Deccan, 83-84.

[32] خواجه غلامحسین‌خان، گلزار آصفیه (حیدرآباد، 1890)، 145. اولین سلطان قطب‌شاهی که رسم غذا دادن به فقیران در روزهای عید را آغاز کرد، ابراهیم قطب‌شاه بود. او برای اولین‌بار به منظور رسیدن به این هدف بنیادی تشکیل داد. همچنین بنگرید به

Ian Austin, City of Legends: Story of Hyderabad (New Delhi: Viking, 1992), 15.

[33] میرزانظام‌الدین احمد، حدیقهالسلاطین، تصحیح سیدعلی بلگرامی (حیدرآباد، 1961). ترجمۀ این اثر به زبان اردو به همت خواجه محمد سرور (ادارۀ ادبیات اردو، حیدرآباد) صورت گرفته است.

[34] N. Venkataramanayya, Studies in the History of the Third Dynasty of Vijayanagara (Madras, 1935), 253-255; South Indian Inscriptions, XVI, No.149 (Archaeological Survey of India, New Imperial series).

[35] Mackenzie Manuscripts (A.P.State Archives), No.4, 19.

[36] A. Butterworth and V.V. Chetty, A Collection of Inscriptions on Copper Plates and Stones in the Nellore District (Madras, 1905), No.2, 667.

[37] علما خدمت‌گزاران حکومت در بخش قضایی بودند و در مراسم و اقدامات مذهبی دولت شرکت می‌کردند. آنها مردم را متقاعد می‌کردند که پذیرای سیاست‌های مذهبی حکام باشند و از این طریق به نوعی به قدرت حکام = مشروعیت می‌بخشیدند. برای اطلاعات بیشتر در این خصوص بنگرید به

Ishtiaq Husain Qureshi, Ulema in Politics (Delhi: Renaissance Publishing House, 1985).

[38] صوفیان عارفانی بودند که به سبب کراماتشان بر احساسات مردم تأثیر می‌گذاشتند. تصوف، که بر پایۀ انس نفس جزئیه با خدا و وصول به اوست، از قرن دوازدهم میلادی به بعد در ایالت آندرادسا رایج شد، اما تا قرن شانزدهم آرام‌آرام جایگاه خود را از دست داد. از قدیسان صوفی‌مسلک دورۀ قطب‌شاهی می‌توان به حسین‌شاه والی که ابراهیم قطب‌شاه از او حمایت می‌کرد و دختر خود را به عقد او درآورد، سیدشاه راجو اول که حمایت محمدقلی قطب‌شاه را داشت و شاه هم جاگیری به او بخشید و هم مستمری ماهیانه‌ای به او اختصاص داد و سیدشاه راجو دوم نام برد که ابوالحسن قطب‌شاه حامی او بود. برای اطلاعات بیشتر بنگرید به

Bilgrami, Landmarks of the Deccan, 74 and 110; Suleman Siddiqui, The Bahmani Sufis (Delhi: Idara Adabiyat-e-Dilli, 2009).

برای اطلاعات کلی در این خصوص بنگرید به

Athar Abbas Rizvi, A History of Sufism in India (Delhi: Munshiram Manoharlal, 1983); Athar Abbas Rizvi, Muslim Revivalist Movements in Northern India in the Sixteenth and Seventeenth Centuries (Agra: Agra University, 1965).

[39] صوفیان فقط در خصوص مسایل معنوی فعالیت نمی‌کردند، بلکه در مسایل سیاسی نیز مرتباً شرکت داشتند که از جملۀ این فعالیت ها می‌باید به توطئه‌گری و مشاوره با پادشاه اشاره کرد. حسین‌شاه ولی، قدیس صوفی‌مسلک پرآوازه، با دختر ابراهیم قطب‌شاه، یعنی شاهزاده خیریت‌النساء‌بيگم، ازدواج کرد و سرپرستی امور ساختمانی حکومتی را به عهده گرفت و همچنین فرماندۀ یگانی 10 هزار نفره در حکومت قطب‌شاهیان شد. بنگرید به

Bilgrami, Landmarks of the Deccan, 110; Austin, City of Legends, 13-15.

در خصوص دیگر نمونه‌های فعالیت‌های سیاسی قدیسان می‌توان به شاه راجو اول اشاره کرد که می‌گویند علیه محمدقلی قطب‌شاه توطئه کرد. بنگرید به

Bilgrami, Landmarks of the Deccan, 74.

[40] جوامعالکلیم، 107 و 118-119. همچنین بنگرید به جوشی و شروانی، تاریخ دکن در دوران قرون وسطی (حیدرآباد، 1974)، جلد 2، 198-199.

[41] میرنجم‌الدین علی‌خان، نظام آموزش و پرورش در دکن، صفحه 383؛

Reddy, Hindu and Muslim Religious Institutions, 90-93.

بعضی از صوفیان به همراه پیروان خود از شمال هند یا حتی از عربستان به جنوب می‌آمدند تا به فعالیت‌های تبلیغی بپردازند.

[42] Siddiqui, The Bahmani Sufis, 14; Reddy, Hindu and Muslim Religious Institutions, 48;

شروانی و جوشی، تاریخ دکن در دوران قرون وسطی، 189.

[43] شروانی، تاریخ سلسلۀ قطبشاهی، 601؛

Reddy, Hindu and Muslim Religious Institutions, 48.

[44] شروانی و جوشی، تاریخ دکن در دوران قرون وسطی، 75.

[45] شروانی و جوشی، تاریخ دکن در دوران قرون وسطی، 75.

[46] شهباز سفرانی، گلکنده و حیدرآباد (بمبئی، 1994)، 71.

[47] محرم در حیدرآباد، سرشماری در هند، سری دوم، A.P، 1981؛ ژان پیپر، ”حیدرآباد: بهشتی قرآنی در استعاره‌های معماری،“ طراحی زیستمحیطی: مجلۀ تحقیقات طراحی اسلامی (1984)، 46-51. همچنین بنگرید به سفرانی، گلکنده و حیدرآباد، 77.

[48] ج. پ. گوها، سفرهای تونو و کریر (دهلی، 1976)، 181-183.

[49] صادق نقوی، ترکیب فرهنگی در حکومت قطبشاهی (APHC، کرنول، 1985)، 69-70.

[50] سفرانی، سفرانی، گلکنده و حیدرآباد، 73.

[51] صادق نقوی، عاشوراخانههای شهر حیدرآباد (حیدرآباد، 1982)، 3 و 10.

[52] نقوی، عاشوراخانههای شهر حیدرآباد، 11 و 17-49. علم‌های موجود در عاشوراخانه‌های قطب‌شاهیان از فلزها و آلیاژهای متفاوتی چون طلا، نقره، مس و برنز ساخته می‌شدند و از نمونه‌های عالی صنعتگری محسوب می‌شوند.

[53] سلیمان صدیقی، ”تغییر قومی در جامعۀ بهمنی در بیدر، 1422-1538،“ IC، سال 60 (ژوئیه 1986)، 61-62، صدیقی، تاریخ دکن در دوران قرون وسطی، 33-51. یکی از ویژگی‌های خاص منطقۀ دکن که تقریباً از همان زمان که مبلغان و بازرگانان عرب به دکن مهاجرت کردند در آنجا وجود داشته، رابطۀ دوستانۀ همیشگی بین هندوها و مسلمانان بوده است. حتی پادشاهان پاندیان و ویجیانگر مسلمانان را به خدمت می‌گرفتند که افراد ارتش را آموزش دهند و تیراندازی به آنها بیاموزند. این مسلمانان حق عبادت داشتند و همچنین مجاز بودند در مکان‌های متفاوتی مساجد خود را تأسیس کنند. رابطۀ نزدیک بین مسلمانان و هندوها باعث از بین رفتن تعصب مذهبی شد و همچنین موجبات آن را فراهم آورد که اسلام و ابعاد گوناگون آن تأثیری عمیق بر آیین هندو بگذارند. بنابراین، رفته‌رفته رسوم و سنت‌هایی پدید آمدند که بین هر دو گروه مشترک بودند و همین رسوم مشترک باعث شد بافت جهان‌وطنی جامعۀ دکن تقویت شود.

[54] د. بردی، ف. کسلوی و س. آمورتی، ”تشیع در دکن: تحقیقی فرضی،“ IC، سال 62 (آوریل و ژوئیه 1988)، 97-99.

[55] بردی، کسلوی و آمورتی، ”تشیع در دکن،“ 97-100 و 104.

[56] صدیقی، تغییر قومی در جامعۀ بهمنی، 64-80.

[57] بردی، کسلوی و آمورتی، ”تشیع در دکن،“ 103.

[58] Reddy, Hindu and Muslim Religious Institutions, 122.

[59] Reddy, Hindu and Muslim Religious Institutions, 133,

به نقل از ”فرمان‌های قطب‌شاهی،“ در مجموعۀ حضرت بندهنواز، شمارۀ 15 و 18. حکام قطب‌شاهی در یکی از فرمان‌های حکومتی خود در 1585م در تأیید واگذاری روستای مدهول به یکی از شیخان فرقۀ چشتیه، یعنی حسین‌شاه والی، خطاب به کارکنان و دیسائیان (مأموران مالیاتی منطقۀ آرکی پارگانا که روستای مدهول در آن واقع شده است) از آنها خواسته بودند که در امور مالیاتی روستای مدهول دخالتی نکنند. در سال 1607م نیز حکام قطب‌شاهی فرمان دیگری مبنی بر تمدید پرداخت مستمری 200 روپیه‌ای به مسجد حسین‌شاه والی، واقع در قلعۀ گلکنده، برای تأمین مخارج آن خطاب به همان مأموران مالیاتی صادر کردند.

[60] شروانی، تاریخ سلسلۀ قطبشاهی، 316. تاورنیه، که در سال‌های 1638-1639م از شهر حیدرآباد دیدن کرد، می‌گوید کاروانسراهای مساجد مسافرخانه‌هایی برای مسافران بودند. یکی از مساجد واقع در علی‌آباد که به همت ملک‌اعلم در سال 1615م ساخته شده بود، کاروانسرایی متشکل از 83 اتاق داشت. این سرا برای مسافران ساخته شده بود و برای اقامت در آن یا اصلاً هزینه‌ای دریافت نمی‌شد یا هزینۀ اقامت در آن بسیار ناچیز بود. کاروانسرای نعمت‌اللهی در کنار همان مسجدی قرار داشت که توِنو دو اتاق آن را با کرایۀ دو روپیه در ماه اجاره کرده بود. نسخۀ یوسف حسین‌خان، فرمانها و سندهای سلطنت دکن (حیدرآباد، 1963)، 131؛ بلگرامی و ویلمات، dominions s´Nisam the .H.H of sketch descriptive and Historical (بمبئی، 1884)، 542.

[61] در مسجد مکه که در دوران حکومت قطب‌شاهی تأسیس شد، روزانه 36 ماند غذا می‌پختند و بین فقرا تقسیم می‌کردند. در روزهای مقدس، در این مسجد مراسم آشپزخانۀ عمومی برگزار می‌شد. در کتیبۀ مسجد صالح‌بیگم، متعلق به سال 1657م، به میزان کمکی که حامی مسجد به مخارج مراسم سالیانه در مسجد اختصاص داده بود اشاره شده است. در کتیبۀ فارسی مسجد مشک‌محل، متعلق به سال 1674م، هم مطلبی دربارۀ غذا دادن به فقرا در نوانخانه‌های کنار مسجد در ماه محرم آمده است. بنگرید به

Bilgrami, Landmarks of the Deccan, 79-83.

[62] به گفتۀ سما ردی، صفحۀ 178، در مسجد جامع قلعۀ گلکنده و مسجد جامعی در نزدیکی‌های بنای چهارمنار تمهیداتی برای مردم فراهم می‌شد تا بتوانند مجانی حمام کنند.

حضور در غیاب: اشیای متبرک و نقش آنها در مذهب شیعۀ حیدرآباد

حسین،* سومین امام شیعیان، به سال 61ق/680م در میدان نبرد کربلا به شهادت رسید و تقریباً بلافاصله سنتی باشکوه برای یادبود او در میان پیروانش در سراسر دنیای اسلام بالیدن گرفت. نحوۀ یادآوری تقدس شخصی دوازده امام شیعه، قهرمانان زن و مرد کربلا و دیگر افراد اهل بیت در فرهنگ شیعه شکل‌های بی‌شماری دارد که می‌توان آنها را به یادگارهای تاریخی، نوشته‌های ادبی، مراسم عبادی و مناسک بر پایۀ قوالب تجسمی طبقه‌بندی کرد. در این مقاله به بررسی قالب‌هایی تجسمی پرداخته‌ایم که یادآور نشانه‌های قدرتمند و مؤثر ”حضور در غیاب“ مقدسین و ائمۀ شیعه‌اند. دستمایه‌های تجسمی فرهنگ مذهبی از جمله عبارت‌اند از اشیا و یادگارهای متبرک، آرامگاه‌ها و ملحقاتشان (ضریح، تابوت و تعزیه)، پرچم‌‌های جنگی (عَلَم)، اسباب خاکسپاری (نخل)، قدمگاه‌ها و نقش‌دست‌های مقدس، دیوارکوب‌ها و اشیای نذری و تعویذی. در اینجا به فرهنگ تجسمی دستمایه‌های مذهبی اشاره کرده و دربارۀ نقش محوری اشیای متبرک، قدمگاه و عَلَم در تعریف زندگی عبادی و روحانی شیعیان دِکَن سخن می‌گوییم. از این منظر، اشیای متبرک نقش شناسایی در شکل دادن به دستمایه‌های مذهبی خاص فرهنگ دوران قطب‌شاهی(1518-1687م) در بازتعریف مذهب شیعۀ ایرانی به شکل متمایز دِکَنی‌اش داشته‌اند. تحقیقی که این مقاله بر پایۀ آن فراهم شده است توضیح می‌دهد که چگونه سلاطین قطب‌شاهی و عادل‌شاهی مشوق بازتعریف مذهب شیعه از شکلی ذاتاً ایرانی به صورت ویژۀ هندی و دِکَنی آن بودند و این امر را از طریق روندهای بومی‌سازی مناسک عبادی، ادبی، یادمانی و تجسمی تشویق می‌کردند. در ادامۀ بحث، تمایز بین اشیای متبرک جسمانی و غیرجسمانی و ارتباطشان با رشد شیعه در دِکَن را نشان می‌دهیم.

شکلگیری دستمایۀمذهبی فرهنگ شیعه

نخستین نمونه‌های دستمایۀ مذهبی فرهنگ شیعه که دربارۀ آن مدارک روشنى در دست است، ابتدا در ایران و عراق بر کتیبه‌های سنگی و کاشی‌کاری‌ها، خطوط نقش‌بسته بر دیواره‌های زیارتگاه‌ها، قبور ائمه و مرقد اهل بیت، از جمله مرقد حضرت عباس برادر ناتنی امام حسین و نیز مرقد حضرت فاطمه معصومه خواهر امام هشتم شیعیان امام رضا، یافته شده است. در نیمۀ دوم قرن هشتم میلادی، مقبره‌هاى رسمى به آرامگاه‌هایى با ديوار و بنا مبدل شدند كه نمونۀ مشخص آن آرامگاه امام علی (م. 41ق/662م) در نجف است که به فرمان هارون‌الرشید (ح. 170-193ق/786-809م)، خلیفۀ عباسی، دایر شده بود.[1] تا قرن دهم میلادی، قبور و آرامگاه‌های شیعه به صورت مجموعه‌‌هایی تاریخی با دیوار، دروازه‌، کاشی‌كارى‌هایی با نقش‌های فاخر و ظریف و کتیبه و گنبدهای مطلا و آذين‌شده توسعه یافتند. در این دوران، ساختن و توسعۀ این بناها با خرابی‌های ناشی از آتش‌سوزی، جنگ، درگیری و خشونت‌های فرقه‌ای مواجه بود. این چرخۀ بنا و تخریب تا قرن پانزدهم میلادی ادامه یافت و پس از آن، برای بیش از پنج سده فروکش کرد. علت این ثبات نسبی همدلی پادشاهان تیموری با علویان از یک سو و اعلام شیعه به منزلۀ دین رسمی کشور به وسیلۀ شاه اسماعیل اول صفوی در 907ق/1501م از سوی دیگر بود.

افزایش مجموعه آرامگاه‌ها باعث توليد شبکه‌های زیارتى ارزنده‌اى در سراسر ایران، عراق، سوریه و مصر شد. با اين همه، در هیچ کشور آسیای جنوبی هیچ آرامگاه مذهبی مهم شیعه‌اى یافت نمی‌شود، جز آرامگاهى كه در مزار شریف افغانستان قرار دارد و ادعا مي‌شود مرقد امام علی است. برای بسیاری از شیعیان جنوب آسیا، رفتن به زیارت شهرهای مقدس نجف، کربلا، سامرا، کاظمین یا دمشق (شام) تجربه‌ای است که فقط یک بار در زندگی دست می‌دهد و برای بسیاری دیگر انجام این زیارات به سبب مسایل مالی، سلامت و دیگر محدودیت‌ها دست نایافتنی است. به علت فاصلۀ زیاد مراکز مهم شیعه‌نشین در جنوب آسیا، مثل حیدرآباد، لؤکهنؤ و لاهور، از بقاع عراق و ایران و سوریه، اسباب دیگری برای اتصال و دستیابی به قدرت شفاعت ائمه و دیگر اهل بیت فراهم آمد.

شیء متبرک و بازنمایی

اطلاعات مرتبط با جمع‌آوری آثار متبرک ائمه و اهل بیت حتی از مدارک باقی‌مانده در خصوص تاریخ اولیۀ حمایت از آرامگاه‌های مذهبی در عراق و فعالیت‌های عمرانی در آنها نابسنده‌تر است؛ ليكن فرضى معقول است که قدیم‌ترین شکل دستمایه‌های مذهبی در فرهنگ، اشیای به‌جامانده از ائمه و اهل بیت، و به خصوص قهرمانان زن و مرد واقعۀ کربلا و نیز شخصیت‌هایى مانند فاطمه زهرا باشد. پس از پایان جنگ در کربلا، زمین پوشيده از اجساد و مجروحان در حال احتضار، سلاح‌های رهاشده و گم‌شده و دیگر تجهیزات جنگی، خاکروبه و پس‌ماندۀ اردوگاه بود. میدان‌های جنگ يا مکان‌های خشونت و ترس به‌ندرت برای مدتی طولانی خالی باقی می‌مانند. مردم از اطراف مى‌آمدند تا آسیب ناشی از جنگ و آثار آن را بررسی و اشیای قیمتی گم‌شده یا رهاشده و حتی چیزهایی معمولی همچون غذا، لباس و دام و احشام پیدا کنند. چنین توصیفات خالی از لطفی حاكى از دنیاطلبی و کنجکاوی مردم، به‌ویژه در اوضاع آشفتۀ پس از جنگی چون واقعۀ کربلا، تکان‌دهنده است. همین امر در تصور مذهبی شیعه اختلاف بین دو انسان را مبدل به جنگی جهانشمول بین خیر و شر می‌سازد.[2] وقتی که امام حسین و سپاه خلیفۀ اموی، یزید، با یکدیگر در نزدیک رود فرات روبه‌رو شدند، ملاقات آنها به جنگی سریع و بی‌معطلی منجر نشد، بلکه امام حسین و نمایندگان یزیبیش از ده روز با یکدیگر مذاکره مى‌کردند و عاقبت در دهمین روز محرم (عاشورا) نوۀ پیامبر اسلام به سبب سرپیچی از بیعت با خلیفۀ اموی کشته شد. کوفیان که امام حسین را به شهرشان دعوت کرده و به او قول حمایت و محافظت داده بودند به اهمیت اختلاف و جنگ ناشی از آن بین ذرّیۀ پیامبر و خلیفۀ اموی واقف بودند. در تعزیه‌های ایرانی، قافلۀ اسیران کربلا مضمونی محبوب و مطلوب است که نوحه‌خوانان با اجراى آن در مجلس عزا جمعيت را به شديدترين وجه تحت تأثير قرار مي‌دهند. اجرای تعزیه و عکس‌العمل‌های ناشی از نوحه و مرثیۀ نوحه‌خوان‌ها احساس سوگواری و درد را از طریق فراخواندن مردم به دیدن دستۀ زنان و کودکان همراه امام حسین برمی‌انگیزد، یعنی دیدن کسانی که به اسارت گرفته شده و پیاده به سوی دربار یزید در شام برده می‌شوند.

شاهد اين مصیبت شدن و یادآوری جمعى اتفاقی كه برای امام حسین در کربلا افتاد، مرکز مناسک عبادی حیات شیعه را تشکیل می‌دهد. زینب، خواهر امام حسین، اولین ذاکرۀ اين وقايع شناخته مي‌شود كه ذکر مصایب و شهادت برادرش را در دربار یزید بیان کرد. همچنین، او اولین کسی است که برای بیان اندوه ژرفش به ماتم و سینه‌زنی پرداخت. خطابۀ به‌یادماندنی زينب در دربار یزید نقش مؤثری بر انواع گوناگون ادبیات محرم، از جمله کربلانامه، مصایب و اشعار عزادارى مثل مرثیه، نوحه، سوز و سلام دارد. خودزنی (ماتم)، خواه با دست یا تازیانه يا قمه و زنجیرزنی اقسامی از اجرای این مناسک‌اند که به شیعیان مجال می‌دهد ایثارگری و قربان کردن جسم خود برای اهل بیت و امام حسین را ثابت کنند.

علل فراوانى براى ميل شديد به تملك اشیای متعلق یا وابسته به این اشخاص مقدس برشمرده‌اند؛ از جمله همدردی با رنج‌های اهل بیت و تحکیم نظریۀ امامت. تحقيقات فرانک كُرُم حول اشیای متعلق یا وابسته به باوا محی‌الدین (م. 1986م)، صوفی قدیس، به منزلۀ اسباب ايجاد رابطه با او از طریق تجربیات حسی اين پرسش را بر مى‌انگيزد که در مقام انسان چگونه می‌توانیم چیزی را که غایب است حاضر کنیم. کُرُم بر مبناى پژوهش خويش دربارۀ صوفیان معتقد به باوا محی‌الدین در ایالات متحد امريكا، کانادا و سریلانکا نتيجه مي‌گیرد كه ”حضور در غیاب“ فرایندی است که طى آن، شخصیتى كه به صورت جسمانی در جهان مادى وجود ندارد از طریق مناسک و استفاده از اشیایی که قبلاً متعلق به او بوده با هویتی که متعلق به دنیای مادی نیست تجلی پیدا می‌کند. بعضی از این اشیا ممکن است اصطلاحاً اشیای متبرک نامیده شوند.[3] کُرُم برای توصیف آداب عبادى مریدان باوا صریحاً به لفظ عربى ”آثار“ ارجاع می‌دهد که به مفهوم ”آنچه به جا مانده“ است: ”چیزهای به جا مانده از گذشته که با ايجاد فضا و برانگيختن حافظه به فرد کمک می‌کنند از طرق حسى قدیس را به ياد آورده و با او مرتبط شود.“[4] پس از واقعۀ کربلا، میدان جنگ پر از آثار امام حسین و خاندانش بود. مردم این آثار جنگ را جمع آوردند که شامل نعل اسب، پوشاك، تجهیزات جنگی و دیگر اشیایی بود که تصور می‌شد با قهرمانان زن و مرد واقعۀ کربلا در پیوند باشند و اتصالی حسی را به نهاد امامت، پیامبر اسلام و در نهایت خداوند فراهم می‌کردند.

مذهب شیعه، چنان که در بخش بعدی بحث خواهد شد، در محیط جنوب آسیا به نحوى بومی‌سازی شد كه اقلام قابل حمل و جابه‌جایی مثل اشیای متبرک، عَلَم، نسخه‌های تعزیه و اشیای تعویذی در مناسک عبادی اجتماعات شیعه بسیار مهم‌تر فرض شدند. دستمایه‌های تجسمی فرهنگ مذهبی در تناسب با اين فرايند پيش مي‌رفتند و به‌خصوص در انطباق مذهب شیعه به شکل هندی و مخصوصاً دِکَنی‌اش موفق بودند. در این زمینه، فعالیت‌های تشریفات دینی شامل تکریم عَلَم‌ها، عناصر آیین‌های نيايش يا پوجاى هندو، مفهوم ازخودگذشتگی و ساختن فضایی مقدس بود كه به اشیای متبرک اهل بیت اختصاص داشت و با دعا و پیشکش میوه و گل و بُخور عود همراه بود. اشیای متبرک ”حد مشترک ممتاز بین قلمرو الهی که در آن قدیسین از قرب ویژه به حضور خداوند و همچنين حصول شفاعت برخوردار بودند از یک سو و از طرف ديگر فرد مؤمن دانسته می‌شوند كه از طريق ارتباط با اين اشیای فوق‌العاده‌ حامل عزت مي‌شد؛ يعنى سبک ویژۀ سلوکى جسمانى که می‌توان آن را اشتغال درخور و مناسب با قدرت دگرگون‌كنندۀ قدیس در نظر گرفت.“[5]

در عرف اهل تسنن، سه طبقۀ اصلی اشیای متبرک مرتبط با پیامبر اسلام، منسوب به قدیسین صوفی و اشیای مرتبط با دیگر پیامبران و قدیسین دیگر ادیان است. اشیای متبرک مرتبط با بدن محمد در زمان حیات پیامبر جمع‌آوری شد و خود او نقش فعالی در انتشار و پخش آنها داشت. او به شکل نمادینی ”از جسم خود به مسلمانان معتقد بخشید؛“ ناخن و موهای کوتاه‌شده‌اش، عرق بدنش، صندلش و همچنين آبی که برای وضو استفاده کرده بود.[6] شرح انجام این افعال آیینی طى حیات پیامبر را می‌توان در کتاب برانون ویلر یافت که در آن رد پای تاریخ اشیای متبرک در اسلام را به دو عملکرد خاص پیامبر طی آخرین سفر حج در سال 10ق/632م بر مي‌گرداند. در اولین نمونه مجموعاً 63 شتر قربانی شدند. محمد 30 شتر را ذبح کرد و سوزاند و به علی دستور داد تا باقی شترها را قربانی و گوشت و پوست آنها را بین مسلمین توزیع کند. محمد به علی گفت سهمی از گوشت هر شتر را در یک دیگ نگهدار و بپز. مسلمانان می‌بایست از این مخلوط قربانی‌ها بخورند. سپس، پیامبر سرش را تراشید و موهای سمت راست سرش هر بار در یک یا دو بافه بین مسلمانان توزیع شد.[7] ویلر بر اساس روایت نقل‌شده از عبدالله‌بن عباس (م. 68ق/686م)، پسر عمو و همراه محمد، می‌نویسدکه توزیع موهای پیامبر موجب ايجاد سنت برکت شد که سرچشمه‌گرفته از تماس با اجزای بدن یا اشیای مرتبط با اشخاص مقدس بود.[8]

از سوی دیگر محقق علوم اسلامى، مِری، اشاره می‌کند که این اشیای متبرک، که به دست صحابه حفظ شده‌اند، در تعلیمات پیامبر نقشی فرعی دارند. این نظر بازتاب رهیافتی متداول در مطالعات اسلامی است. او بیان می‌کند که این اشیای متبرک بعدها و در نسل‌های بعدی مسلمانان اهمیت بیشتری یافتند که در جستجوی تجربۀ تقرب به حضور استثنایی پیامبر بودند.[9] تحلیل مری كه اشیای متبرک برجامانده از پیامبر را فرع بر آموزه‌های او قرار مي‌دهد، بازگوكنندۀ عمق ابهام حقوقى‌الهیاتی تفكر او در خصوص جایز بودن تکریم و ستایش این آثار است. بررسى کیفیات تقدس پیامبر با نظامى سلسله‌مراتبی محل بحث و اختلاف است. اشیای متبرک جزو آموزه‌های اصولی دین محسوب نمی‌شوند و کارکرد این آثار کمک به یادآوری پیامبر و دیگر مقدسین است.

دومین طبقۀ اشیای متبرک در سنت اسلامی، اشیای مرتبط با سایر پیامبران و دیگر مقدسین، از جمله قدیسین صوفی، است. مانند اشیای متبرک مرتبط با پیامبر اسلام، بیشتر این آثار در پیوند با اشخاص مقدس‌اند؛ همچنان که مسلمانان، هم سنی و هم شیعه، سر یحیی تعمید‌دهنده و امام حسین را تکریم می‌کنند.[10] اشیای وابسته به پیامبران، مقدسین صوفیه و اهل بیت مثل عبا، عصا، مهر، مراسلات و پاپوش نوعی تقدس سرایت‌شده به واسطۀ نزدیکی‌ به مالکان مقدسشان دارند. این اشیای متبرک ممکن بود به شکل عمومی در زیارتگاه‌های مربوط به قدیس یا پیامبر به نمایش گذاشته شوند یا در جایی خصوصی گذاشته شده و فقط در مناسبت‌های معینی همچون سالگرد فوت افراد (عرس) یا دیگر روزهای مقدس به نمایش عمومی گذاشته شوند.

از دوران خلفای عباسی، پادشاهان از اشیای متبرک برای اظهار قدرت سیاسی و اقتدار خود استفاده می‌کردند.[11] وقتی یکی از این اشیا به مالکیت پادشاهى در می‌آمد، آن را دارایی اقتدارافزایی مي‌شمرد كه نمادى از التفات و مرحمت الهی بر حاکمیتش بود. به نمایش گذاشتن یک شیء مقدس در حوزۀ عمومی، به‌خصوص اشياى متعلق به پیامبر، یا براى شاهان شیعه آنها که مربوط به ائمه می‌شدند، نشان‌دهندۀ نمادين قدرت زمینی فرمانروایى آنها چونان امانت مقدس پروردگار بود. مالکیت این اشیای متبرک به پادشاه مالک آن امکان مى‌داد كه ادعا كند از نسل ائمه – در مورد شیعیان –  یا پیامبر است و جواز اقتدار مشروع حکومت خويش را تأييد کند. در بخش بعد بحث حاضر نشان مي‌دهیم که سلاطین قطب‌شاهی و عادل‌شاهی نه تنها از اشیای متبرک برای تثبیت اقتدار سلطنتی خود استفاده مي‌کردند، بلکه این آثار را به شکل مؤثری به حيطۀ عام وارد کردند و از طریق نمایش عمومی آنها، حمايت از مناسک و تشریفات عبادى، مهمان‌نوازی و تکریماتى را بومی‌سازی کردند که شبیه پیشینۀ آنها در میان هندوان دِکَن بود. برای سلاطین دِکَن، انضمام تکریم اشیای متبرک به زندگی روزمرۀ دينى مردم در ترویج مذهب شیعه در شهرهای بزرگ و کوچک منطقه مؤثر بود.

اشیای متبرک در سنت اسلامی به ”جسمانی“ و ”غیرجسمانی“ قابل تقسیم‌اند و بخش دوم در عرف شیعی نفوذ قاطع دارد.[12] طرح طبقه‌بندی اشیای متبرک در سنت کلیسای کاتولیک رومی و مسیحیت بیزانسی به اشیای وابسته به چهره‌های مقدس، هم آنها كه قسمتی از بدن یا اثر بدن بودند، مثل جای پا، تکه‌های ناخن یا مو(جسمانی) یا اقلام غیرجسمانی مثل البسه، کفش و اسلحه هویت می‌دهد. مری طرح کلی توسعۀ سنتی غنی از اشیای متبرک در اسلام را ترسیم می‌کند که طی دوران حیات پیامبر بروز کرد. اشیایمتبرک وابسته به پیامبر اسلام هم جسمانی و هم غیرجسمانی‌اند. با آنكه غیر از آنچه ادعا شده سر امام حسین است و در مسجد امیّه در دمشق محفوظ است، نمونه‌های اندکی از اشیای متبرک جسمانی در مذهب شیعه وجود دارد. بیشتر اشیای متبرک در مذهب شیعه غیرجسمانی و شامل اقلام و قطعات پوشاك، نعل اسب، شمشیر، زره، زنجیر و پابند و کتاب‌اند. این اجناس با تقدس اقترانی توصيف مي‌شوند؛ بدین سبب  که افراد مشخصی از اهل بیت آنها را پوشیده یا تملک کرده‌اند. بر مبنای تمایزی که جوزف مری بین اشیای متبرک جسمانی و غیرجسمانی قائل شده است، می‌توانیم سیمای متمایز سنت‌های شیء متبرک را در مذهب شیعه در نسبت با هر دو مذهب اهل تسنن و هندویسم ترسیم کنیم.

دگرگونیهای مذهب شیعه در دِکَن

اشیای متبرک مرتبط با اهل بیت به مثابه واسطۀ میان قلمرو قدسی و عالم انسان خاکی تکریم می‌شوند. در تصورات مذهبی شیعه در جنوب آسیا، اين‌گونه اشیای متبرک متصف به شکلی از حضورند که برکت‌دهنده و قادر به شفاعت و معطی کرامت به مریدان است. این فرهنگ عبادی يادآور جایگاه مبهم اشیای متبرک در اسلام است كه پرستیدن هر موجودی غیر از خدا را منع كرده است. به‌رغم این ابهام در الهیات انتزاعی، اشیای متبرک نقش مهمی در معنویت، زیارت و ادعاى مشروعیت سلطنت فرمانروایان مسلمان داشته‌اند. مطالعۀ کارکرد اشیای متبرک در ترویج شکل بومی‌شدۀ مذهب شیعۀ دِکَنی به دست سلاطین قطب‌شاهی و عادل‌شاهی اهمیت بازنمایی نمادین بدن ائمه و دیگر افراد اهل بیت در این اشیا را در شکل ‌دهی به اعمال مذهبی نخبگان و عوام نشان می‌دهد. ترکیب اشیای متبرک با عَلَم و گرفتن مبانی دین از ایران (حقوق، فلسفه، الهیات، فقه و شرح احوال اولیای دین) و معنایی بومی بخشیدن به آنها برای هندوان و مسلمانان از طریق تلفیق آنها با سنت هندویی پرستیدن قهرمان و عرضۀ عقلانی مفاهیم الهی (پوجا) بیانی متمایز از مذهب شیعۀ دِکَنی به دست می‌دهد.

در دِکَن، اشیای متبرک نقشی حیاتی در شکل دادن به حافظۀ جمعی از نبرد کربلا بازی کرده‌اند؛ نقشی به اهمیت دیگر جنبه‌های نظری، زیبایی‌شناختی و روحانی هویت شیعی. محمدعلی‌خان، مؤلف تذکره ذاکرین که تاریخ مناسک سوگواری و اشعار سروده‌شده در دورۀ آصف‌جاهی است، مؤکداً نهاد همگانى محرم را در شهر توصیف می‌کند. تذکره ذاکرین به ویژه از اين لحاظ پراهميت است كه طی سلطنت آخرین فرمانروای آصف‌جاهی، ناظم هفتم میرعثمان‌‌علی‌خان، نوشته شده و توصیف تاریخی غنی‌ای از مراسم محرم حیدرآباد در سال‌های پایانی استقلال شهر به منزلۀ یک شاهزاده‌نشین در هندوستان قبل از تجزیه فراهم می‌کند. مؤلف تذکره ذاکرین با ارجاع به گلزار آصفیه، تاریخ سلسلۀ آصف‌جاهی و رسوم دینی و اجتماعی تألیف غلام‌حسین‌خان به سال 1844م ، تصدیق می‌كند که فرهنگ تهذیب گنگا جمنا مراسم محرم حیدرآباد را همگانى و يكدست می‌کند:

نویسندۀ تاریخ گلزار آصفیه می‌گویدکه از زمان نواب نظام علیخان بهادر تا نواب ناصرالدوله بهادر، در حیدرآباد عزاداری امام حسین علیه‌السلام با شکوه برگزار می‌شده. به علاوه، نه تنها هر نذر و نیاز معمولی که از جانب دولت مقرر شده بوده کاملاً بر روال همیشگی برقرار می‌شده بلکه در هر دوران به آن اضافه هم می‌شده. آنچه در حیدرآباد از حیث عزاداری و تطوف دیده می‌شده در هیچ کجای عالم وجود نداشته. در مراسم حیدرآباد مردم هر مذهب و ملت، مرفه و فقیر، هندو و مسلمان، شیعه و سنی بیش از حد خود شرکت داشتند. این همه نتیجۀ عصر قطب‌شاهی است که عزای امام را چنان ارج و قرب می‌دادند که نمی‌توان به زبان تحریر در آورد.[13]

خان در اینجا به صراحت اظهار می‌کند كه برای فهمیدن محرم حیدرآباد باید نقش اساسی سلاطین قطب‌شاهی در توسعۀ بدنه مناسک و دستمایۀ مذهبی رایج‌شده در میان مردم، خواه مسلمان یا هندو و خواه شیعه یا سنی، برای سوگواری امام حسین شناخته شود. همچنین، محی‌الدین قادری زوری در شرح حالی که دربارۀ میرمحمد مؤمن استرآبادی، پیشوای محمدقلی قطب‌شاه، نوشته این نکته را ملاحظه کرده است که ”همۀ جمعیت، چه مسلمان و چه غیرمسلمان، در عاشورخانه‌ها از عَلَم‌ها تجلیل می‌کردند در همین حال تفاوت میان فرمانروایان و فرمانبران یا اختلاف بین مذاهب، فرهنگ‌ها یا طبقات فراموش مي‌شد.“[14]

فرهنگ متکثر حیدرآباد محصول تلفیق سنت‌های مذهبی اسلامی (سنی، شیعه و صوفی) و هندی (هندو و بهکتی)، سنت‌های زبان‌شناختی (فارسی، اردوی دِکَنی و تلوگو) و سنن متفاوت آشپزی و معماری بوده است. اين هم‌آميزى فرهنگى حتی امروز هم در عنوان معمول گنگا و جمنا بر سر در قهوه‌خانه‌ها و دکان‌ها ديده مي‌شود. هر دو گروه مسلمان و هندو این اصطلاح را برای ارجاع به گرایش پاک مهمان‌نوازی و هماهنگی روابط بین دو جمعیت مذهبی به کار می‌برند.[15] این اصطلاح البته برای آنها که در این سنت تسهیم مذهبی، آشپزی و اعمال فرهنگی مشارکت می‌کنند برجسته است. یکی از مقدس‌ترین اماکن در هند گنگا، نماد هندویسم، و حامنا، نماد اسلام و شهر دهلی که پایتخت سلسلۀ گوركانى بود، در سنگام تیروینی واقع در الله‌آباد است؛ جایی که مها کنبه ملا هر دوازده سال یک‌بار رخ می‌دهد. در خلال تحقیقات میدانی قوم‌شناسانه در حيدرآباد از سال 2004 تا 2006، غالباً از اعضای جمعیت شیعه می‌شنیدم که گواهی می‌کردند آزادی مناسک مذهبی آنها برای شركت دیگران دلیل اثبات این فرهنگ متکثر و مختلط است.

تدبيرهاى مذهبی سلاطین قطب‌شاهی، به‌ویژه ابراهیم وپسرش محمد‌قلی قطب‌شاه، به ایجاد و  رشد آرام این فرهنگ متکثر در دِکَن انجاميد. یوسف عادل‌خان (ح.1490-1510م)،[16] اولین سلطان سلسلۀ عادل‌شاهی، براى اولين‌بار در بیجاپور شیعه را مذهب رسمی منطقه اعلام کرد. مورخان معاصر این دوران این مطلب را تأیید كرده‌اند؛ از جمله حبیب‌الله، مؤلف تاریخ محمد قطبشاه نوشته‌شده در حدود 1618م كه تاریخ این سلسله را در پنج سال اول حکومت محمد قطب‌شاه (ح. 1622-1625م) به رشته تحرير كشيد و نیز محمدقاسم هندوشاه فرشته (م. 1620م)، مؤلف گلشن ابراهیمی كه او نيز به اين موضوع پرداخته است. اعلام مذهب شیعه به توسط یوسف عادل‌خان به منزلۀ دین رسمی قلمرو عادل‌شاهی هشت سال پیش از قطب‌الملک گلکنده واقع شد که در 1518 میلادی حکومت خود را مستقر ساخت. پروندۀ شیعی‌گری یوسف چشمگیر است. او سال‌های بالیدن را در شهر ساوه، در امتداد مرز عراق عجم، گذراند. بر اساس گلشن ابراهیمی و تذکرهالملوک رفیع‌الدین شیرازی، تکمیل‌شده در حدود 1612 میلادی که تاریخ سلسلۀ عادل‌شاهی است، یوسف هم در مقبرۀ شیخ صفی‌الدین در اردبیل و هم در حرم حضرت معصومه در قم روزگار گذرانید. پیش از سفر به دِکَن برای یافتن قسمت خويش، چندی در بغداد و نیز در نزدیکی شهرهای کربلا و نجف مقیم بود.[17]

دو سال پس از اينكه شاه اسماعیل اول، بنیادگذار سلسلۀ صفوی، در 1501 میلادی مذهب شیعه را در ایران دین رسمی اعلام کرد، یوسف به مسجد جامع در قلعه بیجاپور رفت و دستور داد خطبه را به نام ائمۀ دوازده‌گانۀ شیعه بخوانند. یوسف نخستین شاه در هندوستان است که فرمان عمومى صادر كرد كه اذان بر طبق عرف شیعه تلاوت کنند و خطبۀ نماز جمعه به نام ائمۀ شیعه بخوانند. با این وصف، مذهبی متعصبی نبود. یوسف هندوها را مجبور نكرد دينشان را به اسلام تغيير دهند و به همین سیاق، صوفی‌گری را که‌ در سراسر دِکَن نزد مسلمانان و هندوها محبوبيت فراوانى داشت موقوف نکرد. در نتیجه، تدابير مذهبى یوسف در اصل طلایه‌دار سلسلۀ قطب‌شاهی در گلکندا بود.

قطب‌شاهيان متعلق به طایفۀ ترکمن‌های شیعۀ قراقیونلو (به معنی صاحبان ‌گوسفندان سیاه) بودند. بنیادگذار سلسله، سلطان‌قلی‌خان قطب‌الملک، در همدان زاده شد. ایران در آن زمان به علت درگیری میان سران دو قبیلۀ قراقویونلو و آق‌قویونلو (صاحبان گوسفندان سپید) دچار بی‌ثباتی بود. سلطان‌قلی در جوانی به هندوستان فرستاده شد و آنجا شیخ سلسلۀ نعمت‌اللهی، شاه نورالدین نعمت‌اللهی ثانی، را ملاقات کرد که برای او در سفرهايش دعا کرد. سلطان‌قلی در شهر بیدر، مرکز سلسلۀ نعمت‌اللهی در دِکَن، اقامت گزید و در آنجا به سرعت به مراتب قدرت و ترقی در دربار بهمنی نائل شد. با هر پیروزی نظامی و مشخصاً پس از تسلط بر منطقۀ تلنگانا، سلطان شهاب‌الدین محمد مناصب و القاب بیشتری به سلطان‌قلی اعطا کرد. از جمله زمانی که در 1496 میلادی به فرمانروایی تلانگانا دست یافت، به القاب قطب‌الملک و امیرالامرا موصوف شد.[18]

سلطان‌قلی‌خان هیچ‌گاه رسماً از ولی‌نعمتان بهمنی‌اش اعلام استقلال نکرد، اگرچه در 1518 میلادی كم‌و‌بیش قلمرو خود را بی‌ادعای پادشاهی تشکیل داده بود. مورخ عالى‌مقام، شروانی، در تاریخ سلسلۀ قطبشاهی به وفات‌نامۀ عربی قطب‌الملک بر روی سنگ قبرش اشاره مي‌كند تا ثابت کند که حكومتى مستقل تحت نام قطب‌شاه هرگز ايجاد نشده بود.[19] تحت فرمانروایى قطب‌الملک، همانند یوسف عادل‌شاه، اذان شیعه برای نمازگزاران خوانده می‌شد و خطبۀ نماز جمعه به نام ائمۀ دوازده گانه بود. با اينكه اعلام او در باب رسمیت مذهب شیعه برای ایجاد پیوند دیپلماتیک با دولت صفوی ایران مفید بود، يعنى روندى كه خود دستخوش فرایند تغییر و تبدیل از دوران سلطنت سلطان قطب‌المک به دوران سلطنت محمدقلی قطب‌شاه در اواخر قرن شانزدهم میلادی شد،[20] باید یادآور شد که قطب‌الملک شیعه به دنیا آمد و از طریق ذكر ائمۀ شیعه قادر به الحاق درجه‌ای از الوهیت مشروع و مقتدر به فرمانروایی‌اش شد. یوسف عادل‌شاه و قطب‌الملک در اجرای سیاست‌های مذهبی خود عمل‌گرا بودند، با این استدلال كه بايد با همسایۀ شمالی‌شان یعنی امپراتوری سنی گوركانى و دولت صفوى شیعه روابط دیپلماتیک خود را حفظ مي‌كردند. همچنین، ضرورى بود این سلاطین با اکثریت هندو و سنی بیگانگی نکنند. در نتیجه، ترجمان مناسک شیعه، ادبیات عبادی و دستمایه‌های مذهبی فرهنگ به چیزی که بتواند توانایی روحانی و زیباشناختی هندویان و مسلمانان سنی را برای اطمینان از مشروعیت سیاسی به کار گیرد ضروری بود.

بر این اساس، برای درك برگزارى كنونى محرم در حیدرآباد  مطالعۀ کوشش سلاطین قطب‌شاهی به منظور ترجمان مذهب شیعۀ ایرانی برای بومی‌سازی مذهب شیعه در دِکَن امرى ضرورى است. در تحقیقات پیشینم دربارۀ نوع، تقدس و سنت عبادی محرم در حیدرآباد، الگویی برای ارتباط بین وجوه جهانی و بومی شیعه عرضه کرده‌ام.[21] این الگو به‌ویژه برای توصیف فرایند بومی‌سازی مذهب شیعه کارآمد است که چهرهۀ متمایزی از حکمرانی‌های ابراهیم قطب‌شاه (ح. 1550-1580م) و محمدقلی قطب‌شاه (ح. 1580-1611م) است. براى يك شيعى

کربلا مکانی جهانی، ایده و ایدئال جمعیت جهانی شیعه است. قهرمانان زن و مرد این واقعه در دورنمای مقدس مذهب شیعه جای دارند. هر كجا، چه هندوستان، عراق یا افریقای جنوبی، می‌تواند کربلا باشد و قهرمانان این واقعه به لحاظ زبان‌شناختی، فرهنگی و اخلاقی به شهروندان ایدئال این مکان‌های متفاوت مبدل می‌شوند. این تبدیلات بازتاب‌دهندۀ وابستگی متقابل رابطۀ جهانی جهان‌وطنی شیعه و تنوع بیکران بیان‌های بومی آن است.[22]

همانند عادل‌شاه بیجاپور، قطب‌الملک به ایرانیان مقیم گلکندا خوشامد گفت؛ کسانی که با دیگر مهاجرین افغانستان و آسیای میانه با عنوان آفاقی شناخته می‌شدند و کسانی که اجدادشان از زمان‌های دور و از سال‌های اولیۀ حکمرانی سلسلۀ بهمنی بر منطقه ساکن دِکَن شده بودند. آفاقی‌های ایرانی در جستجوی ثروت در مقام شاعران دربار، سربازان، دانشوران، ندیمان، عالمان دینی و مردان مقدس و در گروه‌های بزرگ به قلمرو عادل‌شاهی مى‌آمدند. فهم آفاقیان فارسی‌زبان برای اکثریت تلوگو و اردوزبانان دِکَن دشوار بود. طی سلطنت ابراهیم قطب‌شاه (1550-1580م)، زبان تلوگو نقش بسیار مهمی در قلمرو ادبیات و حکمرانی داشت. ابراهیم برای اینکه از کشته شدن به دست برادرش جمشید (ح. 1543-1550م) بگریزد، به ویجياناگر پناهنده شد و تحت حمایت امپراتور هندو، الیا راما رایا (ح. 1542-1565م) قرار گرفت. در ویجياناگر، ابراهیم زبان تلوگو را آموخت و به شاعری ممتاز در این زبان بدل شد. ابراهیم قدردانی‌اش را نسبت به این زبان با حمایت از شاعران هندو نشان داد و حتی موفق به كسب لفظ تلوگویی شده، نامش ملیکی ابراهیم شد.[23] علاوه بر عشق او به تلوگو و حضور دانشوران ودا و شاعران هندو در دربارش، ابراهیم حامی بزرگ دانشمندان شیعۀ آفاقی، متخصصان الهیات، خوشنویسان و معماران بود.

طی دوران سلطنت محمد‌قلی‌شاه (1580-1610م) و پیشوایش، میرمحمد مؤمن استرآبادی (م. 1616م)، مذهب شیعه دیگر بومی شده بود و مناسک محرم از سوی پیروان همۀ مذاهب و طبقات حفظ می‌شد. سنت‌های مستقرشده در این دوران بخش جدايى‌ناپذير دايرۀه مناسك محرم شدند و شناساندن عَلَم در حیدرآباد مرکز ثقل فعالیت‌های عبادی در عاشورخانه‌ها شد؛ جایی که مجلس عزا برگزار می‌شد و عَلَم به نمایش در می‌آمد. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که قدمت استفاده از عَلَم در دِکَن ممکن است به پیش از هر دو سلسلۀ قطب‌شاهی و عادل‌شاهی برگردد. مقبرۀ احمدشاه ولی بهمنی (ح. 1422-1436م)  در پایتخت پیشین بهمنی‌ها، بیدر، حاوى سه عَلَم است که تاریخی ندارند، اما به لحاظ سبک ساخت بیشتر با شکل سنت پذیرفته در ساختن عَلَم در دوران سلسلۀ قطب‌شاهی هم‌خوان‌اند.[24]

وقتی محمد‌قلی قطب‌شاه در 1591 میلادی پایتختش را از گلکندا به شرق رودخانۀ موسی (musi) انتقال داد، مذهب شیعه از طریق ساختن نخستین عاشورخانه، جمع‌آوری اشیای متبرک، نصب عَلَم، حمایت از دسته‌های عزاداری محرم و مراسم مرتبط با آن بیشتر بومی شد. در 1592 میلادی، محمدقلی ساختن چارمنار را برای مشخص کردن مرکز حیدرآباد، که بین مردم به اصفهان نو مشهور بود، آغاز کرد.[25] پیشوای محمدقلی، میرمحمد مؤمن، مسئول طرح شهر جدید به تقلید از میدان نقش جهان اصفهان با چهار منار بود كه اطراف آن را چهار کمان احاطه مي‌كرد.[26] ساخت چارمنار شیعه بودن سلسلۀ قطب‌شاهی را به شکل ممتازی نمایان کرد. شبستان بنا شده بر روى پشت بام دارای پنج طاق دوتایی است که نماد پنج تن پاک (محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین) است و دیوارهاى آن مزین به عَلَم‌های گچی‌اند. در واقع، برجستگی عَلَم‌ها بر دیوارهای چارمنار اشاره به مرکزیت آنها در پیکربندی هویت شیعۀ حیدرآبادی دارد.

در دِکَن، عَلَم‌ها در ساختمان‌هایی با نام عاشورخانه نگهداری و نمایش داده می‌شوند؛ جایی که مجالس عزا و جشن در طی سال در آنجا برگزار می‌شود. در 1594 میلادی، محمدقلی قطب‌شاه دستور ساخت نخستین عاشورخانۀ حیدرآباد را با هزینۀ هفت هزار روپیه صادر کرد.[27] این اولین عاشورخانۀ ساخته‌شده به دست قطب‌شاهيان نبود. پیش از آن، سلطان‌قلی قطب‌شاه عاشورخانه‌ای در قلعۀ گلکندا ساخت که تا به امروز مجلس عزا در آن برگزار می‌شود. ریزوى، مورخ اسلام در هند، در مخالفت با این نظر می‌نویسد که هیچ مدرکی از آن تاریخ در خصوص عاشورخانه‌های اولیۀ دِکَن در دست نیست، اما احتمالاً از زمان استقرار پادشاهی‌های شیعه در این منطقه می‌باید تالارهایی مجزا برای مراسم سوگواری ده روز نخست ماه محرم ساخته باشند.[28]

حضور همیشگی عاشورخانه‌ها در حیدرآباد اشاره به نقش دایم عَلَم در اعمال عبادی شعیان دِکَنی دارد. برخلاف ایران که عَلَم نقش مهمی در دسته‌‌های عزاداری داشت، تلفیق اشیای متبرک با عَلَم‌ها معنی این اشیاء مذهبی را از نشانه‌ای برای اشاره به واقعه‌ای مذهبی، به شیئی مقدس که نیاز به عبادت روزانه دارد تغییر مي‌داد. مثال‌هایی از ایران که در ادامه می‌آید رهیافت متفاوت آنها را در تقابل با مثال‌های دِکَن ترسیم می‌کند. ادعا می‌شود که عَلَم شاه‌اسماعیل در زیارتگاه شیخ صفی‌الدین در اردبیل به وسیلۀ دختر فاطمه، زینب، ساخته شده است و دربرگيرندۀ قطعه‌اى از نعل اسب حضرت عباس در نبرد کربلاست. [29] در اصفهان، نسخه‌ای از قرآن به خط امام رضا و پیراهن خونین امام حسین در مسجد شاه نگهداری می‌شود، جایی که در مواقع بحران آنها را از اختفا بیرون می‌آوردند.[30] حتی امروز هم در ایران عَلَم‌ها فقط با دسته‌های عزادار دورۀ محرم بیرون آورده می‌شوند و در طول سال در امامزاده‌ها به نمایش گذاشته نمی‌شوند. نمونه‌هایی از اشیای متبرکی که بر عَلَم‌ها نصب شده‌اند را در میانه قرن هفدهم میلادی در ایران می‌بینیم، اگرچه نمونه‌هایی از دِکَن در دست است که پیش از این تاریخ این بدعت را گذاشته‌اند. در دِکَن، اشیای متبرک هم با عَلَم‌ها نمایش داده می‌شوند و هم با آن یکپارچه می‌شوند تا آن را تبدیل به شیئی مقدس کنند. اشیای متبرک حیدرآباد به طرز برجسته‌ای غیرجسمانی و بیشتر یکپارچه‌شده با عَلَم‌ها یا ابزارهایی فلزی‌اند که نمایای افراد اهل بیت مانند فاطمه زهرا، امام حسین، عباس و امام زین‌العابدین‌اند. برخی از این اشیای متبرک در عاشورخانه‌های حیدرآباد قدیم همچون عَلَم حسینی، عاشورخانۀ نعل مبارک، بارگاه عباس، بی‌بی کا علاوا و علاوای سرطؤق به نمایش عمومی گذاشته می‌شوند. دیگر اشیای متبرک مثل تکه‌ای از طوق که گردن امام زین‌العابدین را با آن بسته بودند و ملحق به عَلَم است، به وسیلۀ محمدقلی قطب‌شاه از حدود 1595 میلادی دائماً در بیمارستان دارالشفاء نصب مي‌شده تا مریدان برای گرفتن تبرک و اخذ شفاعت از آن بهره بگیرند.[31] قدرت شفابخشی امام زین‌العابدین، بیمار کربلا، به عَلَم متبرک نصب‌شده در بیمارستان دارالشفا نسبت داده شده است. حتی در حوزۀ پزشکی هم تأثیر و تعهد میرمحمد مؤمن استرآبادی در تبلیغ مذهب تشیع را می‌بینیم. دی. وی. رِدی به نقل از رسالۀ پزشکی میرمحمد مؤمن، اختیارات قطبشاهی، که به سال 1584 میلادی تکمیل ‌شده است،[32] نصب علم متبرک همراه با طوق امام زین‌العابدین را به میرمحمد مؤمن نسبت می‌دهد: ”او طلسمی (عَلَم) را به یکی از چهار طاقدیس اطراف قصر شاهی نصب کرد تا شر و نیت بد هر کسی را که به قصر وارد می شود به خود او برگرداند و بی‌اثر کند و این طلسم به سرعت مشهور به شفادهی به بیماران شد.“[33] در حالی که این بیمارستان دیگر وجود ندارد، محوطۀ اطراف آن به دارالشفا معروف شده است و در حال حاضر یک عاشورخانه هم در حیاط آن واقع است و در آنجا مریدان و مؤمنان می‌توانند به دیدار عَلَمی نایل شوند که برای نمایش دایم نصب شده است.

این ادعا که توسعۀ دستمایه‌های مذهبی فرهنگ که در عَلَم‌های مزین به اشیای متبرک متجلی شده‌اند بدعت سلاطین قطب‌شاهی گلکندا و حیدرآباد بوده است، می‌تواند محل اختلاف باشد. طی دوران قطب‌شاهی، میزان اشیای متبرک در دِکَن رو به ازدیاد گذاشت. در واقع، همۀ اشیای متبرک در حیدرآباد، به استثنای تکه‌های چادر فاطمه زهرا که در دوران سلسلۀ آصف‌جاهی به دِکَن آورده شده بود، در دوران سلسلۀ قطب‌شاهی به این شهر آمدند. نخستین شیء متبرکی که ابراهیم قطب‌شاه بدان دست یافت، نعل مبارک و عَلَم بسیار مشهور بی‌بی کا علاوا است که حاوى تکه‌ای از چوب تابوتی است که در مراسم تدفین فاطمه از آن استفاده شده است. زائرانی که از کربلا باز می‌گشتند، بسیاری از این اشیای متبرک را برای سلاطین قطب‌شاهی می‌آوردند. همچنین، رویاها نقش مهمی در فراگیر شدن و استفاده از اشیاءی متبرک و کشف قدمگاه‌های متبرک (قدم شریف) بازی می‌‌کنند. رویا استعارۀ قدرتمندى براى توضیح كشف اشیای متبرک و برانگيختن روايات‌اند که با احساس تأیید الهى همراه می‌شوند. برای روشن شدن مطلب، تاریخچۀ چگونگی تأسیس عاشوراخانۀ ساخته‌شده بر قلۀ کوه مولاعلی نشان‌دهندۀ این انگارۀ کلی دربارۀ رویاست. شخص عابدى درخواب با امام یا یکی از اهل بیت مواجه  و شیئی متبرک یا ردپا یا دستی بر او آشکار می‌شود. عابد شاه را مطلع می‌کند، و به خاطر تقوا و بینشش از او تقدیر شده، عاشورخانه یا عَلَم متبرک در آنجا دایر می‌شود.

غلام‌حسین‌خان در گلزار آصفیه با ذکر جزییات روایت می‌کند که چگونه یاقوت، خواجهسرای دربار ابراهیم قطب‌شاه، قدمگاه امام علی را بر تپۀ سنگی کوچکی در حومۀ جایی کشف کرد که بعدها شهر حیدرآباد در دوران سلطنت محمدقلی قطب‌شاه در همان‌جا بنا شد. یاقوت مردی روحانی بود که علاقه داشت شب‌های جمعه را به تنهایی و دور از اشتغالات سیاسی و هیاهوی گلکندا بگذراند. در هفدهم ماه رجب،[34] یاقوت در رویا مرد عربی را در لباسی سبز دید.[35] این مرد او را خبر داد که علی او را احضار کرده است و یاقوت از تپۀ سنگی بالا رفت و امام علی را دید که پیش روی او نشسته بود. صبح روز بعد، یاقوت از تپه بالا رفت و نقش دست راست امام را آشکارا بر روی صخره یافت و بنابراین، صحت تجربۀ مبارکش اثبات شد. یاقوت آن بخش از صخره را که نقش دست بر آن بود جدا و بر رواقی نصب کرد. سپس، به گلکندا بازگشت و ابراهیم قطب‌شاه را از کشفش باخبر کرد و عاشورخانه تحت قیمومت ملوکانه قرار گرفت.[36]

 ابراهیم قطب‌شاه صاحب نخستين شيء متبرك اين مجموعه، يعنى نعل مبارک، بود كه توسط زائرى از کربلا به یوسف عادل‌شاه در بیجاپور پیشکش شده و سپس به ابراهیم قطب‌شاه داده شده بود و او آن را بصورت عَلَمى درآورد.[37] این عَلَم نخست در قلعۀ گلکندا نصب شد و طی دوران سلطنت محمدقلی قطب‌شاه به حیدرآباد منتقل و در الهی‌ محل، در منطقۀ پتهرگاتی شهر قدیم، نصب شد.[38] در دوران آصف‌جاهی، در شب عاشورا این عَلَم به دسته عزاداری بازار نورخان و قصر راجا رائو برده می‌شد که عاشورخانه در آنجا واقع است.[39]

عَلَم بی‌بی در مذهب شیعۀ حیدرآبادی جایگاهی اساسی یافته است. در میان این عَلَم تکه‌چوبی از تابوتی جاسازی شده است که علی برای مراسم تدفین فاطمه به كار برده بود. براساس اخبار، این شیء متبرک در واقعۀ کربلا بوده و پس از مدتی طولانی در دوران سلطنت عبدالله قطب‌شاه به گلکندا آورده شده بود. سلطان این شیء متبرک را تحت نظارت نديمى با نام حیدر گذاشت و او آن را در طغرایی مزین به نام الله، محمد و علی حکاکی کرد.[40] حیات‌بخشی بیگم (م. 1666م) مادر عبدالله قطب‌شاه، حامی همیشگی نهادهای مذهبی شیعه در حیدرآباد، دستور ساخت بی‌بی کا علاوا را صادر کرد که نام عاشورخانه‌‌ای است که برای حفظ عَلَم متبرک بی‌بى در منطقۀ دبیرپوره، در شهر قدیم حيدرآباد، ساخته شد. این عاشورخانه در دوران سلطنت میرعثمان علی‌خان آصف‌جاه هشتم (ح. 1911-1948م) بازسازی شد. بی‌بی کا علاوا یکی از محبوب‌ترین عاشورخانه‌های شهر قدیم است که یک آتشگاه یا حفرۀ آتش (علاوا) در صحن حیاطش دارد. وجود حفرۀ آتش اشاره به محبوبیت این مکان نزد مؤمنان هندو دارد. آنان در آن بُخور می‌ سوزانند و برای شهیدان کربلا آواز می‌خوانند و بر روی ذغال‌های افروخته بر روی زمین، به نشانۀ وفاداری و تعلق به این شخصیت‌های مقدس، راه می‌روند.

نقطۀ مرکزی محرم حیدرآبادی، عَلَم بی‌بی است که اغلب طول سال در اتاق امنی كه به شکل تابوتی آهکی ساخته شده است نگهداری می‌شود. عَلَم در 29 ذی‌الحجه در اتاق اصلی نصب می‌شود و در آنجا تا دوازدهم محرم برای نمایش باقی می‌‌ماند و سپس دوباره به تابوت آهکی‌اش بازگردانده می‌شود. در عاشورا، عَلَم به دستۀ عزاداری جلوس برده می‌شود و از سراسر شهر قدیم، از دبيرپوره تا چادرگاه، عبور داده می‌شود. در روز عاشورا، ده‌‌ها‌هزار زن و مرد برای مشاهدۀ عَلَم و مشارکت در مراسم دستۀ عزاداری، همچنان که عَلَم بر پشت یک فیل به سمت شهر قدیم می‌رود، در خیابان‌ها صف می‌کشند. ”عبدالله قطب‌شاه فرمان داد که علم بر بالای یک فیل سلطنتی به میان دستۀ عزاداری برود و در هر یک از عاشورخانه‌ها و جایگاه عَلَم‌هاى ديگر در سراسر شهر قدیم توقف کند. مطابق سنت، وقتی که عَلَم بی‌ بی به میان جمعیت می‌آمد نقاره‌های سلطنتی را پايين مى‌آوردند. در دوران قطب‌شاهی، این مراسم فقط وقتی صورت می‌گرفت که سلطان درمی‌گذشت.“[41]

عَلَم بی‌بی نماد عالی استفادۀ سلطنتی از عَلَم‌های متبرک برای متحد ساختن اهالی ، از ادیان و طبقات گوناگون، است. هندو، سنی و شیعه همه در آن شركت مي‌كنند؛ برای برخی ین یک نمایش است و برای بعضی دیگر فرصتی برای اثبات ارادتشان به اهل بیت و جستجوی شفاعت فاطمه زهرا و برکت یافتن بسیار از عَلَم او.

 

 

نتیجهگیری

این مقاله از این منظر که سلاطین قطب‌شاهى، در جایگاه اقلیت دینی حاكم، از اکثریت هندوی قلمرو خويش درک درست داشتند، به بررسى مرتبۀ اشیای متبرک و تغییر و تبدیل نقشى پرداخت که عَلَم در ترجمان مذهب شیعۀ ایرانی به شکل متمایز دِکَنی این مذهب داشته است. قطب‌شاهیان اشیای متبرک مقدس ائمه و اهل بیت را در عَلَم‌ها ترکیب کردند و از این طریق هر فردی می‌توانست شفاعت را متقابلاً بر مبنا و از طریق اجرای روزمرۀ مناسک عبادی مهمان‌نوازی (پوجا) و نذر و نياز بيابد. بر اساس سنت بهکتیِ عبادتِ شخصیِ خدایِ واحد، شیعیان دِکَن می‌توانستند روابطی با ائمه و اهل بیت از طریق حضور زندۀ آنها در عَلَم متبرک ایجاد کنند. قطب‌شاهیان قدیسین شیعه‌ای ساختند که برای هندوها و اهل سنت خوشایند و پرمعنا بودند و ترکیب دقیق عَلَم متبرک با این دنیای مذهبی نتیجۀ ترجمانی پراقتدار از مذهب شیعه در اصطلاح و قالبی دِکَنی بود.

این جستار ترجمۀ یوسف مصدقی از مقالۀ منتشرنشد*

Presence in Absence: Relics and Their Role in Hyderabadi Shi‘īsm

است که پس از تغییرات تاریخی و فنی  فیروزه پاپن-متین و ویرایش وحید طلوعی به چاپ می­رسد

[1] James W. Allan, The Art and Architecture of Twelver Shiʿism: Iraq, Iran, and the Indian Sub-Continent (London: Azimuth Editions, 2012), 16.

[2] برای بحث دربارۀ نبرد کربلا به منزلۀ نزاع بین خیر و شر بنگرید به

Hamid Dabashi, “Taʿziyeh as Theatre of Protest,” The Drama Review, 49:4 (2005); Karen G. Ruffle, Gender, Sainthood, and Everyday Practice in South Asian Shʿism (Chapel Hill: University of North Carolina Press, 2011); Syed Akbar Hyder, Reliving Karbala: Martyrdom in South Asian Memory (New York: Oxford University Press, 2006).

[3] Frank J. Korom, “The Presence of Absence: Using Stuff in a South Asian Sufi Environment,” AAS Working Papers in Social Anthropology, 23 (2012), 1.

[4] Korom, Frank J. Korom, “The Presence of Absence,” 12.

[5] Kevin Trainor, “Pars Pro Toto: On Comparing Relic Practices,” Numen, 57 (2010), 272.

[6] Josef  W. Meri, “Relics of Piety and Power in Medieval Islam,” Past and Present Supplement, 5 (2010), 104-105.

[7] Brannon Wheeler, “Gift of the Body in Islam: The Prophet Muhammad’s Camel Sacrifice and Distribution of Hair and Nails at His Farewell Pilgrimage,” Numen, 57 (2010), 341-342.

[8] Brannon Wheeler, “Relics in Islam,” Islamica, 11 (2004), 107.

[9] Meri, “Relics of Piety and Power in Medieval Islam,” 104

[10] Meri, “Relics of Piety and Power in Medieval Islam,”  119-120.

[11] Meri, “Relics of Piety and Power in Medieval Islam,” 100 & 103.

[12] Meri, “Relics of Piety and Power in Medieval Islam,” 99.

[13] محمدعلی خان، تذکره ذاکرین (حیدرآباد: مطبع مشیر عالم، 1942)، 17.

[14] محی‌الدین قادری زوری، حیات میرمؤمن (حیدرآباد: ادارۀ ادبیات اردو، 1957)، 46، نقل‌شده از

Sadiq Naqvi, Muslim Religious Institutions and Their Role under the Qutb Shahs (2nd ed.; Ḥaidarābād: Bab-ul-Ilm Society, 2006), 161.

[15] Steven W. Ramey, Hindu, Sufi, or Sikh: Contested Practices and Identifications of Sindhi Hindus in India and Beyond (New York: Palgrave Macmillan, 2008), 34.

[16] Naqvi, Muslim Religious Institutions and Their Role under the Qutb Shahs, 41.

[17] S. A. A. Rizvi, History of the Isnā ʿAsharī Shīʿīs in India (New Delhi: Munshiram Manoharlal, 1986), vol. 1, 262.

[18] Rizvi, History of the Isnā ʿAsharī Shīʿīs in India, 293-294.

[19] H. K. Sherwani, History of the Quṭb Shāhī Dynasty (New Delhi: Munshiram Manoharlal, 1974), 15.

[20] Colin Paul Mitchell, “Sister Shiʿa States? Safavid Iran and the Deccan in the 16th Century,” Deccan Studies, 2:2 (2004), 57.

[21] Ruffle, Gender, Sainthood, and Everyday Practice in South Asian Shʿism, 159-163.

[22] Ruffle, Gender, Sainthood, and Everyday Practice in South Asian Shʿism, 159.

[23] Naqvi, Muslim Religious Institutions and Their Role under the Qutb Shahs, 52.

[24] see Naqvi, Muslim Religious Institutions and Their Role under the Qutb Shahs, 159-160.

[25] M. A. Nayeem, The Heritage of the Qutb Shahs of Golconda and Hyderabad (Ḥaidarābād: Hyderabad Publishers, 2006), 10.

[26] Nayeem, The Heritage of the Qutb Shahs of Golconda and Hyderabad , 23.

[27] ج. اس. بهان، ”حیدرآباد کا بادشاهی عاشورخانه،“ مرقع دکن، شمارۀ مخصوص Sab Ras، ویراستۀ محی‌الدین قادری زوری (حیدرآباد: ادارۀ ادبیات اردو، 1939)، 11.

  1. S. Bhān, “Ḥaidarābād kā bādshāhī ʿāshūrkhāna,” Muraqqaʿ-e Dakkan, Special issue of Sab Ras, edited by Muḥyi al-Dīn Qādrī Zore (Ḥaidarābād: Idāra-e Adabīyat-e Urdū, 1939), 11.

[28] Rizvi, History of the Isnā ʿAsharī Shīʿīs in India, 306.

[29] Allan, The Art and Architecture of Twelver Shiʿism, 71.

[30] Allan, The Art and Architecture of Twelver Shiʿism, 71.

[31] D. V. Subba Reddy, “Mohammad Quli’s Interest in People’s Health and Medical Aid,” in S. M. Qadri Zore (ed.), Qutb Shahi Sultans and Andhra Samskriti  (Hyderabad: Idara-e Adabiyat-e Urdu, 1962), 21.

[32] Nabi Hadi, Dictionary of Indo-Persian Literature (New Delhi: Abhinav Publications, 1995), 403.

[33] Reddy, “Mohammad Quli’s Interest in People’s Health and Medical Aid,” 25.

[34] برخی از اجتماعات شیعی که میلاد امام علی را در 13 رجب جشن می‌گیرند، 17 رجب را نیز مراسم عقیقه او به  شمار می‌آورند.

[35] احتمال دارد که این مرد سبزپوش حضرت خضر بوده باشد.

[36] غلام‌حسین‌خان زمان خان، تاریخ آصفجاهیان یا گلزار آصفیه، به اهتمام محمدمهدی توسلی (اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، 1377)، 551-552.

[37] Shahid Naqvi, ʿAzādārī (Lahore: Izhar Sons, 2002), 193.

[38] Allan, The Art and Architecture of Twelver Shiʿism, 72.

[39] Naqvi, Muslim Religious Institutions and Their Role under the Qutb Shahs, 193.

[40] Allan, The Art and Architecture of Twelver Shiʿism, 72.

[41] Sadiq Naqvi, The ʿĀshūr Khānas of Hyderabad City (Ḥaidarābād: Bab-ul-Ilm Society, 2006), 69.

اظهار عشق به علی: شعر اردو، زهد شیعی و قدرت طوائفین در حیدرآباد

در* منطقۀ دکن، در جنوب مرکزی هند، زهد شیعه و شعر اردو هر یک به شیوۀ خاص خود رشد کردند. نشو و نمای این دو در قرون وسطا آغاز شد، ولی تا دوران مدرن ادامه یافت. اما آیا این پدیده‌های فرهنگی امکان ایجاد خلاقیت‌های تازه‌ای برای زنان را هم فراهم ‌آوردند؟ زنان عادی معمولاً از امکان بروز خلاقیت و کسب قدرت محروم بودند. با این همه، در جوامع شیعی دکن زنانی استثنایی‌ همچون ماه‌لقاء بائی (ماهرخ خاتون، 1768-1820م)[1] نیز برآمده‌اند. او شعر زیر را با تخلص چندا (ماه سیمگون) دربارۀ قدرت بیان سروده است:

در راه حمد طاقت كجا آنجا كه زبان گوياست

گويى جهان ز عجز و خاموشى گوياست

تمجيد محمد را مجلس‌آرایى لغت منظور نيست

بهل زبان لافه‌گو را چو شمع سوزان نيست

در راه ثنا قدم  به مقصد نمي‌رسد، اما

از سر دويدن در اين دشت را پير و جوان گوياست

انديشه‌ات رساست آنجا كه جز نارسایى نيست

بهل زبان كه لعل اشك روان گوياست

جز حق چه كس واصف وصف ائمه است

چندا در آسمان همى اين نكته را نهان گوياست

با اینکه ماه‌لقاء بائی اذعان می‌کند که در برابر عظمت خداوند، پیامبر اسلام و امامانی که ادامه‌دهندۀ رهبری پرهیبت او هستند خاموش می‌ماند، دربارۀ ناتوانی خود در بیان این امر با بلاغت و فصاحت سخن می‌گوید. شعر اردو به او، در جایگاه یک زن شیعه، صدایی به‌ویژه قدرتمند و هوشمندانه بخشیده است، حال آنکه بیشتر بانوان هم‌عصرش، دست‌کم به علت عدم حضورشان در روایت‌های تاریخی، ”به غایت خاموش و ضعیف بودند.“ این مقاله به بررسی صدای منحصربه‌فرد ماه‌لقاء بائی، چندا، در مقام شاعر، طوائف، شخصیت سیاسی و زن شیعه می‌پردازد.[2]

ماه‌لقاء بائی در عصر خود، در شهر خود و در جامعۀ مذهبی خود به هیچ‌روی زنی معمولی محسوب نمی‌شد. او از خانواده‌ای گمنام، غریب و به ‌حاشیه‌ رانده ‌شده سر برآورده بود که در دوران اوج شکوفایی حیدرآباد، در این شهر به جایگاه والایی دست یافت. او یکی از قدرتمندترین چهره‌های دربار نظام ثانی و نظام ثالث در حیدرآباد و یکی از اولین زنان شاعری بود که دیوان کاملی از غزلیات اردو گرد آورد. همچنین، طوائفی والامقام و در موسیقی و رقص خبره بود. او نگاهبان استوار مذهب شیعه در سرزمینی بود که اندکی قبل به تصرف خوانین سنی‌مذهب درآمده بود و پیش از آن نیز حملۀ مغول را در سال 1686م از سر گذرانده بود. این مقاله به بررسی ترکیب تناقض‌آمیز زهد شیعه، شعر اردو و قدرت اغواگری در یک طوائف می‌پردازد. مقالۀ حاضر نشان می‌دهد که ماه‌لقاء بائی از طریق شعر، حمایت و شخصیت خود به یافتن جایگاهی والا برای زهد شیعی در درباری سنی کمک کرد. این مقاله برای این منظور غزلیات اردوی او را تحلیل می‌کند که در آنها به ستایش امام علی و اظهار وفاداری به نظام‌های سنی‌مذهب و اغوای وزیران ایرانی شیعه‌مذهب آنها می‌پردازد.

مقالۀ حاضر از بین 125 غزلی که در دیوان کامل غزلیات ماه‌لقاء بائی گرد آمده است، ترجمه‌هایی از چند غزل او را به دست می‌دهد و در کنار این ترجمه‌ها، روایت‌هایی تذکره‌گونه دربارۀ او و میراث معماری‌ای را طرح می‌کند که از خود به جای گذاشته است. درک شخصیت چندوجهی او ابزاری در اختیار می‌گذارد که با استفاده از  آن، تنش‌ها و امکانات زهد شیعی را در فضای اوایل دوران مدرن دکن درک کنیم. این مقاله از چهار بخش تشکیل شده است و هر چه جلوتر می‌رود، با عمق بیشتری بر شخصیت او متمرکز می‌شود. بخش ”حمایت“ پیشینه‌ای از حضور مذهب شیعه در حیدرآباد به دست می‌دهد. بخش ”قدرت“ پیشینۀ او را در خانواده‌ای از طوائفین نشان می‌دهد. قسمت ”شعر“ به شخصیت بیرونی او، چنان که از نوشته‌هایش بر می‌آید، می‌پردازد و سرانجام، بخش ”زهد“ بر شخصیت درونی او در جایگاه یک زن شیعۀ مجرد که سعی در جلب عشق علی دارد متمرکز است.

 

حمایت: چشمانداز مذهب شیعه از کوه مولا علی

تولد ماه‌لقاء بائی در سال 1768م به یمن زیارت مادرش از زیارتگاه مولا علی بر فراز تپه‌ای خارج از حیدرآباد تضمین یافت. اما خیلی پیش‌تر از تولد او نیز عشق علی عنصر مهمی در همزیستی مسالمت‌آمیز مسلمانان شیعه و سنی در دکن بود. هر دو فرقه از گروه‌های فرعی مختلفی تشکیل می‌شدند. در بین سنی‌های دکن، اکثریت با علاقه‌مندان به تصوف بود. در بین شیعه‌ها، شیعۀ مُلکی با جهت‌گیری محلی اکثریت داشت. اکثریت سنی دکن به عرفان گرایش داشت و به مناسک شیعی محلی که تا حد زیادی ”هندی‌شده“ بود احترام می‌گذاشت. این مناسک زیارت بقعه‌های محلی که به آنها بارگاه یا درگاه می‌گفتند، تکریم عَلَم و خواندن مرثیه‌های اردو را در بر می‌گرفت.

زهد سنی‌های متمایل به تصوف را می‌توان ”مذهب سنی نرم“ نامید، زیرا با شیعه و دیگر جنبش‌های به اصطلاح بدعت‌آمیز خصومتی نداشت. برعکس، موجودیت خود را بر مبنای هنجارهای مشروع مذهب سنی تعریف می‌کرد که از تربیت درونی و معنوی متأثر از علی، یعنی نخستین پیر تصوف، مایه می‌گرفت. زهد شیعیان مُلکی را نیز می‌توان ”مذهب شیعۀ نرم“ توصیف کرد، زیرا با شعائر سنی‌های همجوار ضدیتی نداشت و برعکس شیعیان ایرانی تحت حکومت صفوی، از لحاظ ایدئولوژیکی با تصوف مخالفتی نمی‌کرد، چرا که مذهب شیعۀ ایرانی تحت حکومت صفویان قرار داشت. در ایمان شیعیان مُلکی، علی در درجۀ اول نه نشانۀ وفاداری سیاسی و از همین ‌‌رو وفاداری فرقه‌ای، بلکه بالاخص کانون عشق معنوی فردی و کشش عرفانی بود.

گرایش معنوی و شعائر عبادی شیعیان مُلکی، تحت حکومت سلسلۀ قطب‌شاهی (1518-1687م) شکل گرفت. این سلسله از مجموعه‌ای از اعمال تلفیقی حمایت می‌کرد تا در بین شهروندان نامتجانس خود فرهنگی واحد، تحت روبنایی شیعی، به وجود آورد. سلطان ‌قلی قطب‌الملک، اولین قطب‌شاه (ح. 1518-1543م)، تحت تأثیر جنبش صفوی، مذهب شیعه را مذهب رسمی پادشاهی گلکندا قرار داد. بعدها، حکمرانان قطب‌شاهی در پایه‌ریزی پایتختشان، حیدرآباد، عاشورخانه‌های بسیار بنا کردند. در ماه محرم، در این عبادتگاه‌ها عَلم، یعنی لوای نبرد که مظهر امامان شهید و شهدای اهل بیت پیامبر است، بر پا می‌کردند. عبادت‌کنندگان می‌توانستند عَلم را مسح کنند، درست همان‌گونه که کسی بدن مرشدی معنوی را برای تبرک مسح می‌کند، و قادر بودند عطایایی نثارش کنند، به همان سان که کسی هدیه‌ای پیشکش خدایی هندو می‌کند.[3]

حکمرانان‌قطب شاهی مکتب شیعه را از منابع ایرانی برگرفتند، اما در عمل آن را با محیط هندی دکن وفق دادند. سیاست آنها عمدتاً موفق بود و سلسلۀ قطب‌شاهی با توفیق فراوان به مدت 170 سال حکومت کرد. اما حتی در زمان اوج قدرت قطب‌شاهیان نخبگان شیعه در بین مسلمانان این پادشاهی در اقلیت بودند. به همین سبب، حکومت شیعه متکی به ایجاد فرهنگ عبادی و دینی مشترکی بود که قادر باشد هندوها را به خود جذب کند و پذیرای سنی‌هایی باشد که آنها نیز به علی و اهل بیت پیامبر وفادار بودند. احترام مشترک به علی و حسین، محوری بود که به آنها این امکان را می‌داد که در حین همزیستی با یکدیگر همکاری کنند. سیدحسین نصر، پژوهشگر ایرانی تصوف و مذهب شیعه، به این نکته اشاره کرده است: ”احترامی که شیعیان و اهل تصوف به‌طور یکسان برای علی قائل‌اند نشان می‌دهد که شیعه و تصوف چه رابطۀ نزدیکی با هم دارند.“[4] هر دو عملکرد معنوی خود را در قالب فراگیری ویژگی‌های علی توجیه می‌کردند که مظهر انسان آرمانی و نیرومندترین و پرهیبت‌ترین مجرای حضور الهی در جامعۀ اسلامی محسوب می‌شد. رویکرد مثبت آنها به علی، در مقام شخصیتی معنوی که انسان از او الگو می‌گیرد و دوستش می‌دارد، به این معنی بود که علی در جایگاه شخصیتی سیاسی قرار نمی‌گرفت که انسان یا از او اطاعت می‌کند یا به مدد او قدرت کسب می‌کند.

زیارتگاه مولا علی بر روی تپه محلی در منطقۀ قطب‌شاهی بود که این عشق مشترک عمیق‌تر می‌شد. این محل همچنین برای درک شخصیت ماه‌لقاء بائی اهمیت بسیار دارد، زیرا در تولد او نقش داشت، در زمان حیاتش محل عبادت او شد، تحت حمایت او ساختمان‌سازی و اجرای مناسک مذهبی در آنجا رونق یافت و مدفن او نیز در دامنۀ تپۀ نزدیک زیارتگاه مولا علی واقع است. این زیارتگاه کوه مولا علی نامیده می‌شود و متشکل از تپۀ سنگی کوچکی است که در حومۀ حیدرآباد واقع شده است. این بنا یکی از مهم‌ترین زیارتگاه‌های شیعه در این منطقه است و از اثر دست راست علی بر سنگ بالای تپه محافظت می‌کند.[5] این محل طی قرون با ساخت عبادتگاه‌ها، استراحتگاه‌های زائران، عاشورخانه و گورستان رشد کرد. رفته‌رفته حمایت از ساختمان‌سازی در این زیارتگاه به نشانه‌ای از وجهۀ سلطنتی تبدیل شد و شاهان، نجیب‌زادگان، درباریان و طوائفین – چه شیعه، چه سنی و چه هندو – مبالغی را وقف چنین طرح‌هایی کردند. این زیارتگاه محلی برای زیارت در تمام مدت سال است و نه فقط بنایی برای تکریم عَلم یا بر پا داشتن مجلس عزاداری ماه محرم.

زائران مخصوصاً در روز مولود، سیزدهم رجب که جشن میلاد علی است، و در روز عرس، هفدهم رجب که جشن یافتن اثر دست اوست، بیشتر می‌شوند. معمولاً فقط شیعیان‌اند که مولود را در روز سیزدهم رجب جشن می‌گیرند، در حالی که عرس محبوبیت بیشتری دارد و شیعیان و سنی‌ها و قشرهای مختلف هندو از پانزدهم تا هفدهم رجب به زیارت می‌روند. مناسک مربوط به عرس مولا علی نمونۀ بارزی از موفقیت زهد شیعی دکنی در همپوشی خلاقانه با زهد صوفی-سنی و دیانت هندو است. این زیارتگاه نقطۀ اتکای فرهنگ مذهبی تلفیقی‌ای بود که مشخصۀ حیدرآباد و منطقۀ وسیع‌تر دکن در دوران پیشامدرن بود.

به این ترتیب، نمای زهد شیعی حیدرآباد تحت حمایت قطب‌شاهی و به مدد اهمیت زیارتگاه کوه مولا علی گسترش یافت. مقالۀ حاضر پس از فراهم آوردن این اطلاعات زمینه‌ای، موضوع حمایت را کنار می‌گذارد و به مسئلۀ قدرت می‌پردازد. حیدرآباد در اوایل دوران مدرن با حملۀ گورکانی به فرماندهی اورنگ‌زیب (م. 1707م) مواجه و رفته‌رفته در اواخر قرن هجدهم احیا شد. در احیای شهر، طوائفین مؤنث نقش قابل توجهی ایفا کردند و ماه‌لقاء بائی از شاخص‌ترین آنها بود. در این بخش به بررسی این مسئله می‌پردازیم که چگونه خانوادۀ او از طریق ترفند و اغواگری در مقام طوائف به جایگاه‌های قدرت دست یافتند. آنان در تأیید دوبارۀ دیانت شیعی در حیدرآباد نقش مهمی ایفا کردند، هر چند در تقسیمات پس از دوران گورکانی، قدرت سیاسی به دست سنی‌ها افتاده بود.

 

قدرت: طوائفین شیعه و احیای حیدرآباد سنیمذهب

پس از تصرف حیدرآباد به دست گورکانیان در 1686م، شخصیت شیعی این شهر دچار بحران شد. امپراتور اورنگ‌زیب چند دهه نبرد نظامی را صرف تصرف پادشاهی‌های منطقۀ دکن کرد و در توجیه کار خود آن را غلبۀ سنی‌مذهبان بر حکمرانان مرتد شیعه نامید.[6] تمایل او به غلبه بر حکمرانان قطب‌شاهی گلکندا بر اثر درگیری‌های مرزی با امپراتوری متخاصم صفویان شیعی در ایران شدت یافت. نیروهای گورکانی حیدرآباد را غارت و قصرها و باغ‌های آن را ویران کردند. این در حالی بود که مقاومت در قلعۀ گلکندا هشت ماه ادامه یافت تا زمانی که سرانجام آخرین پادشاه قطب‌شاهی، ابوالحسن تاناشاه (م. 1707م در زندان گورکانیان)، خود را تسلیم کرد. حیدرآباد به استان پهناورتر دکن ملحق شد که دیگر تحت حکومت گورکانیان قرار داشت و مرکز آن بسیار دورتر، در شمال و شهر اورنگ‌آباد بود.

گذار منطقۀ دکن به اوایل دوران مدرن با بحرانی جدی در خصایص شیعی این منطقه همراه بود، زیرا حکمرانان شیعه درگیر نبردی خصمانه با سنی‌ها شدند. بناهای حکمرانان شیعۀ حیدرآباد تا حد زیادی در حملۀ گورکانیان ویران شد. قصرها تخریب شد و اشیای مربوط به مراسم مذهبی عاشورخانه‌ها به غارت رفت. برخی نویسندگان معاصر اشاره کرده‌اند که اورنگ‌زیب از بادشاهی عاشورخانه، یا تالار عزاداری سلطنتی که در همان آغاز پایه‌ریزی شهر حیدرآباد در کنار خداداد (محل یا قصر پادشاهی) بنا شده بود، به جای زندان استفاده می‌کرد.[7] چپاول شهر و سقوط حکمرانان شیعۀ آن به معنی تعطیلی بسیاری از زیارتگاه‌های شیعه و ایجاد وقفه در مراسم مذهبی آنها بود. تقریباً به مدت یک قرن حیدرآباد همچون شهری فلج‌شده به سختی روزگار می‌گذراند و از حکمرانانی که در چشم ساکنان شهر مشروعیت داشتند محروم و از هرگونه حمایت سلطنتی بی‌بهره بود.

اورنگ‌آباد مرکز استان دکن طی حکومت گورکانیان بود. اورنگ‌آباد با احیاء (رنسانس) زندگی مذهبی، توسعۀ شهری و تهییج ادبی گسترش یافت، حال آنکه حیدرآباد با از دست دادن بخش عمده‌ای از جمعیت خود و بر اثر فروپاشی شدید بناهای شهری و تعطیلی بسیاری از اماکن مذهبی‌اش دوران سختی را سپری می‌کرد. حکمرانان گورکانی مناسک عمومی شیعیان را به شدت کنترل می‌کردند. آنان شرایطی فراهم آوردند که شهر رو به زوال نهد تا به سبب مقاومت حکمرانان قطب‌شاهی از این شهر انتقام بگیرند. فهرست نجیب‌زادگان گورکانی که در جریان محاصرۀ گلکندا زخمی یا کشته شدند فهرستی طولانی است و حتی خانوادۀ نظام‌الملک (ح. 1724-1748م)، اولین آصف‌جاهی را نیز شامل می‌شود که در زمان فروپاشی قدرت گورکانیان برای حکمرانی بر حیدرآباد به منزلۀ قلمروی مستقل به این منطقه آمد. پدربزرگ نظام‌الملک در جریان حمله‌ای به قلعۀ محاصره‌شدۀ گلکندا کشته شده و پدرش نیز هنگام بالا رفتن از دیوار قلعه هدف دو تیرِ کمان قرار گرفته بود.

در چنین فضایی، زیارتگاه کوه مولا علی اهمیت بیشتری پیدا کرد. این زیارتگاه که بیرون از شهر و دور از قصرهای قطب‌شاهی واقع شده بود غارت نشد و از تخریب حیدرآباد به دست گورکانیان در امان ماند. طی سالیان دراز که زیارتگاه مولا علی رو به ویرانی می‌نهاد، کوه مولا علی تسکین اهالی به‌ستوه‌آمدۀ حیدرآباد بود و زیارتش به آنها امکان می‌داد از مصیبتی که شهر به آن دچار شده بود بگریزند. اثر دست راست علی بر روی این تپه گویی از استقامت دیانت شیعی در دکن، علی‌رغم سقوط سلسله‌های شیعی، حکایت می‌کند.

شیعیان حیدرآباد با تکیه بر زیارتگاه مولا علی به مثابه نشانه‌ای متعالی از ترمیم‌پذیری روحشان، دهه‌های دشواری را از 1724 تا 1763م پشت سر گذاشتند. در آن سال، چهارمین پسر نظام‌الملک موقعیت خود را در برابر افراد دیگری که داعیۀ حکومت در مقام نظام را داشتند تحکیم کرد. او که نظام‌علی‌خان نام داشت، در مقام آصف‌جاه ثانی از 1762 تا 1803م حکومت کرد. طی سال‌های حکمرانی او، مکان‌های عبادی شیعی بار دیگر مورد حمایت سلطنتی قرار گرفتند؛ یعنی حمایت حکمران سنی‌مذهب دوران پس از سلطۀ گورکانیان که خصایل پادشاهی خود را با توقعات جمعیت بومی، از جمله جمعیت بزرگ و تأثیرگذار شیعیان حیدرآباد، تطبیق می‌داد. نظام ثانی دستور داد عَلَم جدیدی ساخته و در ماه محرم در بادشاهی عاشورخانه بر پا شود. جانشین او، سکندرجاه (ح. 1803-1829م)، دستور داد چراغ‌های شیشه‌ای انگلیسی و فرانسوی در این بنا نصب شود تا بر زیبایی آن بیفزاید.[8]

فعالیت‌های بناسازی تحت حمایت ماه‌لقاء بائی و اطرافیانش، از جمله خوشحال‌خان کلاونت معلم موسیقی او، به اوج رسید. در طرف شرقی تپه، جایی که پله‌ها بر صخرۀ پای تپه تراش خورده‌اند، دروازه‌ای تشریفاتی به همت خوشحال‌خان ساخته شده است. روی کتیبۀ این دروازه نوشته‌اند:

كمان و مسجد و عاشورخانۀ ذى‌الشأن

تراز مسجد عالى ز راه صدق و صفا

زهى نصيب كه خوشحال‌خان به كوه شريف

بنا نهاد به قانون حب و روح فضا

آخرین سطر این دوبیتی طبق حروف ابجد تاریخ بنا را  1238ق/1822م مشخص می‌کند.[9]

ماه‌لقاء بائی مقبرۀ مادرش را، که زمانی طوائف بود و بعدها ازدواج کرد، در جوار دروازه‌ای تشریفاتی که به بالای تپه منتهی می‌شود، بنا نهاد. آرامگاه در مرکز مقبره واقع شده و مشرف بر آن صحنی باز ساخته شده است که مدفن خود ماه‌لقاء بائی بعداً در آنجا قرار گرفت. اطراف آن را باغی محصور فرا گرفته که دو صحن باز برای تفریح در هر طرف باغ، یک چاه و آبدارخانه و یک مسجد را در بر می‌گیرد. کتیبه‌های منظوم در این بناها تاریخ ساخت آنها را مشخص می‌کند: آرامگاه مادر ماه‌لقاء بائی در 1208ق/1793-1794م، چاه در 1218ق/1803-1804م و در زمانی که ماه‌لقاء بائی هنوز زنده بود، باغ محصور و دروازه در 1240ق/1824-1825م و پس از مرگ او.[10] ماه‌لقاء بائی همچنین دیوان را، که دالان یا ورودی سرپوشیده‌ای در کنار مسجد زیارتگاه در بالای تپه بود و بدواً به دست سکندرجاه و ناصرالدوله (آصف‌جاه ثالث و عمویش) بنا نهاده شده بود، توسعه داد و مرمت کرد. حُسن‌لقاء بائی، دختر ماه‌لقاء، در کنار تاق بنا شده در نیمه‌راه پلکان در پشت تپه، آبدارخانه‌ای برای تهیۀ آب نوشیدنی خنک ساخت.

ماه‌لقاء بائی دولت و توانگری خود را برای ساختن زیارتگاه کوه مولا علی صرف کرد که مظهر بارگاه علی بود. این زیارتگاه مکانی مقدس بود، اما به پیروی از بنایی غیرمذهبی، یعنی دربار پادشاهی، ساخته شده بود. زیارتگاه دربرگیرندۀ اثر دست راست علی یعنی نشانۀ قدرت حکمرانی او در مقام اولین امام برحق بود. این مکان هم از اقتدار دنیوی برخوردار بود و هم از جذبۀ معنوی. اثر دست روی سنگ همانند یک تخت شاهی غیرمنقول قرار داشت و پشت درهای سنگین نقره‌ای واقع شده بود، درست مثل ورودی انحصاری دیوان خاص که مقابل صحنی باز، همچون دیوان عام، قرار دارد. مریدان می‌توانستند برای تسلیم عرض حال و طلب مداخلۀ عادلانه، برای مشورت دربارۀ مسایل خصوصی‌شان یا برای پذیرفته شدن نذر و نیازشان به آنجا بیایند. این زیارتگاه بارگاه مقامات عالی بود که گرداگرد سازوبرگ شاهی بنا شده بود، اما پذیرای همۀ آنهایی بود که با خلوص دل به آنجا می‌آمدند.

اگرچه ماه‌لقاء بائی فقط یک نفر از جمع کثیری بود که برای بیان عشق و اندوهشان به زیارتگاه مولا علی می‌آمدند، او می‌توانست بسیار عمیق‌تر و شیواتر از دیگران احساسات عاشقانه‌اش را به علی بیان کند. علت این بود که او این کار را از جایگاه طوائف و رقصنده‌ای در دربار پادشاه و بانویی هنرمند که در جوار زیارتگاه منزل داشت صورت می‌داد. این امر به او فصاحت خاصی می‌بخشید، زیرا در فضای بسیار زیبا‌شناسانۀ طوائفین سلطنتی رشد کرده بود. همچنین، به صدای او قدرت خاصی می‌داد، زیرا کلام او را ثروت و جایگاهش به عنوان دولتمندی از دربار قدرت می‌بخشید. و سرانجام، در کلام او شور و حرارت منحصربه‌فردی می‌افکند، زیرا برای بیان عشق خود به علی، از جایگاه زنی که همیشه مجرد باقی ماند، شعر می‌سرود، زنی فارغ از وظایف روزمره‌ای که مردسالاری به زنان در جایگاه دختر، همسر، مادر و بیوه‌زن محول می‌کند. این وظایف همه پیرامون ازدواج تعریف می‌شوند و طوائف، طبق تعریف، ازدواج‌ناکرده و ازدواج‌ناپذیر است. از این رو، عشق ماه‌لقاء بائی به رهبر دلاور و مرشد معنوی، علی، در بیان فردی‌اش پرشورتر از عشق دیگر زنان به اوست، زیرا ماه‌لقاء می‌تواند چون عاشقی با او پیوند یابد، بدون آنکه شخصیت مرد دیگری در بین باشد. همچنین، پرشورتر است از عشق مردان به او که باید خودِ مردانه‌شان را سرکوب کنند، حال آنکه مردسالاری تأکید می‌کند باید برای نزدیک شدن به مرد پُرجذبه‌ای همچون علی دارای مردانگی و شجاعت بود.

طوائف در فرهنگ مردسالاری شخصیتی تناقض‌آمیز است. او بیگانه‌ای جذاب و خادمی متکبر است. هنرمندی است که ابزار بیانش وجود جسمانی اوست. او، در نظر مردان، افسونگری است که اگر به او نزدیک شوند مایۀ لذت است و چنانچه بیش از حد به او نزدیک شوند، منشأ خطر. از نگاه زنان، هم نمونه‌ای از برتری زیبایی‌شناختی است و هم مایۀ نفرتی موجه. در جنوب آسیا، طوائف ممکن است اغواگری دارای بینش معنوی به شمار آید، زیرا حرفه‌اش در مقام طوائف و مشغولیت جنبی‌اش به عنوان مریدی مذهبی، در تناقض با یکدیگر نیستند.[11] هیچ‌چیزی قادر نیست بهتر از اشعار اردوی خود ماه‌لقاء بائی این موضوع را توصیف کند.[12]

آنجا كه منم  گویى دور است از  تو

در جان و دلم اما گویى منم در حضور تو

بلبل چرا بگذرد ز رنگ و عطر گل

 خانه‌براندازى مگر آمده به باغ

در خاطرم جفاست ز برق تجلى‌اش

اشكم زياده از ابر پر باران

آنكه هر دم به چشم دل نظاره مي‌كند

در اين جهان مرد تحقيق است و صاحب شعور

در اين جهان چندا سر فرود كسى مباد

كنيز مرتضى راست اين تكبر و غرور

منظور ماه‌لقاء بائی آنجا که با اشاره به تخلص‌اش، چندا، دربارۀ خود می‌گوید به ”کنیز مرتضی“ بودن مباهات می‌کند چیست؟ چرا اشعار خود را در قالب غزل می‌سراید، در قالب اغوا کردن عاشقی که حضور دارد و تمنا کردن عاشقی که غایب است؟ چرا اشعار خود را در قالب مثنوی برای منقبت فضایل علی یا در قالب مرثیه برای شهادت علی و خاندانش نمی‌سراید؟ پاسخ این پرسش‌ها در موقعیت اجتماعی او در مقام طوائف نهفته است.

معیارهای جنوب آسیا و ایران دربارۀ نقش طوائفین معیارهایی مشترک بود  که هر دو الگوی اجتماعی جامعۀ اسلامی پیشامدرن را، که طوائفین و متعه‌ها را به منزلۀ جزء جدایی‌ناپذیر طبقۀ نخبگان و دربار شاهی می‌‌پذیرفت، تقریباً به صورتی یکدست اختیار کرد. تفاوت بین طوائف و متعه تفاوتی ظریف، اما مهم بود. متعه‌ها کنیزکانی بودند که مردان اساساً آنها را برای تمتع جنسی در تملک داشتند. طوائفین زنانی بودند که تحت نظر زنان دیگر پرورش می‌یافتند تا به هنرمند، رقصنده یا اغواگران حامیان مرد متمول تبدیل شوند؛ آنها در تملک مردان نبودند، هر چند ممکن بود با جذابيت خود حمایت مردان را جلب کنند یا در محافل طبقات پایین‌تر، برای ملاعبت یا سرگرمی‌هایی با ماهیت هنری یا شاید جنسی، خود را در اختیار مردان بگذارند. طوائفین در ظاهر مستقل از نظارت مردانه رشد می‌کردند، گرچه این فهم شاید توهمی بیش نباشد، زیرا آنها غالباً تحت حمایت مالی دربار و طبقۀ اشراف بودند.

در اوایل دوران مدرن، متعه‌ها و طوائفین از روسپیان متمایز بودند. در خصوص روسپیان، ارضای جنسی مردان کاملاً به جنبۀ مالی مربوط می‌شد و از مسایل دیگر تاثیر نمی‌پذیرفت. برای متعه‌ها، رابطۀ جنسی با مردان متأثر از مسئلۀ تملک بود که باعث می‌شد نزدیکی با آنها طبق قانون اسلام مشروعیت داشته باشد. برای طوائفین، رابطۀ جنسی با مردان متأثر از هنر و زیبایی‌شناسی بود، زیرا وظیفۀ آنها اساساً اجراهای سرگرم‌کننده، مصاحبت عالمانه و تهذیب هنری محسوب می‌شد که ممکن بود شامل رابطه‌ای نزدیک یا فارغ از چنین رابطه‌ای باشد؛ چنانچه رابطۀ جنسی با طوائفین برقرار می‌شد، این رابطه متأثر از فعالیتی هنری بود که می‌توان آن را رابطه‌ای پنهان در پشت پوشش اجرای هنری توصیف کرد. از آنجا که در خصوص برقرار شدن یا نشدن روابط جنسی طوائفین با حامیانشان ابهام وجود دارد، تعجبی ندارد که در جامعۀ اسلامی جنوب آسیا، بسیاری از طوائفین به اقرار خود شیعه بودند. حق مشروع شیعیان برای ازدواج موقت (متعه) امكان تنش جنسى را تعدیل می‌کرد و راهکاری شرعی و اخلاقی برای توجیه روابط جنسی در صورت وقوع چنين روابطى را فراهم می‌آورد، بدون آنکه به جذبۀ طوائفین ازدواج‌ناکرده یا ازدواج‌ناپذیر که افسون و قدرت اجتماعی‌شان وابسته به همین ازدواج نکردن بود، لطمه‌ای بزند. اما در دوران مدرن این تمایزها از بین رفت و متعه‌ها و طوائفین هر دو در دستۀ ”روسپیان“ قرار گرفتند. سلطۀ استعماری اروپاییان، کاهش حمایت دربار و تأثیر جنبش‌های اصلاحی اسلامی باعث ایجاد این تغییر بود.[13] بخت با ماه‌لقاء بائی یار بود که در اوایل دوران مدرن می‌زیست، يعنى پیش از آنکه این تغییرات اجتماعی آغاز شود، و امکان زیستن او را در جایگاه طوائفی با موقعیت عالی، کمال هنری و معنویت پذیرفته‌شده در جامعه از میان بردارد.

اکثر طوائف حیدرآباد شیعه بودند و ارادت خاصی به علی داشتند، شاید بنابراين عقیدۀ رایج  که عشق به امام حسین باعث آمرزش گناهان می‌شود. این عقیده بر پایۀ داستانی قرار دارد به این مضمون که وقتی امام حسین در حال شهادت بود، ندایی الهی به گوشش رسید: ”ای حسین، آسوده باش که برای خاطر تو، آن گناهکارانی را که عاشق تو بوده‌اند خواهم آمرزید تا تو خوشنود باشی.“[14] این مسئله ممکن است به صورت بالقوه دلیلی باشد كه اقلیت‌های اجتماعی، همچون روسپیان، رقصندگان، نوازندگان و خواجگان حرم که به علت بدنامی آلوده به گناه محسوب می‌شدند، اغلب مرید علی و هواخواهان شیعۀ اهل بیت او بودند.

اگر چه بیشتر طوائفین شیعه بودند، در بین آنها ماه‌لقاء بائی ارادت خاصی به علی در مقام سرور کوه مولا علی داشت. این امر بی‌تردید به علت تأثیر مادرش و شرایط تولد خود او بود. مادر ماه‌لقاء بائی در گجرات متولد شده بود. او مَیدا بی‌بی یا ”دوشیزۀ پاک و بزرگوار“ ناميده شد و از دو خواهر دیگر خود جوان‌تر بود. پدر این زن در دستگاه حکمران گوركانى احمدآباد در زمان سلطنت محمدشاه، بین سال‌های 1719 تا 1748م، مقامی اداری داشت.[15] او پول‌های حاکم را بر باد داد و تهدید به زندان شد و مانند بسیاری از افرادی که در مخمصه گرفتار می‌شدند، از آن شهر گریخت[16]. همسرش به فقر مفرط افتاد و احمدآباد را با سه دختر و دو پسر خود ترک گفت. آنها به گروهى آواره پیوستند که برای امرار معاش آواز می‌خواندند و می‌رقصیدند و احتمالاً کولیان هندو  بودند که در زبان اردو بهَگتان نامیده می‌شوند. خانواده همراه با این خنیاگران دوره‌گرد، پرسه‌زنان به طرف جنوب و منطقۀ دکن رفتند. دخترها از خنیاگرانی که از آنها مراقبت می‌کردند موسیقی و رقص آموختند. در طول راه، ليكن، برادرانشان را از آنها جدا کردند و مادرشان درگذشت. این سه خواهر در مسیر سفر با رقصیدن در انظار عمومی  امرار معاش می‌کردند، هرچند که منابع موجود تا جایی که امكان دارد از اذعان به این واقعیت خودداری می‌کنند. در برهان‌پور، شهری که دروازۀ منطقۀ دکن بود، سه خواهر به ارتش گوركانى تحت فرماندهی نظام‌الملک، آصف‌جاه اول، ملحق شدند. آنها همراه با ارتش به سمت جنوب به اورنگ‌آباد سفر کردند و به احتمال فراوان نقش رقصندگانی را داشتند که وظیفه‌شان سرگرم کردن سربازان بود.

زمانی که این خانوادۀ متشکل از زنان در اورنگ‌آباد سکونت گزید، برای جلب حمایت بزرگ ‌زادگان عالی‌رتبۀ گوركانى، به جای سربازان عادی و فرماندهان محلی، فرصت بهتری پیدا کرد. در آن هنگام، ايشان نام‌هايشان را تغییر دادند و برای خود اسم‌های هنری مناسب طوائفین درباری برگزیدند. مَیدا بی‌بی به راج‌کنوَر بائی (سلطنتِ شاهزاده‌خانم) معروف شد. در سال‌های بین ترک گفتن گجرات و سکنی گزیدن در دکن، مَیدا بی‌بی که اکنون راج‌کنوَر بائی خوانده می‌شد، صاحب دو دختر شد که این خانواده آنها را نیز برای طوائف شدن تربیت کرد. دو دختر او به مهتاب‌کنوَر بائی (مهتابِ شاهزاده‌خانم) و مان‌کنوَر بائی (غرورِ شاهزاده‌خانم) معروف شدند. دختر بزرگ مَیدا بی‌بی با بهره از مهارت‌های افسونگرانۀ خود در مقام طوائف برای جلب توجه اعیان‌زاده‌ای عالی‌رتبه با نام میر‌موسی‌خان، ملقب به رکن‌الدوله و احتشام‌جنگ،  که بعدها به مقام رئیس‌الوزرایی سلسلۀ آصف‌جاهی رسید، بعدها به ازدواج وى درآمد.[17] از منابع موجود نمی‌توان دریافت که آیا او همسر رسمی میر‌موسی‌خان از طریق ازدواج رسمی (نکاح) بوده است یا همسر موقت و غیررسمی (متعه) او، اما به یقین می‌توان گفت که او همسر اول و اصلی‌اش نبوده است. قدیمی‌ترین منبع اردو فقط می‌گوید احتشام‌جنگ رکن‌الدوله بهادر، رئیس‌الوزرای سلسلۀ آصف‌جاهی، شیفتۀ زیبایی خدادادی مهتاب‌کنوَر بائی شد. از‌ این ‌رو، پس از اطمینان یافتن از رضایت مادرش، راج‌کنوَر بائی، او را به عقد رسمی (عقد شرعی) خود درآورد.[18] البته در محافل شیعی، هم ازدواج رسمی و هم ازدواج موقت قانونی (شرعی) محسوب می‌شوند. رکن‌الدوله او را صاحب‌جی صاحبه یا ”بانوی ارباب محترم“ خطاب می‌کرد و از شدت عشقی که به او داشت، هنگام گردش و شکار، در زمان سفر یا در دربار و حتی در جنگ او را همراه خويش مي‌برد.[19] پس از کشته شدن رکن‌الدوله، مهتاب‌کنوَر بائی ”زندگی در اندرونی خانه‌اش را مثل زن نجیب‌زاده و محجبه‌ای برگزید تا زندگی‌اش با دودمان پاک و شأن والایش سازگاری داشته باشد. همیشه پنج بار نماز به جای می‌آورد، روزه می‌گرفت و در تمام عمرش هر روز قرآن تلاوت می‌کرد، نیایش می‌کرد و حمد خداوند را می‌گفت.“[20] داستان زندگی این زن نشان‌دهندۀ موفقیت بزرگ این خانواده در به دست آوردن منزلت اجتماعی است. او زندگی‌اش را با نام مهتاب‌بی‌بی آغاز کرد، دختر زن مسلمانی که خان‌سالاری هندو او را به متعه درآورده بود. سپس به مهتاب-کنوَر بائی، طوائفی که احتمالاً برای سربازان می‌رقصید، تغییر نام داد و سرانجام با نام صاحب‌جی صاحبه، همسر محترم نجیب‌زاده‌ای قدرتمند در دربار حیدرآباد در منطقۀ دکن، پذیرفته شد.[21]

مادر ماه‌لقاء بائی، مَیدا بی‌بی که اکنون راج‌کنوَر بائی خوانده می‌شد، با موفقیت از مسیر مخاطره‌آمیز حرکت از زندگی طوائفی به زندگی در جایگاه همسر عبور کرد. راج‌کنوَر بائی احتمالاً توانسته بود در جایگاه طوائف جذابیت خود را تا حد نسبتاً زیادی حفظ کند. در پنجاه سالگی نیز با نجیب‌زاده‌ای از نخبگان گوركانى حاکم بر حیدرآباد با نام بسالت‌خان ازدواج کرد.[22] سرگذشت او نشان می‌دهد که جذابیت طوائفین صرفاً در جاذبۀ جنسی آنها نبود. جذابیت آنها همچنین از ویژگی‌هایی سرچشمه می‌گرفت که در زنان مسن تر ديده مي‌شود، مانند متانت، درایت، فضل، فصاحت شعری، مهارت در آواز خواندن و توانایی گفت ‌و‌گو با رعایت آداب دربار و قابلیت سرِ شوق آوردن افراد. قدیمی‌ترین منبع اردو تأكيد بر ترکیب زیبایی ظاهر و محسنات متانت‌آمیز راج‌کنوَر بائی دارد که باعث مي‌شد او طوائف موفقی باشد.

بیشتر نجیب‌زادگان آصف‌جاهی آرزوی راج‌کنوَر بائی را در سر داشتند و به او عشق می‌ورزیدند، زیرا او در مقایسه با دو خواهرش ظاهری زیباتر و رفتاری پسندیده‌تر داشت. در واقع او صاحب فضایل نیکو و منش نجیب‌زادگی بود. اما به علت اتهام شرم‌آوری که شخصی به او وارد کرد، نتوانست به هدف موردنظر خود [ازدواج با خانواده‌ای اصیل] دست یابد. طبق مشیت کاتب الهی، طرح انس و الفت عمیق راج‌کنوَر بائی بر لوح دل میر‌نامدار نواب بسالت-خان بهادر، بخشیِ سلسلۀ آصف‌جاهی، نشست.[23]

راج‌کنوَر بائی با این نجیب‌زاده ازدواج کرد و از خود در برابر آن ”اتهام شرم‌آوری“ که در ایام جوانی و دوران رقصندگی در خصوص او بر سر زبان‌ها بود محافظت کرد. او در سن بالا، پس از پنجاه سالگی، حاملگی پرخطری را از سر گذراند و دختری با نام ”چندا بی‌بی“ (دوشیزۀ ماه سیمگون) زایید که بعدها به ماه‌لقاء بائی معروف شد.

راج‌کنوَر بائی چیزی نمانده بود که در دوران حاملگی وفات پيدا كند، و زنده ماندن معجزه‌آسای او مؤید پیوند محکم خانوادۀ او با تشیع و استمرار دیانت شیعۀ مُلكى، علی‌رغم حکومت آشکارا سنی نظام‌های آصف‌جاهی پس از دوران گوركانى در حیدرآباد است.

در زمانی که راج‌کنوَر بائی ماه‌لقاء بائی را حامله بود، روزی برای زیارت امیرالمؤمنین [علی] به کوه مولا علی رفت. در این سفر، شاه‌تجلی‌علی، نویسندۀ تٍُُُُُزُک آصفیه، و عالم و فرزانه و خوشنویس و نقاش در عهد خویش كه در درایت و فرزانگی بی‌همتا بود، او را همراهی می‌کرد. شاه‌تجلی‌علی به دليل رابطۀ وابستگی‌اش به حامى خود، راج‌کنوَر بائی، در کنار او حرکت می‌کرد. ناگهان نشانه‌های سقط جنینی قریب‌الوقوع در راج‌کنوَر بائی هویدا شد و او شروع به خونریزی کرد. شاه‌تجلی‌علی بلافاصله و به شتاب وارد بارگاه مرتضی [علی] شد. از آنجا چند تکه ریسمان و چند عود روشن برداشت. بیرون آمد و ریسمان را دور کمر راج‌کنوَر بائی بست و دود عود را به سوی او پراکند. این کارهای ساده به مداخلۀ معجزه‌آسای علی علیه‌السلام، شیر کرار خدا، انجامید. خونریزی قطع شد و جنین زنده ماند.[24]

شاه‌تجلی‌علی (1739-1800م) شاعر، خوشنویس و نقاشی معروف در دربار آصف‌جاه ثانی بود و کتابِ تُزُک آصفیه یا ”شکوه و نظام سلسلۀ آصف‌جاهی“ را نوشت و با تصویر آراست؛ این کتاب شرح زیبایی است از احیای حیدرآباد در جایگاه پایتختی اسلامى با بنيان هاى اوليۀ دكنى كه تحت رونماى گوركانى نيز جلاى خود را بارز مي‌كرد. واقعه اى که در مولا علی برای راج‌کنوَر بائی و شاه تجلى على پیش آمد، نشانۀ استمرار زندگی عبادی تشیع و تصوف به صورت توأم با هم در حیدرآباد است. شاه‌تجلی‌علی ظاهراً سنی بود، اما به عنوان صوفی طریقۀ چشتیه عمیقاً به علی در مقام رهبری پرجذبه و مرشدی معنوی ارادت داشت. او ملازم راج‌کنوَر بائی بود، طوائف شیعه‌ای که به همسری نجیب‌زادۀ گوركانى سنی‌مذهبی درآمده بود. راج‌کنوَر بائی از ذوق هنرى شاه تجلى على  حمایت می‌کرد، از آنجا كه طوائفین خود هنرمند بودند و به زندگی فرهنگی و هنری شهر علاقه‌مند. آنها دو دوست بودند که می‌توانستند با هم به زیارت کوه مولا علی بروند، جایی که اختلافات فرقه‌ای در تلألو حضور معنوی علی در چشم‌انداز محلی رنگ می‌باخت.

راج‌کنوَر بائی به برکت مداخلۀ معجزه‌آسای علی بحران سقط جنین را از سر گذراند. پس در 20 ذوالقعده 1181، مقارن با 4 آوریل 1768، دختری متولد شد و او را چندا بی‌بی نام نهادند.[25] مادر به دلایلی پیچیده بزرگ کردن نوزاد را به دختر بزرگ خود، مهتاب‌کنوَر بائی که ملقب به صاحب‌جی صاحبه بود، سپرد. شاید دختر را پس از این که رئیس‌الوزرا، شوهر صاحب‌جی صاحبه، ترور شد و صاحب‌جی صاحبه هنوز فرزندی به دنیا نیاورده بود، به مثابه کاری خیر به او سپرده باشد. شاید نوزاد را با علم به اینکه دختر بزرگش می‌تواند خانۀ مجلل‌تر و امن‌تری از خانۀ خود او برایش فراهم کند، به دست او سپرده باشد. یا شاید دختر را به این دلیل به او داده باشد که خود بتواند فارغ از نگرانی‌های دنیوی خلوت گزیند، چرا که طبق معیارهای زمانه‌اش زنی پابه‌سن‌گذاشته بود و تمایل به اعتکاف مذهبی داشت. در منابع موجود دربارۀ علت دقیق این کار ابهام به چشم می‌خورد:

صاحب‌جی صاحبه که در اصل مهتاب‌کنوَر بائی نام داشت و همسر احتشام‌جنگ رکن‌الدوله بهادر بود، فرزند پسری به دنیا نیاورد. به همین علت، راج‌کنوَر بائی دختر خود، چندا بی‌بی، را به آغوش او سپرد تا همچون فرزند خویش بزرگ کند. راج‌کنوَر بائی خود را وقف عبادت و ذکر خدا کرد. میدا بی‌بی، که اکنون راج‌کنوَر بائی نیز خوانده می‌شد، اگرچه نام خود را در فهرست کسبۀ حرفه‌ای ثبت کرده است، همواره بصیرت و فرهیختگی اخلاقی دودمان پاکش را حفظ کرد. تا پایان عمر، پنج بار نماز یومیه می‌خواند و پیوسته به نیایش، تلاوت و حمد و ستایش خداوند مشغول بود. او از مریدان فرزانگان پرهیزکار و علمای فاضل بود. سرانجام، همنشینی او با اهل سلوک و اهل باطن در او اثر کرد. او خصوصیات آنها را به خود گرفت، طوری که بیشتر وقتش صرف کار دشوار دریافت شهودی، تعمق و تخیل عارفانه می‌شد. تا پایان شب بیدار می‌ماند و نیاش‌اش (وظیفه) را تلاوت می‌کرد و با هیچ‌کس سخن نمی‌گفت.[26]

چندا بی‌بی در حالی که مادرش انزوا گزیده بود و توجه‌اش معطوف به خدا بود، در دامان خواهر ناتنیِ بزرگ‌ترش، صاحب‌جی صاحبه، در عمارتی با نام زنانه دری، یا عمارت زنان، بزرگ شد. به احتمال زیاد، از بهترین تعلیم و تربیت هنری که می‌توان با پول و شهرت به دست آورد برخوردار بوده است. آموزش زبان پارسی دید، به زبان اردو شعر سرود، رقص آموخت و تحت نظر استاد خوشحال‌خان کلاوَنت موسیقی سنتی فرا گرفت. خوشحال‌خان موسیقی‌دانی شیعه‌ بود و چنان که از لقبش ”کلاوَنت“ برمی‌آید، استاد سبک آوازی دهرُپَد و خَیال بود و شعر هندی را با تخلص انُپ (به معنای بی‌همتا در زبان سانسکریت) می‌سرود. چندا بی‌بی همچنین با دوست قدیمی مادرش، شاه‌تجلی‌علی که شاعر و مورخ و تصویرگر بود، نشست و برخاست داشت. همچنان که به سن بلوغ می‌رسید و با اشتیاق تمام اشعاری اردو در قالب غزل می‌سرود، از مشاورۀ استادی با نام سیدشير محمدخان، يا تخلص ”ایمان،“  مشهورترین شاعر اردو‌زبان عهد خود در دکن، بهره می‌برد و شعرهایش را به کمک او اصلاح می‌کرد. او مسدّسی در ستایش زیبایی و وقار چندا بی‌بی سرود.[27]

چندا بی‌بی در سنین بلوغ در مقام طوائف و رقصنده به دربار و جمع اشراف آمد و توجه و محبت آصف‌جاه ثانی، میرنظام‌علی‌خان، را جلب کرد، طوری که میرنظام‌علی‌خان او را محرم اسرار و مونس خود برگزید. در جشنی به مناسبت پیروزی در یکی از جنگ‌ها، چندا بی‌بی ستارۀ رقصندگان مجلس بود. پس از رقص، نظام به پاس نقش او در دربار و زندگی شهری به او لقب رسمی و درباری ماه‌لقاء بائی یا ماهرخ‌خاتون داد. علاوه بر لقب، مستغلات و املاك وسیعی هم در داخل شهر و هم بیرون شهر به او داده شد که او را به صورت مستقل ثروتمند کرد.

شعر: عشق نفسانی و عشق معنوی در قالب غزل 

نقش ماه‌لقاء بائی در مقام طوائف دربار نقشی چندبُعدی بود. او رقصنده، نوازنده، لطيفه‌گوى، مستشار و حامی فعالیت‌های مذهبی و هنری بود. در عين حال، در سیاست دربار نیز بسیار خبره بود.[28] شعر او این نقش‌های متعدد را بازتاب می‌دهد و هر یک از غزل‌های او معنویت شیعی را با فعالیت‌های به ظاهر غیردینی زندگی دربار، رقص و دلبستگی عاشقانه درمی‌آمیزد. او برای شعر خود فقط قالب غزل را برگزید که شعر غنایی کوتاهی برای بیان حالات عشق معنوی و نفسانی است. با ‌این ‌حال، همۀ غزل‌های او فقط شامل پنج بیت‌اند که مظهر پنج عضو خاندان قدسی (پنج تن) است: پیامبر، دخترش فاطمه، شوهر او علی و دو پسر آنها، حسن و حسین. همچنین، بیت پنجم و آخر هر غزل به ستایش علی اختصاص داده شده است. بیت آخر هر غزل سرایندۀ آن، ماه‌لقاء بائی متخلص به چندا، را در جایگاه الفت با علی قرار می‌دهد و او را خادم علی، گدای علی، ستایشگر و سرسپردۀ وفادار علی معرفی می‌کند.

در زیر به بررسی شخصیت چندا از طریق اشعارش می‌پردازیم، هرچند غزل را نمی‌توان به طور کلی شعری سرگذشت‌وار دانست. تجربۀ ماه‌لقاء بائی در جایگاه رقصنده در شعر زیر نمود پیدا می‌کند:[29]

دور شراب سرخ است صبح و شام رقص

گر يار رو نمايد مجلس تمام رقص

يارم خدا چنان بي‌نظير نمود

كز روى او هر چيز در چشم من به آواز رقص

تسخير وحش و طير چيست خاص و عام هم

هريك به نحو خويش عبد است ترا در دام رقص

گو بزم غير بهل بيا در كنار من

تا اخترى بنمايمت كه نامش همى رقص

چندا چرا فاخر دو جهان نبود اى على

در قربتت به ابد اوست در اعجاب رقص

ماه‌لقا بائی ط​وائفى بود که توانست برای خود در حیدرآباد نقشی اجتماعى بيابد. او در جایگاه رقصنده به دربار راه یافت و از طریق رقص توانست با اشراف قدرتمند بسيارى رابطۀ صمیمانه پیدا کند. در این شعر، او به شیوه‌های گوناگون به نقش خود در جایگاه رقصندۀ دربار اشاره می‌کند. او در محیطی غیردینی جمع باده‌گساران را سرگرم می‌کرد: ”دور شراب سرخ است صبح و شام رقص.“ رقص در دربار فقط سرگرمی نبود، بلکه نمایش سیاسی نیز بود. زیبایی و وقار رقصنده برای نمایش ثروت، قدرت و نفوذ حامی او بود. در شعر بالا، شاهِ بر‌تخت‌نشسته در مرکز رقص رقصندگان بسیاری است که همگی تحت فرمان او قرار دارند: ”تسخير وحش و طير چيست خاص و عام هم / هريك به نحو خويش عبد است ترا در دام رقص.“ حاکم به نمونۀ اصلی فرمانروای اسلامی، سلیمان پیامبر (شاه‌سلیمان)، تشبیه شده است که فرمانروایی‌اش حتی پرندگان، جانوران و نیروهای طبیعت را مطیع می‌کرد. اما رقصنده هدف خود را نیز دنبال می‌کند، یعنی افسون کردن و فریفتن مردان قدرتمند در بین حضار، چنان که به عشوه می‌گوید: ”گو بزم غير بهل بيا در كنار من.“ سرانجام ماه‌لقاء بائی شعر را با حالتی معنوی به پایان می‌رساند و به تناقض آشکار بین خضوع لازم در برابر امام علی و نمایش غرورآمیز لازم برای هر رقصنده می‌پردازد و این تناقض را با نسبت دادن همۀ موفقیت‌های خود، حتی موفقیتش در اجرا، به الفت با علی مرتفع می‌کند: ”در قربتت به ابد اوست در اعجاب رقص.“

اجرای رقص در جشن‌های پیروزی در جنگ‌ها، در مراسم سالانۀ عید نوروز که با شکوه و دبدبۀ بسیار برگزار  می‌شد و در گردهمایی‌های دربار برای تحت تأثیر گذاشتن نمایندگان سیاسی میهمان یا مذاکره با رقبا، جزء ضروری مراسم دربار بود. نقاشی‌های موجود در شاهکار شاه‌تجلی‌علی، تُزُک آصفیه، رقصندگان زن و نوازندگان را در امور جنگ، سفرهای شکار، نمایندگان سیاسی و دیگر امور حکومت در ملازمت نظام نشان می‌دهند.[30] یکی از تصاویر نظام و درباریان و از جمله ارسطوجاه رئیس‌الوزرا را نشان می‌دهد که پس از سفر شکار با همراهی زنان قصر آمادۀ لذت بردن از اجرای رقص ماه‌لقاء بائی در سواحل دریاچۀ حسین ساگر در حیدرآباد هستند.[31]

از ‌این ‌رو، هنر رقصندگی ماه‌لقاء بائی نقشی عام در جنگ به او مى‌بخشید. او نظام ثانی را در جنگ‌های متعددی همراهی کرد و گفته می‌شود که در کنار نظام سوار فیل او می‌شده است. نظام و درباریانش هرگاه مشغول جنگیدن با دشمنان کشور نبودند، با حیوانات وحشی می‌جنگیدند تا از این طریق تبحر نظامی خود را به اثبات برسانند. نظام ماه‌لقاء بائی را از آنجا که کمانگیر ماهری نیز بود همراه خود می‌برد. شکار همچنین استعارۀ عمده‌ای از فعالیت‌های عاشقانه بود که ماه‌لقاء بائی در آن کار نیز از همه بهتر بود، چنان که شعر زیر گواه این نکته است.[32]

روزى اگر خدا صياد را صيد من كند

 هر صيد را همان دم از بند رها كنم

تا مژدۀ بهار در قفس به گوشم رسيد

از بال‌بال شوق پرم شكسته است

چه دامى‌ست زلف يار دل هوشيار را

دم موعود، صيد اجل  را

فقط تویى كه به چشم من آیى

تو اما اين آهو را از آن دورها صيادى

در دنيا خواهشم از مولاى من على‌ست

كه چندا صيد تو باشد، نه عدوى او

غزل‌های ماه‌لقاء بائی بین صید کردن غزال‌های وحشی و صید شدن به کمند معشوق‌ بسط می‌یابد. او در این شعر، از زاویۀ دید صیدی سخن می‌گوید که در دام صیادی ماهر گرفتار شده است. گویندۀ شعر با حسرت در ذهن خود مجسم می‌کند که چگونه راه و رسم این جهان را تغییر دهد: ”روزى اگر خدا صياد را صيد من كند.“ اما جلوتر، گوینده از گرفتار شدن در دام لذت می‌برد و فاش می‌گوید که نگاه معشوق کارسازترین دام برای صید دل عاشق است. در پایان شعر، همچون همۀ غزل‌هایش، خود را به اوج زبانی معنوی می‌رساند و دعا می‌کند که صید علی، آن جنگجوی دلیر و تیرانداز قابل، شود. اگر چنین شود، آن‌گاه همۀ افراد دیگری که در پی صید او هستند تیرشان به سنگ می‌خورد.

البته ماه‌لقاء بائی برای اشاره به دشمنانش دلیل داشت. موفقیت در دربار صرفاً منوط به رقصیدن و تحت تأثیر قرار دادن دیگران نبود، بلکه به پیش افتادن از دشمنان، رقیبان و عیبجویان نیز بستگی داشت. او در جایگاه یک بزرگزادۀ درباری عالی‌رتبه در معرض دسیسه‌ها و حسدورزی‌های رقیبان بود. در مقام طوائف، هرگز نمی‌توانست به هیچ مردی برای حمایت و محافظت از خود کاملاً اعتماد کند و لطائفى که از او باقی مانده است گواه این است که ناچار بود، چه در دربار و چه در انظار عمومی، ریشخندها و عیبجویی‌هایی را از سر بگذراند که نقطه‌ضعف او، یعنی مجرد و رقصنده بودن، را هدف قرار می‌دادند.[33] یگانه مردی که ماه‌لقاء بائی می‌توانست به او اعتماد کند علی بود، حامی معنوی‌اش و کسی که در ديد او جوهر مردانگی محسوب مي‌شد، چنان که شعر زیر این نکته را نشان می‌دهد.[34]

آهم اگر صياد كارگر باشد

دلم درون اثر ظلم تو بدر باشد

من خود به پاى خويش به دامت اسير آمدم

ترا خيال شكار كى مرا بود، صياد

مرغ دل از ازل در هواى صيد تو مى‌پرد

چندى مرا به ياد آر و گذرى كن به سوى من

نخجير تو با اين طپش جان مي‌دهد

دمى ديگر اگر نظرى كنى، اى صياد

شکار همچون سیاست بازی خطرناکی است. این اشعار جنبه‌های آشکارا سیاسی زندگی ماه‌لقاء بائی را در دربار نمایش می‌دهند. او در همان اشعاری که از رابطۀ عاشقانه و الفت بین عاشق و معشوق سخن می‌گوید، از علی تقاضای حمایت می‌کند و پیروزی بر رقیبانش را از او می‌طلبد. در مقام طوائف، عشقبازی‌هایش با مردان همواره شکل نهفته‌ای از به بازی گرفتن آنها برای رسیدن به ثروت، مقام و قدرت بود. قاطعانه نمی‌توان گفت که ماه‌لقاء بائی چه تعداد مرد قدرتمند را افسون یا اغوا کرده است. از مهم‌ترین آنها دو نخست‌وزیر از مهاجران ایرانی‌تبار در دربار نظام ثانی و احتمالاً قدرتمندترین مردان دربار بودند. اولی غلام‌سیدخان ملقب به ارسطوجاه است که از 1778 تا 1804م مقام رئیس‌الوزرایی داشت. ماه‌لقاء بائی پیش از آنکه رئیس‌الوزرا او را به دربار نظام معرفی کند، ابتدا به دربار خصوصی خود او وابسته شد. به درخواست رئیس‌الوزرا، غزل‌های او از سال 1213ق/1798-1799م در دیوانی گردآوری شدند.[35] پس از او، سیدابوالقاسم ملقب به میرعالم به نخست‌وزیری رسید. او مثنوی بلندی به زبان پارسی سرود که وصف زیبایی از  ماه‌لقاء بائی بود. این مثنوی چنین آغاز می‌شود:

اى ماه سپهر آشنایى

سر تا قدم تو دلربایى

اى مردم ديدۀ محبت

سر تا قدمت طلسم الفت

شكل تو به كلك دل مصور

جسم تو به آب جان مخمر

تصوير تو از فرنگ حسن است

نقشینۀ رنگ‌رنگ حسن است

اى حسن تو دلربايى عشق

آئينۀ خودنمايى عشق

تا حسن تو ناخنم به دل زد

عشقت ره هوش متصل زد

از شوق تو شد جهان‌جهان شور

از رگ‌رگ من عيان چو طنبور

شور تو عيان نه بر زبانم

سوز تو نهان به مغز جانم

از شعلۀ حسنت اى دل‌آرا

در عشق فروختم سراپا

بر اساس این منابع شعری نمی‌توان قضاوت کرد که آیا نزدیکی او با این نخست‌وزیران و رابطه‌اش با نظام ثانی، که این دو نخست‌وزیر خادمانش بودند، رابطۀ دوستی، هنری یا جنسی بوده است. قدرت هر طوائف در فضای پرابهام بین این سه امکانِ محتمل نهفته است.

زهد: جلب محبت علی از طریق عشق معنوی

رقصندگی ماه‌لقاء بائی در مقام طوائف همیشه شکلی از سوءاستفاده از  مردها برای دستیابی به ثروت، مقام و قدرت بود. یگانه استثنا بر این قاعدۀ رابطه با مردان، رابطۀ معنوی‌اش با علی بود. این رابطه رابطۀ عشق پاک و خلوص محض بود. ماه‌لقاء بائی، علاوه بر طوائفی که مردها را به بازی می‌گرفت و اشرافى که در دربار اعمال قدرت می‌کرد، زنی شیعه‌مذهب بود که در پی جلب محبت علی از طریق سر سپردن به عشقی معنوی بود. زهد شیعی او به عرفان، به نوعی رابطۀ عشقی مرید با علی، بسیار نزدیک بود. به این ترتیب، ارادت او به علی صرفاً برای قدرت یافتن در مواجهه با فراز و نشیب‌های قدرت دربار نبود، بلکه راهی برای جلب محبت علی از طریق سرسپردگی عاشقانه‌ای بود که ممکن بود مظهری از ارادت همراه با ازخودگذشتگی او به علی باشد و در عرصه‌های دنیوی دیگری هم به او قدرت بخشد. برای ماه‌لقاء بائی و شیعیان بسیار دیگر، ولایت به معنای حمایت از مقام علی در جایگاه ولی مطلبى فراتر از سرسپردگی فرقه‌ای صرف بود. عشقی بود که عناصری عرفانی در خود داشت كه باعث محو نفس عاشق در حضور‌ معشوق مي‌شد؛ در این مورد علی به منزلۀ رشتۀ زنجیر همۀ امامان آن معشوق الهى بود.

مذهب شیعه مذهب ولایت است . . . [و] مذهب ولایت مذهب عشق معنوی است . . . شیعیان از آموزه‌های امامانشان کاملاً دریافته بودند که مذهب آنها اساساً مذهب سر سپردن به عشق است . . . از این گذشته، اقرار به این عشق، یعنی اقرار به ولایت، بر همۀ فریضه‌های شریعت مقدم است، نه فقط از این لحاظ که بر اجرای این فریضه‌ها صحه می‌گذارد، بلکه به این سبب که می‌تواند ناتوانی در به جا آوردن آنها را جبران کند.[36]

به همین علت است که غزل در جایگاه شعر عاشقانه می‌تواند پیوندی یکدست با اشعاری برقرار کند که در آنها اشتیاق به رهبر مذهبی و باابهت و حسرت استغراق عرفانی در خداوند را به زبان می‌آورند. چنین پیوندی با عرفان عاشقانه در این شعر ماه‌لقاء بائی نمود می‌یابد:

ز كوى او گذر قاصد و بر پيام مرا

آهى كه حال زار مراست بيان

با خون دل نامۀ رنگين نوشتمش

ليك اين دل بي‌رحم را اثر چون توان

احوال دل كجا و اين كاتبين شريف  كجا

غير را چون خبرى از ما، به جز قاصد

آن بي‌وفا خندد و پرسد در هجران چه حالى تو

وى را قاصد تصدق كن به آه سرد و چشم پُرآب

ز جانب چندا كه دعاى اوست ”يا شاه نجف“

ببوس به كرنش حشمت آستان او قاصد

دو بیت اول این شعر تصاویری از شعر عاشقانۀ خیال‌انگیزی ارائه می‌کنند. عاشقِ دور از معشوق می‌کوشد با فرستادن قاصدی، که غالباً نسیم خنک بهاری است، خبر رنج کشیدن و استقامت ورزیدن خود را به معشوق برساند و به این وسیله فاصلۀ بین خود و معشوق را از میان بردارد. عاشق سرگذشت خود را با خون می‌نویسد: ”ليك اين دل بي‌رحم را اثر چون توان.“ بیت سوم توجه خود را به عشق عرفانی معطوف می‌کند. ”کاتبین شریف،“ چنان که در آیۀ ١١ سورۀ انفطار قرآن توصیف شده است، به فرشتگانی اشاره دارد که اعمال خوب و بد انسان را ثبت می‌کنند، اما چگونه می‌توانند دربارۀ کارهای او قضاوت کنند، بدون آنکه از حال دل او آگاه باشند؟ وقتی عشق او در اعماق دلش نهفته است، آن‌قدر عمیق که او خود نمی‌تواند آن را درک کند، دیگران چگونه می‌توانند از حال او باخبر شوند، گو اینکه این دیگران فرشتگان باشند؟ بیت چهارم این بینش عرفانی را در قالب شوق زاهدانه بیان می‌کند که یگانه شیوۀ قابل ‌قبول ابراز عشق، آه کشیدن و اشک ریختن است. اشعار او نشان می‌دهند که زهد شیعه حول محور عشق می‌گردد. نمایش بیرونی عشق او وفاداری همراه با تعصب به علی و آرمان سیاسی اوست و جنبۀ درونی آن، غرق شدن در نور امامان است که از طریق آن می‌توان با خداوند پیوند یافت.

اگر زهد شیعه حول محور عشق می‌گردد، آن‌گاه مذهب شیعه با تصوفى که در فضایی متعلق به مذهب سنی پرورده شده، زبانی مشترک دارد. مراتب عشق نشان‌دهندۀ مراحل تهذیب معنوی و عروج عرفانی است، چنان که شعر زیر این امر را به نمایش می‌گذارد:[37]

همره شب طالع بيدار تا اينجا

يارم ز منزلش آمد به پيش من تا اينجا

تنها عصاى موسى تواند برگيرد از زمين

نرگس خمار چشمت را تا اينجا

دل‌شكسته و جگرخون تركم كنی، اما اميدم هست

بازآیى تو ستمکار به كوى من تا اينجا

چشم اميد من ز ديدن شبنم شاد چرا

از اشك من همه گلزار تازه شد تا اينجا

از نام او فكر چندا ره مى‌زند به فلك

دل طالب على است تا اينجا

از منظر عرفان اسلامی، اهمیت عشق در این است که دل‌مشغولی به خود را از بین می‌برد و پیوند با دیگری را به جای آن می‌نشاند، چه محیط شیعه باشد و چه در فضای سنی. در اين خصوص، دیگری ممکن است شخصی دیگر در عشق بین انسان‌ها، رهبری معنوی در عشق عابدانه یا الوهیت خداوند در عشق مطلق باشد. در عرفان اسلامی، هیچ‌یک از این مراتب بر مراتب دیگر مُهر ابطال نمی‌زند، بلکه راهبرد عرفان اسلامی این است که بگذاریم هر مرتبه رو به جلو و رو به بالا حرکت کند تا به مرتبۀ بعدی برسد و در این میان عشق پلی باشد که این مراحل را به هم وصل ‌کند.

عشق عارفانه هم جلوه‌های منفی و هم جلوه‌های مثبت دارد. عشق در مفهوم منفی‌اش نشان‌دهندۀ هدفی ضروری است که هنوز به آن دست نیافته‌اند و استعاره‌های آن فراق و اشتیاق است. این حالت در شعر بالا بیان می‌شود: ”دل‌شكسته و جگرخون تركم كنى، اما اميدم هست / بازآیى تو ستمکار به كوى من تا اينجا.“ در معنای مثبت، اما عشق تجربه‌ای جذاب را پیش چشم می‌آورد که حضور دارد و استعاره‌های آن وصل و مستی است. جلوۀ مثبت عشق در شعر زیر به نمایش گذاشته شده است که امام علی را با لقبش، ابوتراب یا ”پدر خاک،“ خطاب قرار می‌دهد:[38]

تا ساغر چشم او نوشيد شراب دل

آواره شد بيخودانه سرمست و خراب دل

 ساقى نگاه گرم تو را رقيب نمى‌يابد

آن شعله را جرقه‌اى كرده كباب دل

سر را از چه در ره نگاه تو افكنم

آنجا همى بنهی در حجاب دل

تا چشم من بر رخ پُرآه تو خيره شد

جان پر ز غصه و پُراضطراب دل

چندا را خواهش هر دو جهان اين است

سر را به سوى خود آور ابوتراب دل

این شعر بیان‌کنندۀ عرفان شیعه است که با عرفان تصوف که در محیطی سنی پرورانده شده است شباهت‌های بسیاری دارد. ردیف شعر کلمۀ ”دل“ و قافیه کلمه‌ای است که به ”-اب“ ختم می‌شود: خراب در مفهوم رهاشده، کباب در معنای سوخته، حجاب به معنی در پرده، اضطراب به مفهوم نگرانی و ابوتراب برای اشاره به علی. این زنجیرۀ کلمات نشان‌دهندۀ مراتب عشق است، به قول ماه‌لقاء بائی، ”سر را به سوى خود آور ابوتراب دل.“ مراتب عشق با دعوت به رها کردن خویشتن آغاز می‌شود، به سوی رنج کشیدن از آتش اشتیاق می‌رود و سپس، تأسف خوردن بر جدایی، سرسختی نشان دادن با وجود اضطراب و در نهایت منتهی شدن به خاک خواهد بود، اما به امید پیوند یافتن با معشوقی قدسی، همچون علی، که به کمک انسان می‌شتابد. لقبِ ابوتراب یا ”پدر خاک“ را پیامبر به او داد.

ترسیم زهد شیعه به صورت عرفان عاشقانه و به زبانی که عناصر مشترک فراوانی با تصوف دارد، فقط وسیله‌ای برای بیان جوهر مذهب شیعه نبود، بلکه راهبردی زیرکانه برای اقلیت شیعه در دربار آشکارا سنیِ کسانی چون نظام در دوران پس از گوركانى نیز بود. ماه‌لقاء بائی در شعر زیر به مدح میرنظام‌علی‌خان، آصف‌جاه ثانی، حکمران سنی‌مذهب و حاکم حیدرآباد، می‌پردازد. این شعر طنین قصیده یا مدیحه دارد، اما در قالب غزل یا شعر عاشقانه سروده شده است. با این حال، در بیت آخر به صراحت نام علی را نمی‌آورد که چندان در غزل‌های او معمول نیست. به نظر می‌رسد این شعر را با هدف پیشکش به حاکم و قرائت آن در دربار، یعنی محیطی که لازم بود وفاداری‌اش به مذهب شیعه پنهان بماند، سروده است. با این حال، ادعا می‌کند که حکمرانی نظام بر مبنای دعای خیر خاندان امامان قرار دارد که نشانه‌ای ظریف از تنش بین حکمران سنی‌مذهب و درباریان شیعه‌مذهب اطراف اوست.

بهار آمده موج  رنگ گل و خوش صهبا

ز فضل خدا عيش و طرب بی‌نقصان

الله تعالى، بيان ناتوان از وصف ايوان او

قضا و قدر كارفرمای جشن او

در اين عهد او را سخاوت  رقيب نى

برآرندۀ آرزوى دل هر كسى

عمر خضر و تصدق ائمه او را باد

نظام‌الدوله آصف‌جاه، مسيحای ناجى

اميد چنداست كه هميشه از اين خوان كرم بخشى

تمناى من از توست كه محتاج كسى نباشم

او چه بسا ناچار باشد در دربار احترام خود به علی را پنهان سازد تا نجیب‌زادگان سنی‌مذهب را به دشمنی با خود تشویق نکند، اما می‌تواند به درستی حکمرانی را ستایش کند که با وجود سنی‌مذهب بودن، حکومتی باثبات و توأم با آرامش برقرار می‌کند که  به نجیب‌زادگان وفادار، صرف‌نظر از فرقه یا مذهبشان، امکان دست یافتن به مقام و مرتبه را می‌دهد. در واقع، نخست‌وزیران و خانواده‌های اصیل شیعه‌مذهب می‌توانستند به اوج قدرت و نفوذ برسند و نمونه‌های بارز آن ارسطوجاه و میرعالم، نخست‌وزیران حامی ماه‌لقاء بائی که به احتمال زیاد با او رابطۀ عاشقانه نیز داشته‌اند، است. آنها در کنار ماه‌لقاء بائی شاهد حکومت نظام‌های سنی‌مذهب بودند، حکومتی که برای انسان‌های عادی عدالت، برای افراد سخت‌کوش رفاه و سعادت و برای زیارتگاه‌های شیعیان فضایی بدون آزار و اذیت به ارمغان می‌آورد. در این دوره، فقط نجیب‌زادگان شیعه‌مذهبی همچون ماه‌لقاء بائی و اطرافیانش نبودند که از طرح‌های ساخت‌و‌ساز در زیارتگاه کوه مولا علی حمایت می‌کردند. نظام‌ها نیز، با اینکه سنی‌مذهب بودند، برای زائران آنجا ساختمان‌های ساختند، چنان که نجیب‌زادگان هندو نیز همین کار را کردند.

نتیجه

ماه‌لقاء بائی، با وجود سرودن اشعار عاشقانه و بازگو کردن زهد شیعی و علی‌رغم عشق مفرطی که به بنا‌سازی داشت، پیش از هر چیز طوائف و رقصنده بود. در مقام طوائف، نه فقط حرفۀ او، بلکه هنر اوست که او را در  فریفتن، افسون کردن و سرگرم کردن مردان یاری می‌کند تا از آنها منفعت مالی و حمایت سیاسی کسب کند. اما در همۀ این بازی‌های عاشقانه، هرگز نباید گرفتار عشق مردی شود، زیرا این یعنی پایان یافتن افسون نیرومندش که متکی به بی‌نیازی متکبرانۀ اوست. برای جبران این شرايط، علی است که به عشق راستین او تبدیل می‌شود. با خواندن اشعار او می‌توانم نگرش او به مردان را این‌گونه توصیف کنم: از مردان دیگر می‌توان توقع قدردانی و حمایت و سپس بی‌وفایی و جدایی داشت، اما از علی می‌توان انتظار وفاداری همیشگی و سخاوت جاودانی داشت. در این شعر، او به بیان این معاملۀ نهایی و نوید جبران علی می‌پردازد. او به نمایش رابطۀ عاشقانه‌ای می‌پردازد که با دلربایی آغاز می‌شود، با فرونشاندن عطش عشق به اوج خود می‌رسد، با بی‌وفایی بی‌رحمانه از میان می‌رود، به نومیدی ختم می‌شود و موجب پدید آمدن عشقی نوشكوفا به علی، معشوق جاودانی، می‌شود.[39]

اشعار اردو

دوش آخر ملاقات ما سر رسيد

شكر خدا كه ما را چه عنايت رسيد

آمد آن كه نقد دل را نذر او كرده‌ام

ميهمان من كه مداراى اوست خواهش من

با خون من، به حنا، پاى خود را رنگين كرد

پيش از جفاى او اما هيهات من

او گفت قسم به روى خورشيدفام و زلف سياه

امروز خواهم آمد، اما شب است و بى‌وفایى وى

گر به صدق دل چندا پرسى از او كه دست خداست

بدان كه مناجات تو مستجاب شده ست

در شعر بالا، ”دست خدا“ به علی اشاره دارد که در مقام امام، هر عملش تجلی قدرتمند ارادۀ خداوند است. ماه‌لقاء بائی تا انتهای شعر نسبت به مردان زندگی واقعی‌اش مردد باقی می‌ماند، اما در عشق خود به علی، آن مرد آرمانی، پرشور و حرارت جلوه مي‌كند. گویی همیشه پیشینۀ خانوادگی‌اش را، یعنی پیشینۀ زنانی که از مردان بی‌وفایی می‌بینند، به خاطر داشته است؛ چنان‌ که در شعر بالا می‌گوید. مادربزرگش، که نام چندا بی‌بی از روی نام او بر ماه‌لقاء بائی گذاشته شد، از بی‌قیدی و ولخرجی‌های خودسرانۀ شوهرش رنج می‌برد. مادرش نیز در جایگاه متعه در اوایل زندگی رنج زیادی کشید و ناچار شد دو دختر اول خود را بدون حمایت هیچ مردی بزرگ کند. ماه‌لقاء بائی که در ناز و نعمت و در محیطی فرهیخته بزرگ شد از این آسیب روحی در امان ماند، اما همواره آگاه بود که او را برای طوائف شدن و نه همسر شدن تربیت می‌کنند.

او بعدها در زندگی به زنان دیگر، و نه به مردان، امید بست. در عمارت خود، که خاصه‌رنگ‌محل نام داشت، صدها دختر را در هنرهای موسیقی و رقص آموزش داد. بهترین دختر را از میان آنها به فرزندی پذیرفت، او را طوری بزرگ کرد که در آینده بتواند طوائف شود، به او نام حُسن‌لقاء بائی داد و او را به سمت بانوی خانه گماشت.

حسن‌لقاء، مانند ماه‌لقاء بائی، تربیتی بی‌نقص داشت. بافرهنگ و فرهیخته بود، خبرۀ فرهنگ بود و چشمۀ سخاوت. عمارت مجلل و باغ او هنوز در خیابان نامپالی پابرجاست . . . تا زمانی که حسن‌لقاء بائی زنده بود، شیوۀ زندگی طوائفین از وضعیت مناسبی برخوردار بود. پس از او طوائفین به دو گروه مجزای دختران رقصنده با نام‌های پیارن‌جی و بانوجی منشعب شدند.[40]

در زمانی که این منبع به رشتۀ تحریر درآمده است، یعنی سال 1894م، خانه‌های طوائفین هنوز فعال بودند و از کمک‌های مالی نظام‌ها برخوردار می‌شدند. نظام‌ها تا سال 1948م در مقام بزرگ‌ترین ”حکومت حکمرانان محلی“ بر مسند قدرت بودند و از ‌این ‌رو، سنت طوائفین در حیدرآباد بیش از سایر مناطق جنوب آسیا، که بیشتر تحت تأثیر ارزش‌های انگلستان دوران ویکتوریا بودند، تداوم یافت. هم‌زمان با به نیمه رسیدن قرن بیستم، این عمارت‌ها به مدارس دخترانه در منطقۀ نامپالی تبدیل شدند.

با این همه، این واقعیت که در 1894م طوائفین را بیشتر ”دختران رقصنده“ می‌نامیدند تا هنرمندان طوائف به این معناست که این سنت در حال تغییر بود. اگر آنها صرفاً دختران رقصنده یا روسپی بودند، به هیچ‌روی امکان نداشت بتوانند مانند ماه‌لقاء بائی که قبل از آنها می‌زیست به رهبران اجتماعی، سیاستمداران ذی‌نفوذ یا هنرمندان محترمی تبدیل شوند که اشتیاق معنوی‌شان تحسین همگان را به دنبال داشت. در دوران جدید، طوائف بودن امکان‌پذیر نبود، زیرا وقتی درباری وجود نداشته باشد که بتوان در آن رقصید، امکان اینکه بتوان عشق علی را نیز به همان شیوه جلب كرد نيز از بین می‌رود.

این جستار ترجمۀ یوسف مصدقی از مقالۀ منتشرنشدۀ*

Courting ‘Alī: Urdu Poetry, Shi‘ī Piety, and Courtesan Power in Hyderabad

است که پس از تغییرات تاریخی و فنی  فیروزه پاپن-متین و ویرایش وحید طلوعی به چاپ می­رسد

[1] روی کتیبه‌ای بر سردر مقبرۀ او سه بیت شعر و از جمله یک مادۀ تاریخ نوشته شده که تاریخ مرگ او را 1240ق/1824م ثبت کرده است که ترجمۀ فارسی آن چنین است: راهی جنت شد، آه، ماه‌لقای دکن.

[2] طوائف (Courtesan)  در فرهنگ هندی معنای زنی هنرمند، ماجراجو و تحصیل‌کرده را دارد که به دنبال شوهر نبوده و در نتیجه چندان مورد احترام نیست. در فارسی کلمۀ کنچنی مرسوم است، ولی مفهوم هندی این لغت طوائف است و جمع آن طوائفین.

[3] Ṣādiq Naqwī, Qutb Shahi Ashur Khanas of Hyderabad City (Hyderabad: Bab ul-‘Ilm Society, 1982), 74–76.

[4] Seyyed Hossein Nasr, “Shi`ism and Sufism,” Shi`ism: Doctrines, Thought and Spirituality, eds. Seyyed Hossein Nasr, Hamod Dabashi and Seyyed Vali Reza Nasr (Albany: SUNY Press, 1988), 103.

[5] Dharmendra Prasad, Social and Cultural Geography of Hyderabad City: a Historical Perspective (New Delhi: Inter-India Publications, 1986), 132-134; Naqwī, Qutb Shahi Ashur Khanas, 25-26.

این زیارتگاه در سال 986ق/1578م و در زمان حکومت ابراهیم‌قلی قطب‌شاه ساخته شد.

[6] Jadunath Sarkar (trans.), Ma’asir-i-Alamgiri: History of the Emperor Aurangzib-Alamgir (reign 1658-1707) of Saqi Musta`id Khan (Calcutta: Royal Asiatic Society, 1947 (2ed edition; Delhi: Oriental Book Reprint Corp., 1986), 174.

[7] Naqwī, Qutb Shahi Ashur Khanas, 18.

عَلم‌های عاشورخانۀ سلطنتی از طلا ساخته شده بودند و مرصع به جواهر بودند و به پارچه‌های زربفتی آراسته بودند که آیه‌های قرآن بر آنها بافته شده بود.

[8] Naqwī, Qutb Shahi Ashur Khanas, 18.

[9] Naqwī, Qutb Shahi Ashur Khanas, 28.

معادل ابجد سطر آخر شعر را 1293ق تعیین می‌کند، اما این تاریخ درست نیست. این خطا شاید ناشی از اشتباهات چاپی متعدد در کتاب نقوی باشد. محاسبات خود من بر اساس نشانه‌های ابجد، تاریخ 1238ق/1822-1823م را به دست می‌دهد. خوشحال‌خان در عمارت ماه‌لقاء بائی از دنیا رفت. او به منظور آموزش موسیقی به زنان جوان آنجا در استراحتگاه زنان عمارت اقامت گزیده بود. بدین معنی، خوشحال‌خان قبل از ماه‌لقاء بائی مرده است و محاسبات من نشان می‌دهد که او دو سال قبل از مرگ ماه‌لقاء بائی در 1240ق/1824م از دنیا رفته است.

[10] نقوی ادعا می کند که چاه در 1294ق/1877م ساخته شده است. با این حال، گاه‌نگاشته و تاریخ موجود در معتبرترین شرح حال ماه‌لقاء بائی که در زمان حیاتش نگاشته شده است، 1218ق را ثبت کرده است. بنگرید به

Ġulām Ḥusayn Jawhar, Tajalliyāt-i Māh Laqā or alternatively Tārīḫ-i Dil-Afroz or simply Māh-Nāma (ms. pers. history 364, Salar Jung Museum, Hyderabad), 228.

[11] برای مطالعۀ بیشتر دربارۀ نقش معنوی طوائفین در جنوب آسیا، خصوصاً در متون اولیۀ بودایی، بنگرید به

Serenity Young, Courtesans and Tantric Consorts: Sexualities in Buddhist Narrative, Iconography, and Ritual (New York: Routledge, 2004), 105–119.

[12] Māh Laqā Bāī, Dīwān-i Čandā as published under the title Gulzār-i Māh Laqā  (Lithoprint; Hyderabad: Niẓām al-Maṭābi, 1324), lyric 48, 15–16.

[13] فیلم های اردوزبان معاصر در هند به نمایش تنش‌های موجود در این دورۀ گذار پرداخته‌اند؛ از شاهکار هنریِ امراجان در لاکنوِ نیمۀ سدۀ نوزدهم تا طنز اجتماعیِ Mandi (بازارِ محله) در حیدرآباد نیمۀ سدۀ بیستم. بنگرید به

Kamran Asdar Ali, “Courtesans in the Living Room,” ISIM Review, 15 (Spring 2005), 32-33.

[14] David Pinault, The Shi`ites: ritual and popular piety in a Muslim community (New York: St. Martin’s Press, 1992), 107.

[15] ماه‌لقاء بائی تأکید می‌کند که پدربزرگ مادری‌اش سیدی از تبار زیدی بوده و در Barhah سکنی داشته که شهری است در شمال هند و شیعیان بسیاری که پس از مرگ اورنگ‌زیب به نجیب‌زادگان موفقی در دربار مغول تبدیل شدند از اهالی آنجا بودند. بنگرید به

Juan Cole, Roots of North Indian Shi`ism in Iran and Iraq: Religion and State in Awadh, 1722-1859 (Berkeley: University of California Press, 1988), chap. 3.

  طبق گفتۀ ریچاردز، سربازان و اعیان‌زادگان شهر  Barhah رفته‌رفته در دهۀ 1560م در نظام امپراتوری مغول در مقام نجیب‌زادگان مسلمان و بومی هند که به شجاعت در نبرد شهره بودند به کار گرفته شدند. جد آنها در قرن سیزدهم از عراق مهاجرت کرده بود و ادعا داشت که سید است. بنگرید به

John F. Richards, The Mughal Empire (Cambridge: Cambridge University Press, 1993), 20.

[16] Jawhar, Tajalliyāt-i Māh Laqā, 3.

این منبع اردو که در 1894م نوشته شده است، معتبرترین گزارش دوران مدرن از زندگی ماه‌لقاء بائی و اساساً ترجمۀ سند پارسی‌ای است که خود ماه‌لقاء بائی در 1818م سفارش داده بود. بنگرید به

Jawhar, Tajalliyāt-i Māh Laqā, 192-246.

زندگینامه‌های بعدی که به زبان اردو نوشته شده‌اند به میزان زیادی اضطراب شرمسارانه‌ای دربارۀ حرفۀ طوائفی‌اش نشان می‌دهند، تمایلات جنسی او را کم‌اهمیت جلوه می‌دهند و در عین حال، در پرهیزکاری او مبالغه کرده‌اند تا با مفاهیم جدید اصول اخلاقی سازگاری پیدا کند. بنگرید به

Scott Kugle, “Mah Laqa Bai: The Origins of Hyderabad’s Most Famous Courtesan and Her Family,” Journal for Deccan Studies (May 2010), 33-58.

[17] او به حکم آصف‌جاه ثانی، نظام‌علی‌خان، در 1765م به مقام رئیس‌الوزرایی منصوب شد و تا سال 1775م در آن مقام باقی ماند.

Ali, “Courtesans in the Living Room,” 92.

جسد میر‌موسی‌خان ”رکن‌الدوله“ پس از ترور در گورستانی خانوادگی در پای کوه مولا ‌علی به خاک سپرده شد.

[18] Jawhar, Tajalliyāt-i Māh Laqā, 9.

[19] Jawhar, Tajalliyāt-i Māh Laqā, 9.

[20] Jawhar, Tajalliyāt-i Māh Laqā, 9.

[21] دختر دوم مَیدا بی‌بی، مان‌کنوَر بائی، حتی در سنین پایین معشوقۀ نجیب‌زادگان بسیاری در سال‌های نخست سلسلۀ آصف‌جاهی بود و در خانۀ برادر میرنظام‌علی‌خان (آصف‌جاه ثانی) به متعه گرفته شد. او بسیار زود وارد عرصۀ عمومی کامجویی مردانه شد، بسیار زودتر از آنکه صاحب آن درجه از زیرکی باشد که بتواند از میل مردان به کامجویی به نفع خود بهره گیرد. او را اشراف‌زاده‌ای عالی‌رتبه به متعه گرفت یا صرفاً به او تجاوز کرد و هنگام تولد فرزندش، به دلیل اینکه کم سن و سال‌تر از آن بود که بتواند بچه‌ای بزاید، از دنیا رفت. بنگرید به

Jawhar, Tajalliyāt-i Māh Laqā, 10.

[22] مردی که با او ازدواج کرد یکی از فرماندهان خط مقدم در ارتش مغول در حکومت آصف‌جاه اول، نظام‌الملک، بود و سپس به مقام خزانه‌داری ”بخشیِ صرفی خاص“ ارتقاء یافت.

[23] Jawhar, Tajalliyāt-i Māh Laqā, 19-20.

[24] Jawhar, Tajalliyāt-i Māh Laqā, 19-20.

[25] Jawhar, Tajalliyāt-i Māh Laqā, 20.

[26] Jawhar, Tajalliyāt-i Māh Laqā, 20.

[27] Šir Muḥammad Ḫān Īmān, Kulliyāt-i Īmān, ed. Sayyida Hāšimī Mujīb (Hyderabad: Ḫuršīd Press, 1987), 426-29.

ایمان وقایع‌نگاری رسمی در دربار نظام بود، چنان که پدرش نیز قبل از او به این کار اشتغال داشت. او در شعر شاگرد شاه‌تجلی‌علی بود که در بالا از او که دوست مادر ماه‌لقاء بائی بود نام برده شد.

[28] معاون نمایندۀ مقیم بریتانیایی (هم‌ردیف سفیر که کمپانی بریتانیایی هند شرقی در کلکته به دربار نظام فرستاده بود) گفته بود که کنار آمدن با ماه‌لقاء بائی کلید دست یافتن به هر چیزی در دربار حیدرآباد است.

[29] Māh Laqā Bāī,  Dīwān-i Čandā, lyric 59, 19.

[30] Šāh Tajallī ‘Alī, Tuzuk-i Āṣafiyya (ms. Persian, 59.138, National Museum Manuscript Archive, New Delhi), 156, 251, 259, 295 and 317.

[31] Šāh Tajallī ‘Alī, Tuzuk-i Āṣafiyya, 251.

در این تصویر، ماه‌لقاء بائی که با نشان هلال ماه روی سرش از دیگران بازشناخته می‌شود، هدایت گروه رقصی را متشکل از رقصندگان زن در این مناسبت در 14 مه 1782م بر عهده دارد.

[32] Māh Laqā Bāī,  Dīwān-i Čandā, lyric 39, 13.

[33] Jawhar, Tajalliyāt-i Māh Laqā, 33-34.

[34] Māh Laqā Bāī,  Dīwān-i Čandā, lyric 40, 13.

[35] نصیرالدین هاشمی، خواتین دکن کی اردو خدمت (حیدرآباد: رزاقی ماشین پرس، 1940)، 24.

[36] Henry Corbin, “The Meaning of the Imām for Shi`i Spirituality,”in Shi`ism: Doctrines, Thought and Spirituality (Albany: SUNY Press, 1988), 167-169.

[37] Māh Laqā Bāī,  Dīwān-i Čandā, lyric 77, 24.

[38] Māh Laqā Bāī,  Dīwān-i Čandā, lyric 78, 24.

[39] Māh Laqā Bāī,  Dīwān-i Čandā, lyric 119, 36.

[40] Jawhar, Tajalliyāt-i Māh Laqā, 31-32.

سرمد کاشان: قدیس یهودی، شاعر فارسی

In the middle of the seventeenth century, during the reign of the Safavid dynasty in Iran, and the Moghul Empire in India, Muhammad Said Sarmad left Iran for India in his quest for the “Divine Truth”. As an Iranian Jew who had converted to Islam, he apparently had not found the answer to his inquiries in either his birth or adopted religions, nor in the philosophical training received in his homeland. Sarmad is an example of someone who went beyond all traditional barriers looking for self- realization through unity with God. Let us see who he was, what he had to say, and why he said it.

 

An evaluation by Walter Fischel of the social and historical background of Iran and India within the years of 1550-1700 suggests that three major historical events fundamentally transformed the political, cultural and religious order of Islamic and Asiatic world during the sixteenth century:

the rise of the Safavid dynasty, which introduced Shi’a Islam as the state religion in Iran in 1502;

the appearance of the Portuguese in Asia and their colonization on the coast of India in 1510;

and finally, the establishment of the Moghul dynasty in India in 1526.[1] Two of the above elements, the rise of the Safavids, and the Moghul Empire, had a direct impact on Sarmad’s life as he lived through the reign of two crucial historical periods of Shah Abbas I in Iran and Shah Jahan in India.[2]

 

Sarmad’s life in Iran

Sarmad’s life started as a Jew in Kashan. He was born into a “family of learned Yahuds, of a class whom they call Rabbanim.”[3] However, his destiny was to end dramatically being executed as a “dangerous heretic” in Delhi, far from his native land Iran. If we count back from the time he was executed in 1661 at the age of 70, he would have been born around 1590. Sarmad’s tomb still stands in front of the Great Mosque of Delhi. His nom de plume “Sarmad” means everlasting, perennial or eternal. His Jewish name, however, is not known and the name Muhammad was probably adopted at the time of his conversion to Islam before his arrival in India.[4] While still in Iran, Sarmad was fortunate to find two renowned scholars as his teachers, Mulla Sadra and Abul

Qasem Mir Fenderski.[5]

 

Nevertheless, in spite of Sarmad’s conversion, except for one case where he is erroneously referred to as an Armenian, he is mostly known as a Jew.[6] Some of his titles are “The Jewish Saint,” “Sarmad the Jew,” “The Jewish Mystic” or the “Hebrew atheist.”[7] However, no matter what religion he was affiliated with, it made no difference to him in the end.[8]

 

Intellectual freedom, economic conditions and Hindu spiritualism were among the attractions for the caravan of Iranian intellectuals traveling to India in the 17th century, some by the sea and some via the Silk Road in the North.[9] In spite of the massive forced conversion of Jews, as well as all non-Shi’ite Muslims during the Safavids, there is no evidence to suggest that Sarmad historically or intellectually could belong to any of such forced converted groups, since his conversion was voluntary and took place at least four years before the first round of Jewish conversions in 1619. However, having left Iran in 1632, he must have witnessed the forced conversions of Jews during the Shah Abbas I period.

 

Sarmad’s exposure and interest in spirituality and mysticism may have had different causes. It could have resulted from the hardship he experienced in his environment, his education, the nature of his character, or all of the above. Sarmad’s knowledge of the Jewish Kabbalah (Mysticism) is not clear either. Although he was a contemporary of Rabbi Moshe Levi, a Kabbalist at the time of Shah Abbas I (1581-1629), we have thus far no proof that Sarmad had exposure to Kabbalistic thoughts and if he had, what the consequences would have been.[10]

 

Based on all the above evidence, we tend to assume that Sarmad, after having studied Jewish theology and the Torah in order to widen his views, took up the study of the New Testament and other books of Christianity, yet “still felt that his present attainments were not sufficient to satisfy his innate urge for wider knowledge.” [11] His next step was to turn to Islam, the religion to which he eventually converted and about which he acquired sufficient knowledge. Also, in Arabic and Persian language, he attained a level of perfection equaled by very few of his contemporaries. He was fortunate enough to have two renowned scholars as his teachers, Mulla Sadra (d. A.H. 1050/ 1640) and Abul Qasim Mir Finderereski(d. A.H. 1050/ 1640).[12] Both scholars were amongst the foremost thinkers of the School of Isfahan.[13] An examination of the two scholars clarifies some of the steps Sarmad took in his life. Sarmad was impressed by the philosophical rationalist background from Mir Fendereski, but it was the illumination philosophy of Mulla Sadra which directed him towards the mystic path of seeking the “divine truth”. Sarmad was no different from his mentor, Mulla Sadra, in being accused of infidelity for his mystic beliefs. However, Mir Fendereski’s general careless appearance, attitude towards breaking religious rituals, as well as his trip to India could have affected Sarmad’s style of living.

 

Sarmad’s study with the two renowned Muslim scholars was his first step towards breaking traditions. It shows that he was not a person to bend to rituals if he could not find them helpful in his eternal search. On his path to find an answer to his perplexing questions, he would be willing to break from any tradition and institution. Indeed he was someone who “rejected the archaic and the obsolescent, obscurantism and fanaticism, sectarianism and cant.”[14]

 

Sarmad’s Life in India

There is nothing to suggest that Sarmad had married or maintained a family in Kashan. Waleh Daghistani, a contemporary of Sarmad, refers to him as a trader with a great reputation in his profession of trading textiles, ceramic wares, carpets and richly decorated pottery. Trading instinct and his longing for oriental scholarship and mysteries must have attracted him towards India. Thus in 1632, he went by sea, and landed in Thatta تته (in Sind) which was then a flourishing trade center.[15] Soon after his arrival in India (Thatta), he became besotted with a Hindu boy named Abhay Chand, who at first, did not respond in kind[16].   His platonic love for the young boy resulted in his renunciation of the world and a madness which overtook Sarmad, causing him to throw away his clothes and walk naked.[17] In view of the massive evidence in hand, it can be interpreted that it was Abhay Chand who caused the sudden spiritual change in Sarmad.[18]

 

However, this intellectual relation in time was soon reciprocated. While Abhay Chand became a medium of communicating Hindu cultural concepts and religious ideas to Sarmad, the latter introduced him to the principles of Judaism, Christianity and Islam, as well as Hebrew, Arabic and Persian language. Abhay Chand, out of love for his mentor, accepted Islam but the conversion was only formal for neither Sarmad nor Abhay Chand had any religion in a technical sense.[19] Whether this relationship was that of a Morshid to a Morid, a mentor to a disciple or of a father to a son, the two never left one another’s sides until Sarmad’s execution.[20]      

 

The other relationship Sarmad developed in India was with Dara Shikuh, the Crown Prince of the Moghul court and the son of Shah Jahan.[21] Sarmad left for Lahore in 1634 and from there to Hyderabad (1647).[22] There is no trace of Sarmad in Heydarabad 1649-1657, but his reputation had reached Delhi before his arrival. Dara soon established contact with Sarmad and was impressed by his spiritual attainments.[23] However, Sarmad’s nudity and beliefs led Dara’s brother, Aurangzeb, to regard him as an atheist and an infidel (kafar).[24] It appears that Dara Shikhuh must have revealed to Shah Jehan something about the spiritual grandeur and perfection of Sarmad which persuaded the emperor to summon him and question him about his nudity and his ability to divine future events, as confirmed by historians including Sher Khan Lodan and Waleh Daghistani.[25]

 

Sarmad’s response to the concerns about these reputed miracles was that the only misdemeanor that he could be accused of was his nudity, a lifestyle which he refused to relinquish.[26] Here Sarmad tries to say that “ Saints do not believe in showing miracles. It is the followers of a faith or a saint or guru who begin to attribute all sorts of miracles to it or him, presumably to impress the common people who may be drawn by them.”[27]

 

Dara Shikuh had a great regard for Sarmad and always regarded him as his pir or mentor. This friendship between Dara and Sarmad was based in their mutual liberal religious outlook and mystic views which ultimately led to the tragic end of both of their lives. Dara worked with Sarmad studying Vedanta [28], Hindu religion and philosophy, and Sanskrit literature. Both men valued toleration and had intense feeling of hostility towards bigotry and fanaticism.[29] Both held the individual soul as a drop from the divine ocean to which they were destined to return. Both believed in the doctrine of annihilation (fana) which led to eternal existence (baqa), the mystic belief that one must pass away from self (fana) in order to live essential unity with God (Baqa).[30] Sarmad preached that the relationship between the lover and Him, my beloved, is like that between “word” and its “meaning’, between shell and pearl, husk and grain and subject and object. If I am the word, He is the meaning; if I am the shell, He is the pearl and if I am the husk, He is the grain, and if I am the eye, He is the sight.[31]

 

Sarmad’s Death

Although Sarmad was charged mainly for apostasy, his death had political motives because of his close relation with Dara Shikuh who was executed by his brother Owrang the year before and did not want Sarmad to be a center of opposition to him. Out of the nine charges against Sarmad, three were related to faith: nudity, apostacy and refutation of the ascent (me’rage) of Mohammad.

As for nudity, Islam does not hold it to be sin. In his own defense, Sarmad argued that that he had nothing to hide, besides, “that mode of life was not totally forbidden, for the prophet Isaiah . . . used to go about naked in his old age”:

He who gave thee the kingly crown,

Provided me with all sorts of vexations;

He grants dress to sinners to hide their sins,

To the immaculate, He only gives the garment of nudity. [32]

As for apostasy, he did not recite the whole “Kalima”, regarding the Unity of God, he replied that he was “just in the dark about the existence of God. He would recite the whole of it after he had seen Him with his own eyes.” [33] Sarmad firmly believed that what one utters must be only that which one has realized. [34]

 

As for the third charge, lack of recognition of the physical ascension of the prophet Muhammad (me‘rage), as speculated, “Sarmad might have explained his position about the concept of unity (wahdat -ol wojud), i.e. the existence of hag [divine truth] everywhere and everything.” [35]

In his argument with the clergy in this respect Sarmad says;

“He who understood the secrets of the Truth,

Became vaster than the vast Heaven,

Mulla says ‘Ahamad went to Heaven’,

Sarmad says ‘Nay, Heaven came down to Ahmad.’” [36]

 

The concept of unity which is repeated by Dara Shikoh also depicts man’s relation with God as that between the sun and its rays or drops of water and the ocean. That is, the soul of a true believer is in perpetual communion with his beloved Lord who abides in his heart alone. [37]

 

In spite of his defense, Sarmad was found guilty of apostasy, sentenced to death and beheaded in front of Jami‘ Mosque in 1661.[38] He was buried near the spot he was executed, where his tomb is still today a center of attraction and pilgrimage.[39]

 

Sarmad’ s viewpoints and contributions

As a humanist, a Sufi and a poet, Sarmad started his literary work in India in the Persian language. Thus, in India, he is mainly regarded as a Sufi or a saint who used Persian poetry as a means of communication. However, Walter Fischel perceives Sarmad, although living in the Moghul India, as someone who “entered the annals of Persian literature as a composer of Persian Sufic poetry.”[40] In the meantime, Fazl Mahmud Asiri, professor of Urdu and Islamic studies, values Sarmad as someone who contributed to the Indian intellectual life. He believes that Sarmad’s quatrains “were preserved and treated as the sacred relics of a great martyr in India.”[41]

 

In general, Sarmad’s life style, philosophy and works have had influences upon Judaism, Indian culture and Iranian literature, all in varied and different ways:

Judaism

Sarmad contributed to Persian Judaic and Jewish literary areas simultaneously. The Judaic aspect was his participation in the preparation of the Jewish section of Dabistan al Mazahib (School of Manners), a book which was an attempt to study the beliefs of the five great religions of Judaism, Hinduism, Zoroastrianism, Christianity and Islam as well as other sects of Asia.[42] Based on the repeated acknowledgments of the author, the chapter about Judaism is the result of the intellectual co-operation of Sarmad with the author of Dabistan al Mazahib (Mohssen Fani).[43] Sarmad’s literary contribution to Judaism was to integrate Jewish subjects into Persian literary works through his teaching of Hebrew and Persian to Abhay Chand. The result was the translation of the first six chapters of the book of Genesis entitled “The Book of Adam” into classical Persian by Abhay Chand. The book is assumed to be the oldest known translation of the Pentateuch into Persian language and script and was undoubtedly corrected and edited by Sarmad as well as the author of Dabistan.[44] As Walter Fischel states about Sarmad’s contribution to Judaism: “In spite of the ancient history of the Jews in Iran, [before Sarmad] the subject of Judaism had never penetrated into the fabric of Persian thinking.”[45] The majority of Jewish subjects used before, except a few written in Mediaeval times, were mostly written in Arabic language or in Judeo-Persian script.

 

Indian culture

The appearance of Sa’id Sarmad, with his mystic views, “on the scene of the Indian court, had an effective influence on the intellectual and religious life of India.”[46] In his extensive work on Sarmad, M.G. Gupta of Allahabad University, India, refers to him as the “Saint.” As a saint, Gupta believes that Sarmad’s “faith was the faith of love – that is eternal, infinite and pure without violent demonstration.” Time and time again he told the mullas and Qazies that love is the purification of the heart from self. He believed that love strengthens and elevates character, gives higher motive and nobler aim to every action of life and makes man strong, noble and courageous.[47] Gupta further adds that:

“The true measure of loving God is to love Him without measure, Divine love

is a sacred flower, which its early bud is happiness, and in its full bloom is heaven;

it is the crowning grace of humanity and the holiest right of the soul……

Sarmad held that love flows downward. The love of parents for their children

has always been far more powerful than that of children for their parents. And who amongst sons of Adam can ever love God even with a millionth part of the love which He manifests to us His creation?”[48]

 

His impact on Persian literature[49]

Although Sarmad lived most of his literary life in India, he is still considered to be a composer of Persian mystic poetry. Following the example of Omar Khayyam, he chose Ruba’ies or quatrains to express his sufic philosophy and religious beliefs.[50]

With the Thoughts and ideas of others I have no concern:                                                                               Though in style of Ghazals I am a follower of Hafez,                                                                                      As for quatrains, I am a disciple of Khayyam.                                                                                               But I have tasted little the wine he offered.

 

Over three hundred Ruba’ies are listed in the European and Indian libraries and museums. Except for one short sonnet, we have no record of Sarmad writing in this form. Nevertheless, the quality of his quatrains is sufficient to give us knowledge about his work with regard to form, diction and theme. Sarmad’s rhetorical figures such as metaphors, imageries, allegories, puns, as well as his mystic meta-language are shared by other great Iranian mystic poets. However, the few biblical references and allegories that are used only have classical rather than any religious significance.

 

Sarmad’s spiritual views expressed in poetry

Like other mystic poets, Sarmad builds a bridge between mysticism and poetic language to express his mystic thoughts and world views. As a believer in illumination philosophy, he believes in the unity between the Creator and the creation and that there is no difference between them except for the level of purity and love. The higher the love and purity, the more chance of awareness of the relationship. Sarmad expresses such unity based on the levels of awareness.

O! One heedless of self like a book, should know

There are signs of God concealed in thee!

That is, the Truth is manifest in thee!

And thou careless of it – as a flask unaware of the wine it contains.[51]                                  The unity between the creator and the creation confuses Sarmad to the extent that he cannot differentiate between God and his beloved Abhay Chand. In a painting preserved in the Red Fort, Archaeological Museum in Deli showing Sarmad and Abhay Chand are drawn with the following lines written in Persian language which translate as:

I know not if in this spherical old monastery (world)

My God is Abhay Chand or someone else. [52]

 

Sarmad believed that the gift of the passion of unification with the Beloved is not given to just any one. One requires a life time of commitment and the renunciation of the world and human bondages.

Sarmad, the pang of love is not granted to avaricious ones,

The passion of the moth’s heart is not given to a gadfly.

To attain union with the Beloved needs a long time;

But this imperishable wealth is not given to everyone. [53]

 

The concepts of determination and pre-destination are a conflicting issue in mysticism. However, in Sarmad’s case, we find him more submissive to God’s will. The love that Sarmad preaches is absolute and consists of total giving, with his own life-style providing proof of such love.

By bestowing love upon me, He made my position high;

And relieved me of the obligations of the people’

He made me burn as a candle in the house,

And such burning revealed secrets to me.[54]

 

 

Mansur Hallaj

Sa‘id Sarmad shared the fate of other spiritualists and poets in the Iranian literary tradition was executed for sharing the same mystical view. Mansur’s execution in A.D.1516/A.H. 922 set the precedent for a holistic intellectual system which is more developed in the meta-language of the later mystics such as Rumi, Hafez and others. The comparison of Mansur with Sarmad reveals some similarities as well as differences. As believers in illumination philosophy, they both ridiculed the clergy and the mullas. Neither of them submitted themselves to the power of the worldly authority. In the hand of clergy, they both welcomed death willingly. Mansur expressed the desire to go back to the eternal world by saying “I am returning home!”, Sarmad thought of “life” as waking up from the “eternal sleep” for a second.[55]

There was an uproar and we opened our eyes from the eternal sleep,                                                          It was night of evil yet, we slept again.

However, their differences lie on their perception of their position in the path of love, Hallaj by proclaiming: I am the Truth, “an al-haq”, actually believing that he had united with God. Whereas Sarmad never claimed to have reached that stage of unity because his physical body was still an obstacle.

 

It is reported that just before Sarmad was executed, a friend by the name of Shah Assadollah, approached him in an effort to spare his life and recommend that he cover his nakedness and utter the entire “kalima”. In response, Sarmad recited the the following verse:

It is long since the name of Mansur passed into oblivion,

I wish to exhibit the gibbet and the rope again.

 

Sarmad and other Persian poets and intellectuals

Sarmad’s place in Persian poetry can be seen more clearly when he is compared with other Persian poets in format, language and thoughts.

 

Hakim Sana’i

In presenting the existential dilemma of obedience and choice, Sarmad shares the same question and biblical allegories as those of Hakim Sana’i, one of the pioneers of Persian mystic poetry who lived between eleventh and twelfth century. In one of his sonnets, Sana’i refers to the fall of Devil from Heaven when he refuses to Salute to Adam, presenting the dilemma of choice and obedience. In this sonnet, Sana’i praises the Devil for not following the order of even God to salute to anyone else but      Him. [56]

 

Both Sana’i and Sarmad praise Satan’s loyalty and his extreme love for God as exemplified by Satan’s refusal to bow to Adam despite God’s order.

Talk not about Ka’aba and the temple with every one,                                                        And in the valley of doubt, not kike deviated ones.

Learn the form of worship from Satan himself,

Take only one as the object of worship; bend not before any other. [57]

Omar Khayyam

The relation between Sarmad and Omar Khayyam is the relation between a disciple to a teacher. As mentioned above, Sarmad admits himself that even though their thoughts are not the same, yet in the form of quatrain he follows Omar Khayam.

With the thoughts and ideas of others I have no concern;

Though in style of ghazal I am a follower of Hafiz,

As for quatrains, I am a disciple of Khayyam,

But I have tasted of the wine he offered.[58]

 

As Fazl Mahmud Asiri argues, Sarmad stated this statement just out of respect for Kahyyam and his style is not the true copy of Khayyam. Nevertheless, in the expression of unity, condemnation of worldly things and the shortness of life there are similarities. They both admit the transcendent nature of God and the incapability of man to grasp Him as He is. Both Khayyam and Sarmad believe in God’s Providence and his forgiveness and mercy towards human sins.[59]

 

However, their approach to this issue is different. Khayyam, as a philosopher, argues that the commitment of sin is necessary for the manifestation of the mercy of God. Khayyam sins, but is not sorry for his sins.

Khayyam believes that sins are made to be committed so they might move God to mercy.

Who is there on the earth who claims to be sinless;

How can one live at all without sins?

I do wrong and thou givest punishment for it;

Then where lies the differences between thee and me?

 

By contrast, Sarmad is apologetic and shameful about the commitment of sin and thinks of its consequences.

Every hair of my body is drenched deep in sin,                                                                                From me proceeds all evil and from Thee, O God all good!

How long shall I sin and thou will be kind?

So disturbed I am at my sins and at Thy kindness? [60]

 

Sarmad and Khayyam also share identical views about predestination, inutility of worldly pursuits, hatred for hypocrisy and orthodoxy. Yet, their approach, as to how a person should face such issues as well as how one should spend life, is different. Khayyam believes that life should not be wasted away worrying about the future, since those events are pre-determined:

One moment in Annihilation’s Waste;

One Moment, of the Well of Life to Taste.

The Stars are seeing and the Caravan

Starts for the Dawn of Nothing- Oh, make haste.

 

Sarmad, on the other hand believes life should be spent in solitude preparing ourselves for unification with God. The higher our knowledge of the Truth, the higher the value of mankind.

 

Affected thus with the excess of love take to solitude;

Come out of worries and walk in the path of comfort.

Be not agitated like a whirlwind,

But sit at one place with a contended heart! [61]

 

Mawlana Jalal al-Din Rumi

Among other Persian Mystics, Sarmad can be compared with Jalal al-Din Rumi on various grounds. Both Sarmad and Rumi came from families of religious scholars and both were Persian poets who lived in the diaspora. However, in Rumi’s case the migration was not voluntary, but was a family decision motivated by the Moghul invasion; however, as we have already learned, Sarmad’s departure was voluntary and was a step taken on his quest for Truth.

 

Rumi and Sarmad both experienced sudden spiritual changes in their lives. In the case of Rumi, the change was inspired by Shams-e Tabrizi and in Sarmad’s case by Abhay Chand. Rumi and Sarmad saw the “abstract unlimited light” of Divine Truth in the “accidental limited form” of their beloved. Thus, they both called their beloved “the sun.” Rumi spoke of Shams-e Tabrizi as “that Supreme Sun, the Perfect Light,” and Sarmad refers to Abhay Chand as ‘the sun” when he sends the following quatrain to Muhammad Beg the Bakhshi and chronicler of Tattha.[62]

O breeze convey this message to mirza Akhshi

Who wields his power over higher heavens;

Since thou couldst grant stars in place of dirhams

Be kind enough to grant me my sun.

 

However, the two “suns” had different functions for their lovers. Shams-e Tabrizi acted as the morshid and the mentor for Rumi, whereas Abhay Chand was a morid and disciple. In addition, in the case of Rumi, the spiritual change was one sided. Shams was that “supreme monarch”, with whom Rumi united to annihilate himself in order to reach the eternal light. Whereas, in the case of Sarmad, the spiritual change, although different, was mutual. While Abhay Chand served as a spiritual catalyst to set off new trains of thought in Sarmad, he himself went through a drastic spiritual change. [63]

Both Rumi and Sarmad expressed their desire to join their eternal source. Rumi expresses himself by the following lines:

Listen to the reed, how it tells its tales;

Bemoaning its bitter exile, it wails;

Ever since I was torn from the reed beds,

My cries tear men’s and women’s hearts to shreds.[64]

 

Sarmad expresses the same desire in the following manner:

Everyone asks for “wealth and faith” from God

And Prays for the gift of the silver-skinned Beloved,

But my pour heart desires neither of the two,

It Cherishes union with Him and wants only that.[65]

 

Hafez

Based on the meta language, rhetorical metaphors and thematic images, as well as his own testimony, Sarmad was mostly influenced by Hafez. As for the differences between the two, we see Sarmad took the renunciation of the worldly attributes more seriously than Hafez or for that matter than Rumi. Hafez and Rumi both had families and children, while Sarmad’s spiritual relation to Abhay Chand was the closest to what he could have had as a family relation. Rumi and Hafez, although neither of them believed in the formal religion of their time, did not renounce the religion they were born in and were careful not to be accused of apostasy. In fact, the choice of “Hafez” as a nom de plume, may have indicated the poet’s concern in this matter. The search for the Truth for Hafez never sent him beyond the Iranian borders. Whereas for Sarmad, the renouncement of the worldly attachments included at first his religion and then his homeland. Hafez and Sarmad both had relations with royalty and the ruling authorities. In the case of Hafez, this relationship sometimes included his praise of the rulers, whereas Sarmad’s relation with Dara Shekuh was more intellectual, based on mutual respect, and grounded in philosophical and religious issues.

 

Submission to providence and predestination is a common theme among most mystics. However, they may vary in the degree and approach. On one hand, Hafez, in spite of his acceptance of God’s will, saw some room for human’s free will. On the other hand, Sarmad believed the power of free will could go only as far as the seeker’s self-control over his worldly desires.

While Hafiz express obedience and predestination:

Be pleased with what the fate bestows us,

Nor let thy brow be frowned thus,

The gate to freedom here below,

Stands not ajar to such as us.

 

Sarmad gives one some choice:

O Sarmad, be wise to cut short your complaints

And do one thing out of these two:

Either surrender your body to the will of God

Or sacrifice your soul on the path of His. [66]

 

With regard to unity and the existence of God within oneself, Sarmad remind us of Hafiz who says:                                                                                                                                                                                 My heart for years asked me Jam’s cup to bring,

A stranger was asked, though itself possessed the thing. (Abbas Aryanpur)

 

Sarmad thinks of Abhay Chand as image of God by saying:

 

A sweet-statured one has reduced me to a very low position

By the intoxicating cups of His eyes He has carried me away from myself.

He is in my arms and I run about searching for Him.

A strange thief has stripped me of my garments.[67]

 

Sarmad, like Hafiz, stresses on the existence of self between the lover and the beloved. In his own case he saw his corporal self that was standing between him and God not being able to recite the entire ‘Kalima. In this respect Hafiz says:

There is no barrier between the lover and the Beloved

You yourself are the barrier.

 

And Sarmad says:

 

It is impossible that you can embrace your Beloved;

Take imperfect and immature idea out of your mind.

The thing besides Him that you keep in heart,

Is a veil between you and the Beloved.[68]

 

Conclusion

Sarmad only faced one direction in life and that was to acquire knowledge about the existence of the “pure being” and unite with the “divine truth.” Some claim Sarmad to be a Jew, “Once a Jew, he remained ever a Jew,” reports Fischel from one of his biographers.[69] Some claim him to be Christian or Muslim. Sarmad’s religious affiliation is best expressed in his own quatrain:

Delighting in fondness, fervor and love,

From confusions’ clamor I am free;

I am an idol worshipper, an infidel and devoid of faith,

I go towards the mosque, but as a Muslim do not treat me.[70]

 

As expressed in his poems, and displayed by the outcome of his life, Sarmad could bear no attachment to anything except the “Divine Truth”. His religious background, nationality, family attachments, physical appearance, and even his own life could not stand as obstacles for his thirst to realize and unite with what he was in search of. So the Sarmad who goes to India has no other motive than finding an answer to his unfulfilled inquiries.

 

Sarmad stood for tolerance, for understanding for realizing inner light, and he died defending these causes. He did not die for the sake of his ambition, but rather for the love of God. He was hailed as a great saint while he was alive and when he was being taken to the execution ground, thousands of people had assembled to witness the killing of a saint by the hypocrisy of a qazi and emperor; that perhaps best explains why Sarmad did not bother to defend himself. His response to Waleh Daghistani who advised him to disarm his enemies by putting on clothes and reading the Kalam shows that he was aware of the burden history had placed on his shoulders, the burden of renewing the legend of Mansur “reviving the tradition of the gallow and the cord.” [71]

 

Sarmad’s life and choices, in comparison to other Persian mystics, seem to suggest that he took his search for the Truth very literally. In the process of self-purification, he strove for the ideal absolute. He gave up everything including family, job, religion, country and even his life and remained most faithful and loyal to the mystical secrets of the Creator. Regarding his search for his Beloved, Sarmad looked beyond the limited standards of his time, into every place and school of thought available to him. His fulfillment was the attainment of selflessness through his renunciation of the world by choice. Sarmad never tried to make himself understood. A saint or martyr never asks for any concession. It is the cause, and not the death that makes someone a martyr. Sarmad died for Truth and Love, not for his faith or his country.[72]

 

What he lived for and how he lived, brings up the question of the degree of desire for purification in one’s physical life towards a unification with the Divinity. Was his love for the “Divine Truth” any more profound than that of those who did not make ultimate sacrifices? His legacy also reveals the dilemma of the manner of existence, and level of renunciation of worldly attachments while one is imprisoned in the material world. How far can one go in his or her quest for unification with God? Who found a better solution: Sarmad, who did not put much value on the transitory life, or those like Khayyam, Rumi and Hafez who tried to compromise, and have both? As Gupta well describes it: After all love is giving totally, and taking totally; There are no half-way houses on the path of love. It is a river of fire which you have to cross by swimming every inch.[73]                                                   

[1]Walter J. Fischel, “Jews and Judaism at the Court of the Moghul Emperors in India” in Proceedings of the American Academy for Jewish Research (American Academy for Jewish Research, New York: 1948-49), 138.

[2]The Portuguese colonization, and contact with the western world, as motivation for Sarmad’s migration to India is a remote element.

[3]M.G. Gupta, “The Yahuds”, in The Dabestan or School of Manners, trans. David Shea and Anthony Troyer, intro. A.V. Williams Jackson (Washington and London: M. Walter Dunnel Publisher, 1901), 299. Dabestan al-Madhaheb, or School of Religious Doctrines, is one of the few original and the earlier sources which talks about Sarmad. Fischel refers to Dabestan as the third and most detailed treaties dealing with comparative religions written in the Persian language in India during the Moghul rule. See Jews at the Court of Moghul Emperors, “Ma’asir-ul Umara,” in Biblioteca Indica, vol. 112 (Calcutta, 1888), 165. It represents one of the most interesting literary productions composed in the Persian language in India, sixty years after Akbar, at about 1660. The identity of the author is not yet definitely established, although most of the scholars agree that his name was Mubad Shah, born in Patna at the beginning of the seventeenth century, and originally a Parsee.         See also M.G. Gupta, Sarmad, The Saint: Life and Works (Agra: M.G. Publishers, 1991), 2. However, Gupta in his quotation from Dabestan, vol. II., implies on page 293 that Moshin Khan is the writer.

[4]Fazl Mahmud Asiri, “Rubaiyat-e Sarmad” in Visva Baharati 11 (Santiniketan: Visva-Baharati, 1950), iv. Asiri confirms the conversion before his departure from Iran, but does not mention a date. M.G. Gupta, in Sarmad, The Saint, gives the date of 1615 for his conversion: see M.G. Gupta, Sarmad, the Saint: Life and Works (Agra: MG. Publishers, 1991), 2.

[5]Asiri, “Rubaiyat-e Sarmad”, iii.

[6]Fischel, Jews of Moghul, 160. See also “Ma’asir-ul Umara”, Biblioteca Indica, 226-7, which refers to Sarmad as an Armenian.

[7]Fischel, Jews of Moghul, 160.

[8]Gupta, Sarmad the Saint, 2. While Moshin Khan, in Dabestan, and Waleh Daghestani, in Riaz-ul Shu’ara, report him to be a Jew, Sher Khan Lodi in Merat-ul Khayal, Thomas William Beal and Mirza Mohammed Abdul Qadir Khan state that by birth he was Christian. MJ Seth, however insists that Sarmad never changed his faith and that he was a foreign Jew and continued to be such until the end. Sarmad’s religious affiliation is best expressed in his own quatrain:

O Sarmad! In this world, you did make a name for good or for bad.

From the faith of the unbelievers you turned towards Islam.

And then, what did you find lacking in Allah and His Prophet

that you tuned towards Lakshmana and Rama and accepted to be their pupil.

 

سرمد به جهان بسی نکو نام شدی              از مذهب کفر سوی اسلام شدی

پس که خطا دیدی ز الله و رسول              برگشتی مرید لحمان و رام شدی

 

To argue that Sarmad was a follower of the concepts of Rama and Lakshmana is far-fetched. However, what he probably means is that he turned himself to conquer the forces of mind and attention (Rama and Lakshmana) in order to merge into the “truth.” For further detail refer to Gupta, Sarmad the Saint, 195-96.

[9]Asiri, Rubaiyat-e Sarmad, iv.

[10]Habib Levy, History of the Jews of Iran, vol. III, 2nd ed. ( Tehran: Costa Mesa, Ca: Mazda Publishers, 1984), 261-266.

[11]Asiri, Rubaiyat-e Sarmad, iii.

[12]Asiri, Rubaiyat-e Sarmad, iii. Mulla Sadr al-Din of Shiraz, commonly known as Mulla Sadra, was a great philosopher and free thinker of the early seventeenth century. After his father’s death, he migrated to Isfahan and studied with Mir Damad and Sheikh Baha’i. He subsequently retired to a secluded village engaged in meditation. For further details refer to Prof. Edward G. Browne, a Literary History of Persian (London: T.F. Unwin, 1902), iv.

Abul Qasim Mir Fendereski (d. 1050/1640) was noted for his poetry and philosophy. He was very careless about appearance, dressing like a “darvish”, avoiding the society of the rich and the noble. He journeyed to India and there imbibed Zoroastrian and Buddhistic ideas which led him to declare against pilgrim to Mecca. For further details, see Browne, chap. iv.

[13]Ted Honderich, ed., Oxford Companion to Philosophy (London: Oxford University Press, 2005), 421. As Hossein Ziai describes this period, both scholars belong to “the period of revival, with the Safavid rule in Iran: “He further adds that the ‘foremost thinkers of this period included Mir Damad; his acclaimed pupil Molla Sadra, and other members of school of Isfahan; and Mir Fendereski and Shaykh Baha’i, who excelled in scientific and mathematical discoveries. All contributed to what became a systematic reconstruction defined by Mola Sadra as “metaphysical philosophy.’”

[14]Gupta, Sarmad the Saint, 3; 32.

[15]Gupta, Sarmad the Saint, 3.

[16]Gupta, Sarmad the Saint, 3

[17]Gupta, Sarmad the Saint, v.

   [18]Gupta, Sarmad the Saint, 2.

[19]Gupta, Sarmad the Saint, 8.

[20]Gupta, Sarmad the Saint, 10.

[21]Asiri, “Rubaiyat-e Sarmad, x

[22]Gupta, Sarmad the Saint, 11.

[23]Gupta, Sarmad the Saint, 12.

[24]Gupta, Sarmad the Saint, 12.

[25]Gupta, Sarmad the Saint, 12.

[26]Gupta, Sarmad the Saint, 13.

[27]Gupta, Sarmad the Saint, 32.

[28]Vedanta rep­re­sents the philo­soph­i­cal por­tion of the ancient scrip­tures of India, the Vedas. Specif­i­cally, it refers to the final por­tion of the Vedic lit­er­a­ture, the Upan­ishads, but it also includes the Bha­gavad Gita, the great epics of India, as well as the Puranas and many other texts, hymns, and writ­ings. The basic teach­ing con­cerns the ulti­mate iden­tity of the indi­vid­ual soul with the Supreme Soul. The goal of Vedanta is for the seeker to have the direct expe­ri­ence of his or her true nature, and it is held that each and every one of us is qual­i­fied to have that high­est illu­mi­na­tion, if we are will­ing to put forth sin­cere and intense effort. Vandanta is one of the six orthodox systems of Indian philosophy the one which forms modern school of Hindusim. See vedantadc.org/what-es-vedanta.

[29]Gupta, Sarmad the Saint, 14.

[30]Gupta, Sarmad the Saint, 10.

[31]Gupta, Sarmad the Saint, 125: quatrain no. 145.

[32]Asiri, Rubaiyat-e Sarmad, xv; ‘Emran Salahi, Royay-e Mard-e Nilufari, 57.

آن کس که تو را تاج جهاانبانی داد            ما را همه اسباب پریشانی داد                                                                          پوشاند لباس هر که را عیبی دید                 بی عیبان را لباس عریانی داد.

[33]Asiri, Rubaiyat-e Sarmad, xv: The Arabic word “Kalima” referrs to Ala- Elaha, ella- Allah” meaning there is no God except Allah.”

[34]Gupta, Semrad the Saint, 46.

[35]Asiri, Rubaiyat-e Sarmad, xv.

[36]Asiri, Rubaiyat-e Sarmad, 22; ‘Emran Salahi, Royay-e Mard-e Nilufari, 59.

 

هرکس که سرّ حقیقتش باور شد               او پهن تر ازسپهر پهناور شد                                                                             ملّا گوید که بر فلک شد احمد                  سرمد کوید فلک به احمد درشد

[37]Gupta, Sarmrad the Saint, 14.

[38]Fischel, Jews of Moghul, 173.

[39]Fischel, xv.

[40]Fischel, 161.

[41]Asiri, Ruba’iyat-e Sarmad, ii.

[42]Asiri, Ruba’iyat-e Sarmad, 165. Dabistan al Mazahib was composed sixty years after the death of Akbar, the great liberal Moghul emperor, in 1660 at the time of his grandson Aurang Zeib. This book is one of the most significant Persian literary works composed in diaspora. Due to the religious oppression at the time of Aurang, the author was too afraid to put his name on the book. However, according to Walter Fischel, most scholars agree that the editor was Mubad Shah, an original Parsee, born in Patna at the beginning of the 17th century.

[43] Gupta, “The Yahuds”, in The Dabistan or School of Manners, 299.

[44] Fischel, Jews of Moghul, 160.

[45] Fischel, Jews of Moghul, 162.

[46]Walter J. Fischel, “Jews and Judaism at the Court of the Moghul Emperors in India,” 137-177.

[47]Gupta, Sarmrad The Saint, 7.

[48]Gupta, Sarmad the Saint, 8.

[49]In this study, Persian Rubaies are taken directly from the referenced sources, with no revision or correction.

[50]Fischel, Jews of Moghul, 161-2; Asiri, Ruba’iyat-e Sarmad, 39; ‘Emran Salahi, Royay-e Mard-e Nilufari, 98.

با فکر و خییال کس نباشد کارم                     در طور غزل طریق حافظ دارم

اما به رباعی ام مرید خیام                          نی جرعه کش باده او بسیارم

 

[51]Asiri, Ruba’iyat-e Sarmad, 5; ‘Emran Salahi, Royay-e Mard-e Nilufari, 42.

ای بی خبر از هستی خود همچو کتاب                       در جلد تو آیات الهی به حجاب

یعنی زتو حق پدید و تو از اثرش                         آگاه نئی چو شیشه از بوی گلاب

 

[52]Asiri, Ruba’iyat-e Sarmad, vi; Lakhpat Rai, Sarmad His Life and Rubain (Gorakhpur : Hanumanprasad Poddar Smarak Samiti,1978), 8; Plate V, Abhay Chand and Sarmad.

نمیدانم درین چرخ کهن دیر             خدای من ابهی چند است یا غیر

 

[53]Asiri, Ruba’iyat-e Sarmad, 17; Royay-e Mard-e Nilufari, (Tehran: Nahid Pub., 1370 S.H), 65.

سرمد غم عشق بوالهوس را ندهند      سوز دل پروانه مگس را ندهند

عمری باید که یار آید به کنار           این دولت سرمد، همه کس را ندهند

 

[54]Asiri, Ruba’iyat-e Sarmad, 22, ‘Emran Salahi, Royay-e Mard-e Nilufari, 62.

از منصب عشق سرفرازم کردند                    وز منت خلق بی نیازم کردند

چون شمع دین بزم گدازم کردند                     از سوختگی محرمِ رازم کردند.

 

[55]Asiri, Ruba’iyat-e Sarmad, xvii; Emran Salahi, Royay-e Mard-e Nilufari, 29.

شوری شد و از خواب عدم چشم گشودیم                   دیدیم که باقیست شب فتنه غنودیم

[56]

دیوان حکیم سنایی غزنوی، محمد تقی مدرس رضوی، چاپ پنجم ، 1362، 871 ،مطلع غزل

سنایی غزنوی، محمد تقی مدرس رضوی، چاپ پنجم ، 1362، 871 ،مطلع غزل

 

[57]Asiri, Ruba’iyat-e Sarmad, 48; ‘Emran Salahi, Royay-e Mard-e Nilufari, 33.

سرمد تو حدیث کعبه و دیر مکن       در وادی شک چو گمراهان سیر مکن                                                   رو شیوۀ بندگی ز شیطان آموز                   یک قبله گزین وسجده بر غیر مکن

[58]Asiri, Ruba’iyat-e Sarmad, xxix; ‘Emran Salahi, Royay-e Mard-e Nilufari, 98.

 

با فکر وخیال کس نباشد کارم                       در طور غزل طریق حافظ دارم

اما به رباعی ام مرید خیام                           نی جرعه کش بادۀ او بسیارم

 

[59]Asiri, Ruba’iyat-e Sarmad, xxix.

[60]Asiri, Ruba’iyat-e Sarmad, 46; ‘Emran Salahi, Royay-e Mard-e Nilufari, 115.

سرمد: شد بر تن من غرق گنه، هر سو مو      از من همه زشتی است ونیکی ست ازو

تا چند کنم گناه و او فضل کند؟                     شرمندۀ جًرم خودم و رحمت او

 

[61]Asiri, Ruba’iyat-e Sarmad, xxxii; 40; ‘Emran Salahi, Royay-e Mard-e Nilufari, 110.

خیاماین قافلهٔ عمر عجب می‌گذر                     دریاب دمی که با طَرَب می‌گذرد

ساقی، غم فردای حریفان چه خوری                  پیش آر پیاله را، که شب می‌گذر

سرمد: ازکثرت شوق دوست عزلت بگزین           از رنج بر آ، طریق راحت بگزین

پیوسته چو گرد بادف سگشته مشو                      یک جا به دل جمع، فراغت بگرین

 

[62]Asiri, Ruba’iyat-e Sarmad, v; 38.

[پیامم ببر] ای باد به میرزای بخشی               کای کرده فلک به زیر رایت رخشی

[تو که کویی] کواکب چو درم می پاشم           خورشید مرا نیز به می بخشی؟

 

[63]Asiri, Ruba’iyat-e Sarmad, vi; 23; ‘Emran Salahi, Royay-e Mard-e Nilufari, 57.

رومی : بشنو از نی چون حکایت می کند         وزجدایی ها شکایت می کند

کز نیستان تا مرا ببریدها ند              از نفیرم مرد وزن نالیده اند

 

سرمد:   هر کس زخدا دولت و دین می طلبد                یا سیمبری ماه جبین می طلبد

بیچاره دلم نه آن و این می طلبد                      خواهان وصال است و همین می طلبد

 

[64]Ehasan Yarshater, Persian Literature, Bibliotica Persica, 203.

[65] Asiri, Ruba’iyat-e Sarmad,23; see also Salahi, Royay-e Mard-e Nilufari, 57.

 

[66]Asiri, Ruba’iyat-e Sarmad, 23; Salahi, Royay-e Mard-e Nilufari, 57.

 

حافظ:                رصا بداده بده وز جبیت گره بگشا                  که بر من و تو در اختیار نگشادست

 

سرمد                 :گله اختصار می باید کرد                یک کار از این دو کار می باید کرد

با تن به رصای دوست می باید داد                 یا قطع نظر زیار می باید کرد

[67]Asiri, Ruba’iyat-e Sarmad, 4; Salahi, Royay-e Mard-e Nilufari, 41.

 

حافظ: سال ها دل طلب از جام جم از ما می کرد           آنجه خود داشت زبیگانه تمنا می کرد.

 

سرمد: حوش بالایی کرده چنین مست مرا                   چشمی به دو جام برده است مرا

او دربغل من است و من در طلبش                 دزدعجبی برهنه کردست مرا

 

[68]Asiri, Ruba’iyat-e Sarmad, 26; ‘Emran Salahi, Royay-e Mard-e Nilufari, 73.

 

حافظ: میان عاشق و معشوق هیچ حایل نیست              تو خود حجاب خودی حافظ از میان بر خیز

سرمد:   ممکن نبود که یار آید به کنار                                    خود را زخیال خام و اندیشه بر آر

هر چیزکه غیر اوست در سینه تُست               بسیار حجاب است میان تو و یار

[69]Fischel, Jews of Moghul, 160.

[70]Gupta, Sarmad the Saint, 3. ‘Emran Salahi, Royay-e Mard-e Nilufari, 132. While ‘Emran Salahi has recorded this poem in plural form, Asiri’s translation is given in first person singular

شاه شاهانیم زاهد، چون تو نادان نیستیم            ذوق و شوق و شورشیم، اما پریشان نیستیم

بت پرستو کافریم ، از اهل ایمان نیستیم           سوی مسجد میرویم اما مسلمان نیستیم.

 

 

 

[71]Gupta, Sarmad the Saint, 50.

[72]Gupta, Sarmad the Saint, 51. For further study on Sarmad’s spiritual views and poetical imagery also see the following works of Professor Annemarie Schimmel, Mystical Dimensions of Islam (Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1979); Gabriel’s Wing (Lahore: Iqbal Academy, 2000); and A Two-Colored Brocade: The Imagery of Persian Poetry, (Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1992).

 

[73]Gupta, Sarmad the Saint, 53.

ميراث فرهنگی يهوديان ايران

اگر نگاهی به تاريخ مستند ايران باستان بياندازيم، قوم يهود را در فراز و نشيب‌های تاريخی و فرهنگی اين سرزمين و در تکوين هويت ايرانی سهيم می‌بينيم. ورود قوم يهود به سرزمينی که بعدها جزو قلمرو دولت ماد درآمد در حدود 722پ‌م آغاز شد. پادشاهان آشور ده قبيله از فرزندان يعقوب را از سرزمين اسرائيل به نینوا کوچ دادند. مهاجرت يهوديان در زمان کورش کبير و پس از فتح بابل در 539پ‌م و آزاد ساختن اسرای يهودی، که بخت‌النصر دوم در 586پ‌م از اورشليم به بابل به اسارت آورده بود، ادامه يافت. پيگيری وقايع تاريخی اين 2700 سال را به کتاب‌های تاريخ واگذار می‌کنيم.[1] در طی قرون و اعصار، بعد از قوم يهود هم اقوام خارجی ديگر از عرب و ترک و مغول و ارمنی و آسوری يا در ايران سکنی گزيدند و در تشکيل هويت ايرانی سهمی بر عهده گرفتند يا فرهنگ و ادب ايران را به سرزمين خود بردند و بر آن افزودند. گستردگی تأثير آثار ادب و فرهنگ ايرانی از شبه‌قارۀ هند و کوه‌های نپال تا آسيای صغير و افغانستان و تاجيکستان و ساير نواحی تا به امروز باقی مانده است. آن گروه از يهوديان ايرانی که پس از اسارت به ارادۀ خود در ايران سکنی گزيدند، در حين حفظ اعتقادات دينی و سنن مذهبی خود، زبان و مظاهر فرهنگی و ادبی ايران را پذیرفتند، رفته‌رفته با آن خو گرفتند و در تکوين و تکامل آن نقش داشته‌اند.

تلمود و ساير کتب مذهبی يهود از يک سو و کتاب‌های دينی زرتشتيان چون دينکرد، شکند کمانيک ويچار و مينوگ خرد از سوی ديگر همبستگی فرهنگی ايران باستان و قوم يهود را نشان می‌دهند.[2] اولين رشتۀ اين پيوند فرهنگی و اجتماعی را، بنا به کتیبۀ کورش کبير در 538پ‌م، گروهی از يهوديان پیوستند که سکونت در ايران را ترجيح دادند. بنا به فرضيۀ جان برکویست (Jon Berquist)، روابط قوم یهود و ایران برای اولين‌بار به فرمان داريوش اول با رسمیت دادن به قوانين تورات به منزلۀ قوانين کشوری در نواحی يهودی‌نشين پا گرفت.[3] تفاسير عزرا از قوانين تورات و تأثیر ایران بر آن قدم بعدی برای تحکيم اين روابط بود. در اين زمینه، عزرا ”قانون پادشاه ايران“ را چونان ”قوانين الهی و آسمانی“ دانست و يهوديان را به اجرای آن مکلف کرد.[4] عامل دیگر تحکیم این روابط، نزدیکی امپراتوری ایران با معبد دوم بود. چنان که در کتاب عزرا آمده است، به درخواست داریوش کبیر، همه‌ساله اجرای مراسم قربانی برای پادشاه ایران و خانواده‌اش در معبد مقدس صورت می‌گرفت و این رسم تا پایان دوران هخامنشیان و به قولی تا خرابی معبد دوم ادامه داشت.[5]

ادب و فرهنگ يهودی در دوران هخامنشی

پادشاهان هخامنشی برای مراوده با اقوام و ملل گوناگون زبان‌ها و خطوط متفاوت به کار می‌بردند و در مکاتبات و روابطشان با يهوديان از خط و زبان آرامی شرقی استفاده مي‌کردند. شاهد اين امر هم نوشته‌های تورات است و هم ترجمه‌ای به زبان آرامی از کتيبۀ بيستون که در ميان اسناد پاپيروس جامعۀ يهودی ساکن شهر يب (Yeb) در جزيرۀ الفانتين (Elephantine)، واقع در جنوب مصر، يافت شده است. این ترجمه ممکن است مربوط به دوران فتوحات کمبوجيه در مصر (525پ‌م) در هنگام تسخير جزيرۀ الفانتين باشد. در منابع تاريخی آمده است که کمبوجيه به‌رغم تسخير اين جزيره به معبد يهوديان در شهر یب هيچ آزاری نرسانید.[6] هخامنشيان همان‌گونه که برای زبان ملت‌ها ارزش قائل بودند، آزادی عقيده و مذهب آنها را نيز رعايت مي‌کردند[7] توصیۀ يرميای نبی (Jeremiah) و تشويق يهوديان به انطباق با محيط جديد شايد اولين نطفۀ اين آميزش فرهنگی و اجتماعی بين ايرانيان و قوم يهود باشد.[8]

مسلم است که قسمت‌هایی از عهد عتيق، در قسمت پيامبران (Navi’im) ومکتوبات (Kethuvim) در عهد پادشاهان هخامنشی تکوين يافتند. این کتاب‌ها عبارت‌اند از

کتاب هگای (Haggai) که مربوط به بازسازی معبد دوم و لشکرکشی داريوش اول به مصر و شامل مطالب مرتبط با تهيۀ آذوقه برای لشکريان امپراتوری ايران است.[9]

کتاب زکريا (Zecharaiah) بازسازی معبد مقدس با سرمايۀ امپراتوری ايران و برخورد لشکريان ايران با اهالی بازماندۀ شهر اورشليم و مهاجران اطراف آن را توصیف می‌کند. در اين کتاب، زکریا بردباری و همراهی با حکومت ايران را تأیید مي‌کند.[10]

کتاب اِشَعياء (Isaiah) ضمن گزارش اخبار دوران هخامنشی، نشان‌دهندۀ عقايد و نظريات آن دسته از يهوديانی است که از اقامت و سلطۀ ايران بر يهوديه نگران و شاکی بودند.[11 

کتاب مَلاکَی (Malachi) که بيشتر جنبۀ مکاشفه دارد و تغيير روش خشايارشاه را بیان و از کاهش بودجۀ نگهداری معبد انتقاد می‌کند.[12] هر شش فصل کتاب مَلاکَی مربوط به دورانی است که يهوديه از حمايت کمتری از جانب ايران برخوردار بود و کم‌کم پايه‌های انشعاب (pluralism) پی‌ريزی شد.‌[13]

کتاب‌های عزرا و نحمیا (Ezra and Nehemiah) که مربوط به اردشير، پادشاه هخامنشی، است و هنوز هم مشخص نيست در دوران کدام اردشير، اول يا دوم، نوشته شده است.[14] اين دو کتاب تأثير حکومت و فرهنگ ايران بر يهوديت را در صحنۀ سیاسی کاملاً مشخص می‌کنند؛ به‌خصوص در کتاب عزرا که فرمان خداوند و فرمان پادشاه در يک رديف قرار مي‌گيرند. عزرا وظيفۀ وفاداری دوگانۀ خود و ساير يهوديان ايران را به قوميت يهودی و شهروندی ایرانی مشخص می‌سازد: ”هر کس که از فرامين خداوند و قوانين پادشاه سر باز زند، بگذاريد که مجازات نسبت به آنها به صورت مرگ، تبعيد، ضبط اموال و يا زندان به مرحلۀ اجرا درآيد.“‌[15]

سبک‌های ادبی یهودی در دوران هخامنشی

بسياری از نوشته‌ها و ادبيات اواخر دوران هخامنشی در يهوديه تأیيد پيروی از حکومت ايران را به پرسش گرفته و با اعتراض بر اين تسلط نوشته شده‌اند. اين موقعيت حساس در این دوره باعث ايجاد دو مکتب ادبي در يهوديت شد که نويسندگان هر دوی آن کاتبين، يعنی طبقۀ تحصيل‌کردۀ جامعه، بودند. ادبيات اين دوران را می‌شود به دو مکتب ”ادبيات حکمت“ و ”ادبيات مکاشفات و انتقادات“ تقسيم کرد. 

ادبيات حکمت

طبقۀ کاتب و همفکران آنان، که اکثراً از ميان طبقۀ متوسط بالا بودند، سعی داشتند نوعی ”نظم جهانی“ برای انسان‌ها ايجاد کنند. از جمله کتاب‌های اين مکتب عبارت‌اند از کتاب‌های امثال سليمان (تهيليم، Psalms)، ايوب (Job) و جامعه (کوهلت، Ecclesiastes). ادبيات مبتنی بر حکمت معتقد بود که خداوند جهان را بر پايۀ عقل و حجت قرار داده و حقيقت عالی و پنهان در انتظار است که انسان آن را کشف کند. به نظر آنان، حکمت به واسطۀ آموزش و با همراهی منطق و عقل می‌تواند به اين هدف برسد. از ديدگاه کتاب سليمان، حکومت و ”نظام جهانی“ شاهنشاهی ايران مي‌توانست برای هميشه ادامه پيدا کرده و معبد مقدس هم می‌توانست آداب و رسوم خود را حفظ کند. در اين مکتب، فضيلت‌های ”کنترل نفس،“ ”اطاعت“ و ”تحمل“ تحسين می‌شدند. در کتاب‌های ايوب و جامعه، با اينکه سعی ‌شده نارضايتی‌های مردم را از سلطۀ حکومت هخامنشی نشان دهند، هيچ‌گونه راه حلی پيشنهاد نشده است.[16] 

ادبيات مکاشفه

به علت شرايطی که نبوت در اواخر دوران تسلط ايرانيان با آن مواجه بود، مکاشفه به منزلۀ وسيلۀ ديگری برای مشاهدۀ حقيقت و رابطه با خداوند به کار می‌رفت. اين طرز فکر بيشتر در خصوص خداوند معنا داشت تا امور سياسی و علت پیدایش این سبک ادبیات، يأس از قدرت و اختيار بشر در جامعه بود. معمولاً به هنگام نااميدی با تأکيد بر نقش ”ارادۀ الهی“ و ”تقدير“ در تنظيم حوادث مي‌توان وقايع را توجيه کرد.[17] برخلاف ادبيات حکمت که جهان را با نوعی ”نظم اجتماعی“ توصيف مي‌کند، ادبيات مکاشفه معتقد به وجود هرج و مرج اجتماعی در جهان بوده، بر اين اعتقاد است که بشر قادر به حل مشکلات خود نیست. بنابراين، خداوند با نابود کردن دشمنانش مسایل او را برطرف می‌کند. اهل مکاشفه به خوبی از درگيری ميان جوامع مختلف تحت حکومت استعماری آگاهی داشتند و طالب حذف حکومت خارجی و برقراری تشکيلاتی الهی به جای آن بودند. اصولاً اهل مکاشفه برای از بين بردن بدی، آرزوی انهدام کل نظام اجتماعی را داشتند.[18] کتاب‌های دانيال (Daniel) و زکريا Zechariah) ( نمونه‌هایی از ادبیات مکاشفه‌اند.

ادب و فرهنگ يهودی در دوران ساسانیان

دورۀ دیگر روابط يهوديه و ايران در دورۀ ساسانيان (225-651م) مقارن با ايام بعد از خرابی معبد دوم (70م) و تسلط روميان بر آن سرزمين بود. اين دوران را از نظر تاریخ و فرهنگ یهودیان به دو نيمۀ قبل و بعد از بهرام پنجم تقسيم می‌کنند. نيمۀ اول با دوران پادشاهی شاپوراول (240م) شروع می‌شود و تا پايان سلطنت يزدگرد اول (421م) ادامه پیدا می‌کند و نيمۀ دوم با پادشاهی بهرام پنجم (ح. 421-439م)، حاصل ازدواج يزدگرد اول با شوشندخت دختر راب کهنا رهبر مذهبی یهودیان بابل (تیسفون)، آغاز شده، با پايان دورۀ ساسانيان (652م) و حملۀ اعراب خاتمه پیدا می‌یابد.

برخلاف ازدواج ملکه استر با خشایارشاه که در عهد عتیق به صورت کتاب آمده است، در تلمود یا سایر منابع یهودی هیچ ذکری از ازدواج يزدگرد اول با شوشندخت نیست و مرجع ما دراين مورد کتاب شترستانهای ايران است که به زبان پهلوی نوشته شده است. [19] در نيمۀ اول دوران ساسانیان، به واسطۀ روابط حسنۀ سران جامعۀ يهودی با شاپور اول و شاپور دوم و مادرش يِفراهرمز، پايه‌های تدوين تلمود در آکادمی‌های بابل که در آن موقع هنوز در خاک امپراتوری ايران واقع بودند، گذاشته شد. نيمۀ دوم دوران ساسانيان، که برعکس نیمۀ اول همراه با فشارهای مذهبی سران و پادشاهان بود، دوران بستن تلمود و تفسيرهای آن بود. بايد در نظر داشت که فشارهای مذهبی زرتشتيان در اين زمینه فقط متوجه يهوديان نبود و از ديدگاه رهبران زرتشتی هر چه و هر کس که با اهورمزدا مرتبط نبود اهریمنی و شر بود و وظيفۀ هر زرتشتی مومن اين بود که با بدی و شر مبارزه کند و آن را از بين ببرد.[20] در نيمۀ اول حکومت ساسانيان، سربازان يهودی ايرانی مانند ساير مردان ايرانی در جنگ‌های ايران عليه روم شرکت داشتند. در دوران خسرو پرویز، به هنگام تسخير اورشليم (614-628م) که در آن تاريخ در تسلط روميان بود، يهوديان ساکن آن شهر به تقاضای خسرو پرويز پاسخ مثبت دادند و دليرانه سربازان او را در تسخير اورشليم ياری دادند. به دنبال آن، خسرو پرويز به هنگام بازگشت از اورشليم گروهی از يهوديان را با خود به ايران برد و آنان را در خاک ايران اسکان داد. [21]

فضای علمی و فرهنگی ايران تا اواسط قرن چهارم ميلادی يهوديان را آزاد گذاشته بود که عقايد مذهبی و فرهنگی خود را پيگيری کنند. بدين منوال، تدوین‌کنندگان تلمود بابلی، که آنها را آمورا (Amora) می‌خوانند،[22] قوانين میشناه (Mishnah)، اولین مجموعه فقه یهود، را درخاک ايران و در آکادمی‌های یهودیان تعبير و تفسير و آن را به صورت تلمود بابلی به يهوديت عرضه کردند؛ اثری که در قرون وسطا، بعد از کتاب مقدس، یگانه مرجع مذهبی و فرهنگی و راهنمای قوانين و آداب يهوديان جهان به حساب مي‌آمد.

يهودا ها ناسی Yehuda ha-Nasi))، رهبر روحانی يهودیان در سرزمين اسرائيل در حدود سال 200م، همۀ مباحثات و مواعظ بزرگان و مکتب‌های متفاوت يهود را که پاره‌ای کتباً و پاره‌ای شفاهاً به نسل‌های بعدی رسيده بود، در شهر ياونه (Yavneh) گرد آورد و آنها را بنا به موضوع در شش کتاب بزرگ با نام ميشناه تنظيم کرد. تحقيقات و تفاسيری که بر اين شش کتاب بعد از تدوين ميشناه نوشته شدند، گماراه (Gemarah) نام دارد و ترکيب ميشناه و گماراه تلمود ناميده مي‌شود. اين تفاسير در دو ناحيۀ متفاوت اورشليم و بابل در دوران ساسانیان صورت گرفتند. تلمود يروشلمی در سال 400م و تلمود بابلی در سال 499م شکل نهایی خود را یافتند. در طول تاریخ نسخۀ تلمود بابلی منبع موثق و معتبری شناخته و پذیرفته شده و بر تلمود يروشلمی رجحان یافته است. [23] سه آکادمی معروف آن زمان، نهردعا (Nehardea) و سورا (Sura) و پومبديتا (Pumbedita)، نقش مهمی در تدوين تلمود داشتند.

باید یاد آور شد که علمای بزرگ قسمت‌هایی از رساله‌های ميشناه و تفسيرهای آن را تا قرن چهارم ميلادی شفاهاً و سينه‌به‌سينه از نسلی به نسل ديگر رسانیده بودند، زیرا که در آن زمان نوشتن این تفاسیر در يهوديت منع شده بود. بزرگ‌ترين پيشوای نهضت حفظ این میراث، راب آشی (Rab Ashi‌)، به سبب عدم امنيت و بيم از هم پاشيده شدن احساس مسئوليت کرد، پای از حد رسوم و قواعد فراتر نهاد و دستور نوشتن گماراه را صادر کرد. بدين ترتيب، نقش او در تفسیر میشناه و تدوين گماراه را می توان با نقش عزرا در مکتوب ساختن و حفظ دعاها و مراسم مذهبی در زمان هخامنشیان و دوران معبد دوم مقايسه کرد. [24] طبق نوشتۀ تلمود بابلی، رابینا ( Rabbina)، آخرین رئیس آکادمی سورا، و راب یوسی (Rab Yose )، رئیس آکادمی پومبدیتا، مقارن با عهد قباد اول (488-531م) در سال 499م تفسیر میشناه و تدوین تلمود بابلی را خاتمه يافته اعلام کردند و افزودند که مجموعه مباحثات، دستورات و فتواهای گردآوری‌شده حجت است و نبايد مطلبی ديگر بر آن افزوده شود.[25] تلمود بابلی 3 ميليون کلمه دارد، به زبان عبری و آرامی شرقی نوشته شده است و قدمت برخی از تفاسیر و عقاید موافق و مخالف آن به روزگار اسارت در بابل و سخنراني‌های روحانيون در کنيساهای آن زمان مي‌رسد. [26]

تدوين تلمود در خاک ايران از رويدادهای مهم تاريخ يهود و تاريخ ايران است و، همچون بازسازی معبد دوم، ريشه‌های پيوند يهوديت و ايران را هميشگی و مستحکم نگاه داشته است. در هر نقطه از جهان و در هر لحظه از زمان، یهودیان دوام و تدوين قسمت اعظم قوانين خود را مديون ايران و کمک‌های پادشاهان آزادمنش آن می‌دانند. تلمود بابلی که مخلوطی از قوانين شريعتی یا هالاخاه (‌Halakhah) و احاديث و روايات یا آگاداه

(Aggadah) است، به علت قرن‌ها زندگی يهوديان در ايران بسيار متاثر از فرهنگ ايرانی و زرتشتی و ساير مفاهيم و لغات خارجی است. وجود لغات پهلوی در تلمود و وجود لغات آرامی در نوشته‌های پهلوی آن دوران دليل آشکاری بر این پيوستگی و تبادل فرهنگی است.[27]

يهوديان ايران پس از تورات، تلمود و مواعظ پندآمیز یا ميدراش‌ها (Midrash)را راهنمای مذهبی خود قرار داده، قسمت‌هایی از موضوعات آن را به فارسيهود برگردانیده‌اند. گاهی هم حکايات و رواياتی از فرهنگ خود بر آن افزوده‌اند. يکی از تفاسير آميخته به مواعظ و حکايات که يهوديان ايران بيش از هر مبحث تلمودی ديگر بدان توجه کرده‌اند، رسالۀ اندرز پدران (مَسِخِت آووت) يا پيرقه آووت (پیرقه آبوت) است. اين رساله که تفسیر ندارد، مجموعه‌ای کم‌نظير از پندها و اندرزهاست.‌[28] همین رساله را شاعر ایرانی فارسیهود با نام گنجنامه به نظم در آورده است.

تلمود را می‌شود از نظر هدف با دينکرت در آیين زرتشت (مزديسنا) مقايسه کرد، گرچه دينکرت چند قرن بعد از تلمود، در ايران اسلامی و به منظور تفسير قوانين و آداب و سنن زرتشتی نوشته شده است. دينکرت در بسياری از موارد نکات مشترکی با تلمود دارد. شش کتاب تلمود، به ترتيب اصلی آن که در ميشناه آمده عبارت‌اند از[29]

  1. زراعيم (Zera‘ im، بذر و دانه) دربارۀ قوانين کشاورزی.
  2. 2. موعد (Mo‘ed، عيد) دربارۀ قوانين و رسوم اعياد و نگاهداری روز شنبه، عید پسح، سال نو، مراسم برگزاری سوکا، قرائت طومارهای مذهبی، روزه و مانند اینها.
  3. ناشيم (Nashim، زنان) دربارۀ قوانين و رسوم ازدواج و طلاق و موضوعات مربوط به آن.
  4. نِزيقين (Neziqin، ضررها و صدمات) شامل قوانين و رسوم کيفری.
  5. قداشيم (Qodashim، مقدسين: تقديس مراسم ذبح و قربانی) در خصوص ادای مراسم و فرایض مذهبی در کنيساها، قربانی‌ها و جايگاه‌های مقدس و شامل 11 رساله پيرامون قربانی، ختنه، ذبح و نماز.
  6. طُهوروت (Tohorot، طهارت) دربارۀ پاکيزگی، شايست و نشايست و پرهيز از کثافت و نجاست و شامل رسالاتی در موضوعات مرتبط با ظروف، اماکن مسکونی، امراض، غُسل، عادت ماهانۀ زنان، شستشو و مانند اینها.

در دورۀ ساسانيان، علاوه بر آزادی فرهنگی که منجر به تشکيل آکادمی‌های علمی و گردآوری و تأليف تلمود شد، بايد از روابط نزديک گروهی از رؤسا و رهبران روحانی يهودی با چند تن از پادشاهان ساسانی و مخصوصاً شاپور اول و دوم یاد کرد. نتيجۀ اين روابط حسنه توصيۀ راب يوسی (م. 323م)، یکی از ربان‌های معروف دورۀ تلمود، بود که از يهوديان خواست زبان آرامی شرقی را کنار گذارند و به فارسی تکلم کنند.[30] توضيح آنکه پس از اسارت بابل، تکلم به زبان آرامی شرقی جای زبان عبری را گرفته بود تا بدانجا که تورات و ساير اسفار کتاب مقدس به آرامی ترجمه شده بودند؛ زبانی که در آن زمان زبان مادری يهوديان بابل شناخته می‌شد. فرمان راب يوسی و آغاز تکلم يهوديان به زبان پهلوی پايۀ تعلق و وابستگی مشترک يهوديان ايران به زبان و فرهنگ ايرانی را نهاد؛ رابطه‌ای که يهوديان ايران ضمن حفظ اعتقادات مذهبی خود آن را تا به امروز حفظ کرده‌اند و به همین سبب و ساير دلايل سياسی و مذهبی از بقيۀ جوامع يهودی جهانی مجزا شده و تا حدی ناشناخته باقی مانده‌اند. جوانۀ اين رابطه و فرهنگ مشترک را با ترجمه و بازنويسی قسمت‌هايی از کتاب مقدس به زبان و خط پهلوی و شکوفايی آن را در دوران ايران اسلامی، به‌خصوص بعد از دورۀ مغول، با فارسی نو در ادبيات فارسيهود مشاهده مي‌کنيم.

یهودیان ایرانی و نقش آنان در فرهنگ ایران اسلامی       

پس از استيلای عرب، ساکنان يهودی ايران بيش از يهوديان ساکن ساير کشورها در جنبش‌های مذهبی و ملی و نهضت‌های آزادی‌طلبی شرکت جستند. در اين زمینه می‌توان از نهضت‌های افرادی ایرانی‌يهودی مانند ابوعيسی اصفهانی و حَيَوی بلخی نام برد. در آغاز تسلط اسلام بر ایران، برخلاف آنچه به نظر مي‌رسد، يهوديان در گِتوها و محلات مخصوص و محدود زندگی نمی‌کردند. شرکت آنان را در نهضت شعوبيه و اِخوان‌الصفا، که مي‌خواستند بين مذهب و منطق رابطه‌ای ايجاد کنند، در مستندات تاريخی چون الفهرست ابن‌النديم می‌توان دید. دانشمندان ايرانی مانند حمزه اصفهانی (م. ٩٧١م)، ابوريحان بيرونی (م. ١٠٤٨م)، ناصر خسرو (م ١٠٨٨م) و شهرستانی (م. ١١٥٢م) نیز در آثار خود از تماس با دانشمندان يهود و فراگرفتن زبان عبری و علوم يهوديت صحبت کرده‌اند.[31] 

پیدایش فارسيهود

هنگام ظهور اسلام و تسلط آن بر ایران، حدود 300 سال از توصیۀ راب یوسی به یهودیان پراکنده مبنی بر تکلم به زبان محل اقامت خود می‌گذشت. آنان با زبان پهلوی آشنایی داشتند، ولی از قرن هفتم میلادی رفته‌رفته همراه با ساير ايرانيان صحبت به فارسی نو را در پیش گرفتند. با این همه، در نوشتار با انتخاب حروف عبری به جای حروف عربی مسير جداگانه‌ای را طی کردند، به قسمی که اکنون اولين آثار فارسی نو که برای ايرانيان و زبان‌شناسان به جای مانده است، نوشته های فارسی نو يهوديان است که به خط عبری نوشته شده و آن را فارسي‌یهودی (Farsī-yahūdi) و گروهی فارسیهود (Farsīhūd) می‌نامند.

بنا بر گزارش زبان‌شناسان زبان فارسی، گويش يهوديان ايران در دورۀ خلافت خلفای عباسی فارسی دری یا فارسی نو بود. در تأیید این امر می‌توان ریشۀ لغات پارسی را در زبان عبری و کتاب مقدس پیگيری کرد که از آن جمله‌اند لغت دين از ریشۀ دات (dat)، به معنی قانون ومذهب؛ لغت گنج از ریشۀ گنیزاه ((Genizah، به معنی ذخيرۀ سرشار و لغت پرديس از ریشۀ پردِس ((Pardes، به معنی باغ یا بهشت. مهم‌تر از این لغات آثار مکتوبی است که از يهوديان به زبان فارسی نو بر روی سنگ‌نبشته‌ها، بشقاب‌ها و آثار فلزی، چند نامه و قرارداد تجاری باقی مانده است که از آن جمله است:

  1. یک نامۀ تجاری، معروف به نامۀ دندان اویليق، متعلق به حدوداً سال 750م که يک گروه باستان‌شناسی به رياست اورل استاين (Aurl Stein) آن را در نزديکی خُتَن در ترکستان چين کشف کردند. اين نامه اکنون در کتابخانۀ موزۀ بريتانيا حفظ می‌شود. در سال 2005م، نامه‌ای دیگر در اطراف آن محل و به همان خط یافت شد.
  1. سه عدد کتيبۀ کوچک که در تنگۀ ازو در افغانستان يافت شده‌اند و حدوداً به سال 7٥٢م متعلق‌اند.
  2. برخی اسناد کشف‌شدۀ گنیزا، واقع در کنيسای بن‌عزرای قاهره نیز از این جمله‌اند که از بین آنها می‌توان به دو سند محضری متعلق به سال‌های ٩٥١ و ١٠٢٠م در اهواز اشاره کرد. اين آثار و چندين اثر ديگر از اين دوران نشان می‌دهند که ايرانيان يهودی در سراسر ايران سکنی داشته و در نگاهداری فرهنگ ایرانی و زبان فارسی نو سهیم بودند.

تعریف فارسيهود

در تعريف فارسيهود می‌توان گفت آنچه به زبان فارسی رسمی و با حروف عبری نوشته شود فارسيهود خوانده مي‌شود. این نوشتارها متون کلاسيک و ادبی فارسی نو و نیز لهجه‌های محلی را در بر می‌گیرند. متون فارسيهود از سه ريشۀ اصلی يهوديت و ايران و اسلام سرچشمه می‌گیرند، ولی کاربرد و تناسب این سه بر اساس نوع متن متفاوت است. در متون ادبی جنبه‌های ايرانی، در متون مذهبی جنبه‌های يهودی و در متون فلسفی يا عرفانی نشان‌های اسلامی بيشتر است. این نوشتارها از نظر متن نیز موضوعات مذهبی و غيرمذهبی، علمی و عرفانی يا تاريخی و نوشته‌هایی دربارۀ امور زندگانی روزمره را شامل می‌شوند.

خوانندگان و نويسندگان متون فارسیهود

خوانندگان متون فارسیهود اکثراً يهوديان بوده‌اند، کسانی که احياناً با حروف فارسی آشنایی نداشته و سواد خواندن آنان به زبان عبری محدود بوده است. نويسندگان متون فارسيهود به دو گروه اصلی تقسيم مي‌شوند: گروه اول کسانی‌ بوده‌اند که با زبان و فرهنگ عبری آشنایی بيشتری داشته، از فارسيهود برای ترجمۀ متون و قوانين مذهبی استفاده می‌کردند. گروه دوم شامل کسانی است که با زبان و ادبيات فارسی کاملاً آشنا بوده و آثارشان از حد متون مذهبی پا فراتر نهاده‌ است. اکثر نوشته‌های این گروه بسیار روشن و از نظر دستوری سالم‌تر از گروه اول است.

آثار و نویسندگان فارسيهود غالباً متأثر از دو گروه متفاوت بوده‌ است. گروه اول دانشمندان و فلاسفۀ يهودی غيرايرانی که مأخذ و منشأ تقلید بودند و عبارت‌اند از 

١. ابن‌ميمون يا رامبام (Maimonides) که بر آثار بسياری از نويسندگان و شعرای فارسيهود اثر گذاشته است. تأثیر فلسفۀ ابن‌میمون را در ترجمه و تفسیر ”واجبات و ارکان سيزده‌گانۀ ايمان اسرائيل“ از عمرانی (١٥٠٨م) و تأثیرکتاب دلالت الحائرين (Guide of the Perplexed‌) او را بر کتاب‌های فلسفی فرایض يهودا (Duties of Judah) نوشتۀ یهودا بن اِلازار (١۶٨۶م) و کتاب عرفانی حيات الروح نوشتۀ سيمانطوب ملمد (م. 1821م) می‌توان یافت.‌[32]

۲. سعديا گائون (سيدبن يوسف الفيّومی، Saadia ben Joseph) که در سال‌های 882 یا 892 تا 942م در بغداد می‌زیست و يکی از فلاسفۀ يهودی و عالم کلامی است. او از اولين کسانی بود که بعد از فيلو

(Philo of Alexandria‌)، که حدوداً در سال‌های 20پ‌م تا 50م در اسکندریه می‌زیست، فلسفه را وارد يهوديت کرد. تأثير سعديا گائون بر نويسندگان فارسيهود در آثار فلسفی يهودا بن اِلازار و بسياری ديگر از نويسندگان یهودی نمايان است.

۳. بحيا ابن پکودا از کباليست‌های اسپانيا و و نويسندۀ کتاب فرایض القلوب Duties of the Heart)) است که در اواخر قرن يازدهم ميلادی می‌زیست. تأثیر او را بر کتاب حیات الروح سيمانطوب ملمد، متخلص به طوبيا، نويسندۀ کتاب خود تأیید کرده است.[33]

٤. يهودا بن شموئيل بن عباس بن اِبون (Yehuda ben Shmuel b. ‘Abbas ben Ebon) يکی از يهوديان اسپانيایی شمال افريقا بود که در قرن دوازدهم ميلادی می‌زیست. منظومۀ تفسيری قربانی اسحق

(‌of Isacc Bunding)، نوشتۀ بنيامين بن ميشائل متخلّص به امینا (١٧٠٢م)، متأثر از اوست.[34]

گروه دوم که بر آثار نویسندگان فارسیهود اثر گذاشته‌اند شعرا و نويسندگان ايرانی غيريهودی بوده‌اند که یا الهام‌بخش آنان بوده‌اند یا آثارشان به فارسیهود بازنویسی شده است.[35] برخی از این گروه عبارت‌اند از

١. فردوسی که در همۀ حماسه‌های مذهبی يهودی بر شعرایی چون شاهين و عمرانی و خواجه بخارایی تأثير بسزایی داشته است. عموماً، کارهای شعرای حماسی فارسيهود تقليدی از اشعار فردوسی است. علاوه بر این، از جمله آثاری که از فردوسی به فارسيهود برگردانده شده است، تراژدی ”رستم و سهراب‌“ او در شاهنامه است.

٢. سعدی که سبک نثر مسجع او را سیمانطوب ملمد، نویسندۀ حيات الروح، و پند و اندرزهای اخلاقی و اشعار غنایی او را بسیاری از شعرای فارسيهود تقلید کرده‌اند. تأثیر سعدی را مخصوصاً در گنجنامه عمرانی می‌توان مشاهده کرد. همچنین، قسمت‌هایی از گلستان و بوستان او به فارسيهود برگردانده شده است.

۳. مولانا جلال‌الدين محمد بلخی که مثنوی او را شخصی با نام شاهدی، نويسندۀ گلشن توحيد، تقلید کرده و اشعار عرفانی او الهام‌بخش اکثر شعرای فارسيهود بوده است. کتاب فيه ما فيه مولانا به خط فارسيهود برگردانده شده است.

٤. حکیم عمر خیام که فلسفۀ زندگی و اشعار غنایی‌اش الهام‌بخش شاهین بود.

٥. جامی که اشعار غنایی او را می‌توان با اشعار غنایی عمرانی، شاعر فارسیهود معاصرش، مقایسه کرد. ”یوسف و زلیخا“ از او به خط فارسيهود برگردانده شده است.

۶. نظامی که برخی از اشعارش را شاعر بزرگ فارسيهود، عمرانی، تضمين کرده است. همچنین ”هفت‌پيکر“ و ”خسرو و شيرين“ او به فارسیهود برگردانده شده است. مرجع مقایسۀ این داستان، تورات یا انواع برگرفته از آن در فرهنگ ایران اسلامی و هندی است.

٧. عطار که منطق الطير او به خط فارسيهود برگردانده شده است و افکار او را به خوبی در ”ساقی‌نامه“ عمرانی می‌شود دید.

٨. حافظ که غزلیات غنایی و عرفانی‌اش همواره تقليد شده و شعرای فارسيهود آنها را تضمين کرده‌اند. دیوان او نیز مانند دیوان بسیاری دیگر از شعرا به فارسيهود برگردانده شده است.

٩. عبيد زاکانی که سبک طنز انتقادی‌اش در موش و گربه را عمرانی در انتخاب نخلستان تقلید کرده است.[36]

ارزش آثار فارسیهود در ادبیات فارسی

آثار فارسیهود به منزلۀ گوشه‌ای از ادبیات زبان فارسی ارزش‌های گوناگون دارند که به اجمال می‌توان این ارزش‌ها را به چهار نوع تقسیم کرد:

ارزش زبان‌شناسی

از قرن نوزدهم، زبان‌شناسان غربی چگونگی تحول زبان فارسی میانه (پهلوی ساسانی) به فارسی نو را مطالعه کرده‌اند. این زبان‌شناسان نوشته‌های فارسیهود را عامل فهم مهم این امر می‌دانند. ژیلبر لازار، از دانشگاه سوربن پاریس، نوشته‌های فارسیهود را پلی میان فارسی میانه و فارسی نو می‌داند، زیرا اسناد فارسیهود از معدودترین نوشته‌های دست‌نخوردۀ ایرانی در دوران اولیۀ بعد از اسلام‌اند.[37]

ارزش تاريخی

کتاب آنوسیم (یهودیان به اجبار از دین برگشته) بابایی بن لطف و ادامة آن تألیف بابایی بن فرهاد و حدود صد خط اضافی دیگر اثر ماشيح بن رفائيل ارزش تاريخی دارند. در اين آثار، شرايط زندگی و تغيير مذهب‌های اجباری يهوديان ايران را، که جز چند سند کوتاه از آن اثری در هیچ‌یک از مراجع دیگر باقی نيست، برای هميشه در دل تاريخ ثبت شده است. بابایی بن لطف از اخبار دوران شاه عباس و شاه صفی و اوایل سلطنت شاه عباس دوم سخن مي‌گويد و ادامۀ آن را گويا نوه يا نبيره او، بابایی بن فرهاد، تا پايان دوران صفويه و حملۀ افغان و سپس، ماشيح بن رفائيل تا حدود دوران نادرشاه آورده‌اند. اگر اشعار اين سه شاعر نبود، جز چند خبر کوتاه از دوران صفویه، شرح و تفصيلی از اين وقايع تاريخی نداشتيم.

ارزش اجتماعی

اشعار شعرای فارسيهود از وضع شغلی و اجتماعی یهودیان دوران خود شاعر خبر می‌دهند و اشاراتی به غذاها، موسیقی، آداب و رسوم و نفوذ فرهنگ ایرانی و اسلامی در جامعۀ يهودی ایرانی دارند.

ارزش ادبی

آثار نثر و نظم فارسيهود نشان‌دهندۀ سطح دانش و معلومات ادبی و فرهنگی جامعۀ يهوديان ايران است که با مقايسۀ متون و انواع گوناگون دربارۀ آن سخن خواهیم گفت.

متون فارسيهود از نظر سبک‌شناسی

خصوصیت مهم نوشته‌های فارسيهود جنبه‌های دستوری و ساختار جمله‌بندی آنهاست. اصولاً در نمونه‌های اوليۀ نثر فارسيهود تا دوران مغول بيشتر متون را به صورت ترجمه و بر پايۀ دستور و جمله‌بندی زبان عبری می‌يابيم. نمونه‌ای از کوشش‌هاس صورت‌گرفته برای حفظ ترکیب جمله‌بندی زبان عبری را در تراجم و تفاسیر مذهبی بسیار مشخص می‌توان دید. ترجمه‌های تورات نه فقط رهگشای باستان‌شناسان و اروپاييان برای فهم فعاليت‌های فرهنگی ممتد يهوديان ايران شد، بلکه باعث يادگيری و ترويج زبان فارسی در ميان زبان‌شناسان اروپايی نيز شده است. لازم به توضيح است که علاوه بر نسخ فارسيهود، قسمت‌هايی از تورات مستقيماً به خط فارسی ترجمه شده‌اند. اين نسخ غالباً يا به دستور جهانگردان و پادشاهانی مانند شاه عباس و نادر شاه نوشته شده‌اند يا به صورت پراکنده و به دست افراد خصوصی. از آن جمله مي‌توان از شش فصل کتاب آفرينش به دست ابهی چند، مريد سعيد سرمد کاشانی، نام برد. به اين ترجمه از کتاب آفرینش در کتاب دبستان المذاهب اشاره شده است.

برای نشان دادن رشد و تغییر نوشته‌های مذهبی یهودیان به زبان فارسی چهار نوع ترجمه از پنج آيۀ تورات، کتاب آفرينش، آیات 1-5 را ذکر می‌کنیم.

نمونۀ اول از نخستين نسخۀ بازماندۀ فارسيهود تورات است که در سال 1316م در فارس نوشته شده است. نسخۀ اول آن موجود نیست، ولی رونوشت آن که در سال‌های 1600-1601م به دستور جامباتيستا وِچيتی (Giambattista Vecchiet)، جهانگرد ايتاليایی، در شهر لار نوشته شده است اکنون در کتابخانۀ واتيکان نگهداری می‌شود:[38]

۱. به اولين، آفريد خدای مر آن آسمان و مر آن زمين.

٢. و آن زمين بود ويران و تهی و تاريکی ابر تهوم و باد از پيش خدای پر زنان ابر روی آبها.

۳. و امر داد خدای، باش روشنایی و بود روشنایی.

٤. و بديد خدای مر آن روشنایی که نيکوی هست و جدا داشت خدای ميان روشنایی و ميان تاريکی.

۵. و بخواند خدای به روشنایی روز و به تاریکی خواند شب و بود ایوار و بود بامداد روز یکم.

نمونۀ دوم از ترجمۀ ابهی چند، یار و مرید سعید سرمد کاشی، در نیمۀ قرن هفدهم است. این ترجمه نخستین ترجمۀ مستقیم تورات از زبان عبری به خط فارسی نو است و در کتابخانۀ موزۀ لندن نگاهداری می‌شود:[39]

بسم الله الرحمن الرحیم، ترجمه در اول آفرینش:

۱. آفرید خدا مر آسمان را و زمین را.

۲. و زمین بود خراب و خالی و تاریکی بود بر روی دریا و باد خدا می‌وزید بر روی آب.

۳. و گفت خدا بشود روشنایی و شد روشنایی.

۴. و دید خدا مر روشنایی را که خوب است فرق نهاد میان آن و تاریکی.

۵. و نام نهاد خدا روشنایی را روز و تاریکی را شب و بود شام و بود صبح یک روز.

نمونۀ سوم از ترجمۀ ميسيونرهای انگليسی در سال 1900م است که ميرزانورالله بن حاخام حکيم موشه به معاونت ميرزاخداداد بن حکيم الياهو به جهت انتفاع يهوديان ايران به همت بريتيش انگلوبايبل سوسايتی (British Anglo Bible Society) ترجمه کرده است:

۱. در اول خدا آسمان‌ها و زمين را آفريد.

۲. و زمين تهی و باير بود. و تاريکی بر روی لُجه و روح خدا سطح آب‌ها را فرو گرفت.

۳. و خدا گفت روشنایی بشود و روشنایی شد.

۴. و خدا روشنایی را ديد که نيکوست و خدا روشنایی را از تاريکی جدا ساخت.

۵. او روشنایی را ”روز“ و تاریکی را ”شب“ نامید. شب گذشت و صبح شد. این روز اول بود.

نمونۀ چهارم از مجموعه‌ای جدید از تورات و هفطارا به ترجمۀ ماشاالله رحمان‌پور داود و موسی زرگری به همت انجمن فرهنگی اوتصر هتورا (گنج دانش) در لوس‌آنجلس در سال 1988 نقل می‌شود:

۱. خدا ابتدا آسمان و زمين را آفريد.

۲. و زمين تهی و باير و تاريکی بر سطح آب‌های اوليه (لُجه) بود و باد عظيمی بر سطح آب‌ها موج مي‌زد.

۳. خداوند گفت روشنائی شود و روشنایی شد.

٤. خداوند روشنایی را ديد که خوب است. خداوند بين روشنایی و تاريکی جدایی انداخت.

۵. خداوند روشنایی را روز نام نهاد و تاریکی را شب نامید. شام گشت و بامداد شد، یک روز.

خصوصیات مشترک نثر و نظم متون فارسيهود عبارت‌اند از ١. کار برد زبان محاوره و عاميانه، ٢. کاربرد واژه های عبری و 3. وجود اشکالات دستوری. ضمن اشاره به اشکالات دستوری نوشته‌های فارسیهود، باید یادآور شد که از قرن چهاردهم میلادی به بعد نمونه‌های بسیار نغزی نیز در نثر و نظم فارسیهود پدید آمد که با بسیاری از آثار ادبای غیریهودی معاصر خود در ایران از حیث زیبایی متن برابری می‌کنند. در اینجا اختصاراً چند مشخصۀ مشترک و اشکالات دستوری فارسيهود را به قصد سبک‌شناسی مرور می‌کنیم.[40]

روانی و سادگی

اکثرنوشته‌های فارسیهود از نظر دستوری و استعمال لغات بسیار ساده‌اند. این امر نشانۀ سطح ساده و سواد برخی از نویسندگان آنها و اکثر خوانندگانشان است. نثر روان و سادۀ کتاب دانیال نمونه‌ای از این مشخصه است. تاریخ نگارش این کتاب را بین قرن نهم و سیزدهم میلادی دانسته‌اند که به علت قدمت نگارش آن از لحاظ تاریخی باارزش است.[41]

و من دانیال گریختم و به شوشتر شدم نزد کورش. چون کورش مرا دید خرم شد و مرا پرسید که ای دانیال از کجا می‌آیی. جواب دادم که از بغداد [بابل] می‌آیم که نبوخد نِصِر ایما را ببرده بود . . . و من دانیال، صلوتا[42] کردم و گفتم ای یهوه یاری به کورش بده تا برود و مَلِک موصل[43] بکشد و آن آلات و جام‌ها قُدِش همه بیروشالام آورد. گفت یهوه که ای دانیال صلوتا[ی] تو پذیرفتم. آنپ صلوتا کردی از بهدر کورش . اکنون برو ز بگوی به کورش تا بغداد رود و بگیرد.

دو نمونۀ ساده از اشعار عمرانی و امینا را نیز این مشخصه را نشان می‌دهند:

از عمرانی:

برای مصلحت کردیم این کار

از این معنی نه ننگی هست نی عار

دروغی کو صلاح از وی بخيزد

به از آن راست کز وی خون بریزد[44]

از امینا:

ای دل بیا بشنو ز من     خواهی نمیری بی‌کفن         هرگز نبندی دل به زن[45]

 

فقدان صنایع شعری

نیمی از اشعار فارسیهود فقط از نظر متنی ارزش‌ مذهبی، تاریخی و ادبی دارند و از صنایع شعری چندان بهره نبرده‌اند. برای مثال، به این اشعار از یوسف‌بن اسحق یهودی و بابایی بن لطف اشاره می‌کنیم:

از یوسف‌بن اسحاق یهودی:

همی خواهم ز مطلب سازم اظهار

اگر گردد مدد از لطف جبّار

آنطیکوس اکنون داستانی

همی خواهم کنم اکنون بیانی[46]

از بابایی بن لطف:

بگفت شاهش کای مرد یهودی

مسلمان شو که رستی از جهودی

بگفت مُلّا کای شاه جهانگیر

اگر ما را کُشید از ضرب شمشیر

نمی‌گردیم ز دین خود پشیمان

نداریم گله از موسای عمران[47]

اختلاط حروف و اصوات در وزن و قافیه

در این خصوص از دو شاعر بزرگ فارسیهود، عمرانی و شاهین، مثال می‌آوریم:

از عمرانی:

شنیدند چون اوزآنقوم گبعون

بترسیدندآن قوم نادان [نادون][48]

از شاهین:

وانگه تو چهار عنصر خوش [خَش]

چون خاک و هوا و آب وآتش[49]

 

مصرف حروف عبری در جملات فارسی

از عمرانی:

خداوندا بحّق آووت

بحّق کرسیِ عرشِ عراووت

نخستين از زخوتِ شافعِ ما

کليم‌الله چراغ دين و دنيا[50]

از امینا:

عاوونِ همه بکن محیلاه

زودی برسان بما گئولاه[51]

 

استعمال کلمات عامیانه

از عمرانی:

شب تاريک و راه دور و دشوار

خرِ لنگ و اسير بار بسيار

به عقلِ خويشتن بی‌دل فرو ماند

غلط گفتم چو خر در گل فرو ماند[52]

از بابایی بن لطف:

یکی را بود قرض و پرض بسیار

نتانست روبه راه آورد بی یار[53]

 

استفاده از لغات مقلوب

نمونه‌هایی از کاربرد لغاتی که حروف آنان عمداً يا سهواً جابه‌جا شده‌اند، مانند طِلف به جای طِفل يا بِردود به جای بِدرود:

از عمرانی:

من نادان که هستم طلف [طفل] اين راه

دلم از لطف حکمت ساز آگاه

زنان و کودکان بردود [بدرود] کردند

به وعده جمله را خشنود کردند[54]

 

تبديل حروف هم مخرج

نمونه‌هایی مانند استفاده از نُخته به جای نُقطه يا وَخت به جای وَقت، دُمبال به جای دُنبال، سُمبُل به جای سُنبُل و خِتمَت به جای خِدمَت که اکثراً نمودار عدم معلومات کاتبان است:

از عمرانی:

نماند در عای و در بِت اِل يکی تن

برون رفتند در دُمبال [دنبال] دشمن

ز ختمت [خدمت] چند روزی گر شدم

دور به لطف خويشتن مي‌دار معذور[55]

از بابایی بن لطف:

بُرون اومد و هِشده [هیجده] نامه بِنوِشت

فلک را تو گویی داد جُمبِشت [جنبش][56]

 

استعمال مکرر ضمایر متصل شخصی

از عمرانی:

کنيتان توتيا بتهای سنگين

به دريا افکنيتان لات سيمين[57]

از شاهین:

مترسیتان که حقّ در راه و بیراه

دلیلیتان در [او] گاه و بیگاه[58]

حذف دال ضمير سوم شخص جمع

نمونه‌ای از شاهین:

بر او جمع اومدن [آمدند] آن نامداران

در آواز اومد [آمدند] آن فخر سواران[59]

 

حذف واو معدوله

از شاهین:

خداوندا جهانت گوش دارد

دمار از جان بد خاهت[خواهت] بر آرد[60]

آثار فارسيهود را از دیدگاه‌های گوناگون تقسيم و طبقه‌بندی کرده‌اند. آمنون نتصر اين آثار را از نظر زمانی به دو دورۀ قبل و بعد از مغول و از نظر سبک‌شناسی به دو گروه نظم و نثر و از نظر متن به مطالب مذهبی و غيرمذهبی تقسيم کرده است. ژيلبر لازار همين آثار را به چهار دوره تقسيم کرده که عبارت‌اند از

دوران اول: آثار قرن هشتم تا یازدهم ميلادی

اين دورۀ تاریخ ایران از ديدگاه برخی دوران رکود ادب و فرهنگ ايرانی شناخته شده است، زيرا دانشمندان و ادبای ايرانی به خدمت درگاه خلفای اسلامی در آمده، فرهنگ جهان را از زبان‌های فارسی، هندی، سانسکريت و يونانی به زبان عربی گردانده و فرهنگ اسلامی را از بلخ تا آندلس اشاعه دادند. در اين دوران که دورۀ درخشش فرهنگ عرب است، مسیر رشد فرهنگ و ادب ايرانیان را به صورت پراکنده در آثار و نوشته‌های زرتشتيان و يهوديان ايرانی مشاهده می‌کنيم. در همن دوران است که يهوديان علاوه بر زمينه‌های فرهنگی، در کارهای سياسی ایران هم گه‌گاهی سر بلند کرده و کسانی مانند ابوعيسی اصفهانی را در دامان خود پرورانده‌اند؛[61] کسی که هم عليه سلطۀ دستگاه خلفای اموي بر ايران و هم عليه ربانان يهودی بغداد قيام کرد و مکتب قرایی را در يهوديت بنیاد گذاشت، مکتبی که جز تورات هيچ تفسير ديگری را در يهوديت نمی‌شناسد.

از دوران اوليۀ تسلط اسلام بر ايران، سوای نوشته‌های عبری ایرانیان، آثار چندانی در زبان فارسی نو موجود نيست. آنچه هم ازآثار فارسیهود يافت شده، جز چند ظرف و سنگ قبر يا کتيبه و اسناد ناقص نيست. آثار يافت‌شده در اين دوران فقط از نظر تاريخی و زبان‌شناسی درخور توجه‌اند و ارزش ادبی، اجتماعی يا مذهبی ندارند. با این همه، مسلم است که در آغاز اسلام یهودیان در سراسر امپراتوری اسلامی می‌زیستند و در این هنگام بود که دانشمندان یهودی فرهنگ یهود را از آسیای مرکزی تا اسپانیا گسترش دادند.

دوران دوم: آثار قرون دوازدهم تا چهاردهم ميلادی

اغلب اين آثار متعلق به دوران ترجمه و تفسير کتاب مقدس از زبان عبری و آرامی به فارسی نو هستند که به نثر نوشته شده‌اند. اين آثار اکثراً در کتابخانه‌ها و موزه‌های بين‌المللی در پاریس، لندن، سن‌پترزبورگ و اورشلیم نگهداری می‌شوند. در کنار اين آثار مذهبی، لغتنامۀ سِفِر هَملیصا (Sefer Ha Melisah) قرار دارد که به زبان خوارزمی نوشته شده است و اکنون در کتابخانۀ بن صوی (‌‌Ben Zvi) در شهر اورشلیم نگاهداری می‌شود.

دوران سوم: آثار قرون چهاردهم تا هفدهم ميلادی

نوشته‌های فارسیهود اين دوران با دوران بعد از مغول در تقسيم‌بندی آمنون نتصر برابرند؛ دورانی که سرآغاز کارهای ادبی و غيرمذهبی يهوديان ايرانی بود و شکوفایی فرهنگی یهودیان ایرانی را در قرون وسطا نشان می‌دهد. این دوران به علت شکست بغداد از هلاکوخان مغول به سال 1258م باعث تغییر سرنوشت جهان و از جمله یهودیان ایران شد، زیرا عدم تعلق ايلخانان به اسلام در سال‌های 1258 تا 1291م باعث فراهم آمدن آزادی فرهنگی، اجتماعی و سياسی غيرمسلمانان و از جمله يهوديان در این دوران شد.

بزرگ‌ترين شعرای فارسيهود، شاهين و عمرانی و بابایی بن لطف، متعلق به اين دوران‌اند. باید در نظر داشت که در اين دوران، هم‌زمان با پیدایش نظم و نثر ادبی، هنوز تراجم و تفاسير کتب مقدس و ساير نوشته‌های غيرمذهبی ادامه داشت.

دوران چهارم: آثار قرن هفدهم تا آخر قرن نوزدهم ميلادی

اين آثار اکثراً متعلق به خراسان بزرگ و مناطق دور از دسترس پادشاهان صفويه‌اند، زيرا در اين دوران تاريک فرهنگی، به علت شيوع تشيع، نه فقط يهوديان ايرانی، بلکه ساير اقليت‌ها هم به سبب فشارهای مذهبی تن به جلای وطن دادند. اکثر يهوديان ايران ساکن در ناحيۀ بخارا و نواحی اطراف آن توانستند به زندگی خود ادامه دهند و آثار ادبی خود را در قالب زبان فارسی يا تاجيک باقی بگذارند. برگردان شاهکارهای ادب فارسی، از جمله آثار سعدی و حافظ و جامی، به فارسيهود هم در این دوران واقع شد.

در قرن بيستم، شرکت جوانان یهودی در مدارس آليانس و پس از انقلاب مشروطه در مدارس ملی و آموزش زبان فارسی با حروف فارسی نوکم‌کم نوشته‌های فارسيهود را از رونق انداخت. پس از نيمۀ دوم قرن هجدهم ميلادی مطالعه و پژوهش علمی در زمینۀ فارسیهود مورد توجه زبان‌شناسان قرار گرفت. این تحقيقات عموماً دربارۀ ارزش‌های زبان‌شناسی و مذهبی فارسیهود و به دست زبان‌شناسان غيرايرانی و غيرفارسی‌زبان صورت گرفته است. در چند دهۀ اخير متخصصان زبان فارسی نیز به تحقیق و بررسی در زمینۀ آثار فارسيهود پرداختند که به علت آشنایی بیشتر با زبان و ادبیات کلاسیک فارسی، سعی کرده‌اند که علاوه بر جنبه‌های مذهبی و زبان‌شناختی، جنبۀ ادبی این آثار را، به‌خصوص به منزلۀ شاخه‌ای از آثار ادبی ايرانی، مطالعه کنند.

اشعار فارسیهود از نظر زمانی و مکانی

اصولاً دوران شعر فارسیهود به دو دورۀ اصلی تقسیم می‌شود. دورۀ اول قرون چهاردهم تا آغاز قرن هفدهم و شاعرانی چون شاهین و عمرانی، دو حماسه‌سرا و بزرگ‌ترین شاعران فارسیهود، و دورۀ دوم قرون هفدهم و هجدهم میلادی و شعر سایر شاعران فارسیهود بعد از صفویه را در بر می‌گیرد. آنچه بعد از قرن نوزدهم آمده، غالباً بازنویسی اشعار شاعران ادب فارسی به خط فارسیهود بوده است.

از سوی دیگر، از نظر جغرافیایی نیز اشعار فارسیهود به دو گروه تقسیم می‌شوند: شعرای درون‌مرزی مانند اصفهان، شیراز و کاشان و شعرایی که بنا بر حدود جغرافیایی کنونی برون‌مرزی شناخته می‌شوند، مانند شهرهایی از قبیل سمرقند و بخارا که در آن قرون جزو ایران بزرگ به شمار میرفتند. علت کوچ به چنین شهرهایی اصولاً برای نجات از سختگیری‌ها و کشتار یهودیان در دوران صفویه و پس از آن در دوران قاجار بود.

اشعار فارسیهود از نظر نوع

در عین آنکه صنایع شعری و شیوایی برخی از این اشعار کوس برابری با اشعار سایر ایرانیان می‌زنند، گروهی نیز از نظر مفهوم و اننخاب لغات و وزن و قافیه زیاد غنی نیستند. از نظر نوع، اشعار فارسیهود مانند سایر اشعار زبان فارسی به گونه‌های متفاوت تقسیم می‌شوند که عبارت‌اند از

مثنوی: اشعار فارسیهودی که اکثراً در سبک حماسی و داستان‌سرایی سروده شده‌اند، در قالب مثنوی‌اند.

غزل و رباعی: از دیگر فرم‌های شعر فارسیهود غزل و رباعی است که در اشعار غنایی دیده می‌شوند. از جمله می‌توان به غزل‌های عرفانی سیمانطوب ملمد، غزل‌های عاشقانۀ امینا و رباعی‌های یوسف‌بن اسحق یهودی اشاره کرد.

مخمس و ترجیع‌بند: نمونه‌هایی معدودی از این نوع اشعار در نظم فارسیهود دیده می‌شود. از آن جمله‌اند ترجیع‌بند طنز آمیز امینا در دلسردی از زنان یا مخمس عرفانی یوسف‌بن اسحق یهودی.

قطعه، مفردات و تک‌بیت‌ها: در اشعار فارسیهود تک‌بیت‌های بسیاری، به صورت فردی یا تضمین شعرای ایرانی آمده است. از جمله می‌توان از مفردات شاهدی، صاحب گلشن توحیدی، یاد کرد که یهودی بودنش دقیقاً معین نیست. او در زیر دیباچۀ مفردات مثنوی چنین می‌سراید:

بشنو این بلبل چه افغان می‌کند

قصۀ هجر گلستان می‌کند[62]

که یادآور آغاز مثنوی مولوی است.

اشعار فارسیهود از نظر سبک و نوع مفاهیم

اشعار فارسیهود از نظر سبک یا نوع مفاهیم متون به چند گروه تقسیم می‌شوند که عبارت‌اند از

۱. سبک حماسی

یا داستان‌سرایی که خود به چند نوع تقسم می‌شود:

الف. کتاب‌های دوران عتیق، مانند موسینامه و آفرینشنامه شاهین و فتحنامه عمرانی و و شوفطیمنامه اهرون‌بن ماشیه.

ب. کتاب‌های پس از عهد عتیق و داستان‌های میدراشی، مانند قسمت‌هایی از دانیالنامه خواجۀ بخارایی [63] و قسمت‌هایی از داستان شیرو و مهزاد در اردشیرنامه شاهین و حنوکانامۀ عمرانی.

ج. اشعار حماسی تاریخی از جمله

                  – داستان‌های تاریخ ایران، مانند اردشیرنامه شاهین و دانیالنامه خواجۀ بخارایی.

                  – داستان‌های تاریخ قوم یهود، مانند حنوکانامه عمرانی مربوط به دوران حشمونایی‌ها و حکایت ده مقتول سلطنت، مربوط به دوران قیام بر کوخبا علیه متجاوزان رومی.[64]

۲. سبک داستان‌سرایی مستند

در بیان وقایع تاریخی که عبارت است از

الف. گزارش‌های مستند بابایی بن لطف کاشانی، در کتاب انوسیم. این گزارش‌های مستند از دوران سلطنت صفوی، یعنی اوایل دوران شاه عباس اول و قسمت‌هایی از دوران شاه عباس دوم سخن می‌گوید.

ب. ادامۀ این گزارش‌ها به دست نوه‌اش، بابایی بن فرهاد کاشانی، و ماشیح‌بن رفائل.

۳. سبک غنایی

الف. اشعار عاشقانه

                  – داستان ”یوسف و زلیخا“ شاهین در آفرینشنامه.

                  – قسمت‌هایی از ”ساقی‌نامه“ عمرانی در وصف طبیعت.

                  – فراق و هجران در غربت سرودۀ یوسف‌بن اسحق یهودی.

ب. اشعار عرفانی

                  شاهزاده و صوفی از الیشای بن شموئیل (راغب).

                  – گلشن توحید از شاهدی[65]

                  – قسمت‌هایی از حیات الروح سیمانطوب ملمد به نظم و نثر.

۴. سبک پند و اندرز

الف. گنجنامه عمرانی که بر پایۀ رسالۀ میشنایی مَسِخت آبوت یا اندرز پدران سروده شده است.

ب. سیزده اصول ایمان اسرائیل، برگرفته از تدوین ابن‌میمون (رامبام)، سرودۀ عمرانی.

ج. مخزنالپند یهودا بن داوید.

۵. سبک مدیحه‌سرایی

فقط شاهین آن را در مدح سلطان ابوسعید، پادشاه ایلخانی، در دو اثر منظوم موسینامه و اردشیرنامه به کار برده است.[66]

۶. سبک طنز

از جمله اشعار امینا که مخصوصاً در ابراز دلسردی از همسرش دربارۀ زنان گفته است.

۷. علاوه بر برگردان ادبیات شعرای ادب فارسی به فارسیهود، در اوايل قرن بيستم برگرداندن بعضی داستان‌های عامیانۀ ايرانی مانند داستان‌های هزار و يک شب، کتاب‌های درسی مدارس ایرانی مانند کتاب اخلاقی اخلاق مصور يا ترجمه های ادب خارجی مانند کمدی اشتباهات شکسپير گويای سطح دانش عمومی خوانندگان فارسيهود و نياز آنان به چنين نوشتارهايی است.[67] روی‌هم‌رفته، مطالعۀ این‌گونه آثار و نوشته‌های فارسيهود نشان‌دهندۀ تفاوت و فاصلۀ ذهنی نويسندگان آنها با خوانندگان و سطح دانش و آگاهی اين مشاهير يهودی از فرهنگ ایران و دیگر نقاط دنیا و زبان‌های فارسی و خارجی است.

 

[1] حبیب لوی، تاریخ یهود ایران (چاپ 2؛ لوس‌آنجلس: سازمان فرهنگی ایرانیان یهودی، 1984)؛ حبیب لوی، تاریخ جامع یهود ایران، بازنوشتۀ هوشنگ ابرامی (لوس‌آنجلس: بنیاد فرهنگی حبیب لوی، 1997)؛ آمنون نتصر، پادیاوند (لوس‌آنجلس: مزدا، 1996- 1999).

[2] آمنون نتصر، ”سیری درادبیات یهود ایران،“ در پادیاوند، جلد 1، 41-43.

[3] Jon L. Berquist, Judaism in Persia’ s Shadow (Minneapolis: Fortress Press, 1995), 135.

[4] کتاب عزرا، فصل 7، آیۀ 26.

[5] کتاب عزرا، فصل 6، آیۀ 11. همچنین، بنگرید به

  1. Tadmore, “The Babylonian Exile, and the Restoration,” in History of the Jewish People, eds. H. H. Ben-Sasson et. al. (Cambridge: Harvard University Press, 1976), 171-172; Otkar Klima et. al., History of Iranian Literature (Dordrecht: D. Reidel, 1968), 19; Ben-Sasson et al. (eds.), History of the Jewish People, 180.

[6] Klima et. al., History of Iranian Literature, 20

[7] Klima et. al., History of Iranian Literature, 20

[8] کتاب یرمیا، فصل 29، آیات 5-7. همچنین بنگرید به

Jon Berquist, Judaism in Persia’s Shadow, 65-66.

[9] کتاب هگای، 1-2. همچنین، بنگرید به

Berquist, Judaism in Persia’s Shadow, 70-73.

[10] کتاب زکریا، 1-8. همچنین، بنگرید به

Berquist, Judaism in Persia’s Shadow, 74.

[11] کتاب اشعیا، 56-66. همچنین، بنگرید به

Berquist, Judaism in Persia’s Shadow, 94-95.

[12] Berquist, Judaism in Persia’s Shadow, 21.

[13] Berquist, Judaism in Persia’s Shadow, 110.

[14] Berquist, Judaism in Persia’s Shadow, 112.

[15] کتاب عزرا، فصل 7، آیۀ 26. همچنین، بنگرید به

Berquist, Judaism in Persia’s Shadow, 112.

[16] Berquist, Judaism in Persia’s Shadow, 172-173.

[17]Berquist, Judaism in Persia’s Shadow, 178.

[18] Berquist, Judaism in Persia’s Shadow, 189.

[19] نتصر، پادياوند، جلد 1، 29-30.

[20] Robert Brody, “Judasim in the Sasanian Empire: A Case Study in Religious Coexistence,” in Iran Judaica.

[21] نتصر، پادياوند، جلد 1، 35-36.

[22] ربانيم يهود را که بعد از تدوين ميشناه به تفسير آن همت گماردند و تلمود را نوشتند امورا مي‌نامند.

[23] لوی،تاريخ جامع، 137.

[24] لوی، تاريخ جامع ، 136-137.

[25] لوی، تاريخ جامع، 137؛

Ben-Sasson et al. (eds.), History of the Jewish People, 378-379.

[26] نتصر، پادياوند، جلد 3، 121-122.

[27] لوی، تاريخ جامع، 138.

[28] نتصر، پادياوند، جلد 3، 122.

[29] برای توضيح بيشتر دربارۀ فصول تلمود بنگرید به نتصر، پادياوند، جلد 3، 120-121.

[30] نتصر، پادياوند، جلد 1، 42.

[31] نتصر، منتخب اشعار فارسی از آثار یهودیان ایران (تهران: انتشارات فرهنگ ایران‌زمین، 1352)، 12.

[32] نتصر، پادياوند، جلد 3، ١۳١.

[33] نتصر، پادياوند، جلد سوم، ١۳١.

[34] نتصر، پادياوند، جلد 1، 75.

[35] نتصر، منتخب، 62-66؛ نتصر، پادياوند، جلد 1، 97-98.

[36] نتصر، منتخب، 248-249.

[37] 37Gilbert Lazard, “Juddeo-Persian Dialects,” in Padyavand, ed. Amnon Netzer (Costa Mesa: Mazda Publishers, 1996), vol. 1, 37-38.

[38] نتصر، پادياوند، جلد 3، 91.

[39] دبستان المذاهب (چاپ بندر معموره ممبئی فی سنه 1262).

[40] برای مطالعۀ کامل ويژگی‌های دستوری فارسيهود بنگرید به نتصر، پادياوند، جلد 3، 136-142.

[41] نتصر پادياوند، جلد 3، 117-118.

[42] منظور از صلوتا همان صلوات و دعاست.

[43] منظور کشور ماد و گاهی بابل و گاه نیز آشور است.

[44] عمرانی، فتحنامه، نسخۀ بن‌صوی 964، الف76.

[45] نتصر، منتخب، 51.

[46] نتصر، منتخب، برگرفته از ”آنتیخوس‌نامه“ یوسف‌بن اسحق یهودی، 346.

[47] بابایی بن لطف، کتاب انوسیم ، نسخۀ بن‌صوی 917، الف‌19.

[48] عمرانی، فتحنامه، نسخۀ بن‌صوی، ب85 .

[49] نتصر، منتخب، برگرفته از اردشیرنامه شاهین، 108.

[50] عمرانی، فتحنامه، نسخۀ بن‌صوی، الف32. واژگان عبری آبوت یا آووت به معنی پدران، عراوت به معنی کرسی و جایگاه خداوند یا فلک هفتم، و زخوت به معنی قدرت یا شایستگی الهی و معادل با واژۀ فرّه ایزدی است.

[51] نتصر، منتخب، برگرفته از ”قربانی کردن اسحق“ امینا، 363. واژگان عبری عاوون به معنی گناه، محيلاه به معنی بخشيدن، و گئولاه به معنی آزادی و نجات است.

[52] عمرانی، فتحنامه، نسخۀ بن‌صوی، ، الف2 و الف6.

[53] نتصر، منتخب، 67.

[54] عمرانی، فتحنامه، نسخۀ بن‌صوی، الف3 و الف16.

[55] عمرانی، فتحنامه، نسخۀ لندن 13704، 99.

[56] نتصر، منتخب، 68. این نمونه ممکن است به علت نیاز شاعر به قافیه اتفاق افتاده باشد.

[57] عمرانی، فتحنامه، نسخۀ بن‌صوی، ب96.

[58] نتصر، منتخب، برگرفته از موسینامه، 68.

[59] نتصر، پادياوند، برگرفته از موسینامه، جلد 3، 141.

[60] نتصر، پادياوند، برگرفته از موسینامه، جلد 3، 141.

[61] برای مشاهدۀ جزیيات کامل اين دوران بنگرید به نتصر، پادياوند، جلد 1،144-145.

[62] نتصر، پادیاوند، جلد 1، 80.

[63] نتصر، پادیاوند، جلد 1، 67.

[64] نتصر، پادیاوند، جلد 1، 65.

[65] نتصر، پادیاوند، جلد 1، 65.

[66] نتصر، پادیاوند، جلد 1، 54.

[67]

[68] Jan Rypka, “An Outline of Judeo-Persian Literature,” in History of Iranian Literature, ed. Karly Jahn (Dordrecht: Reidel, 1968), 739.

[69] این نسخه از یوسف و زلیخا جامی را یهودیان مشهد در اواسط قرن نوزدهم به خط فارسیهود برگردانده‌اند.

[70] خسرو و شیرین، ، نظامی، عنوان صفحه 365 متن صفحه 447 ابیات 47 تا55 .

مقدمه‌ای بر فارسی‌یهودی

سیری بر زبان‌های یهودی[1]

فارسی-یهودی [2]عنوانی برای مجموعه‌ای از گویش‌‌هایی است که یهودیان ایران بزرگ در مدت‌زمانی بیش از هزار سال برای سخن گفتن و نوشتن به کار برده‌اند. عنوان دیگری که امنون نتصر برای نامیدن این گروه زبانی پیش نهاده ”فارسیهود“ است.[3]

زبان‌ها و گویش‌های یهودی بازتاب معاشرت و تماس یهودیان با فرهنگ‌های گوناگون است. آنها می‌‌کوشیدند زبان‌های خارجی را برای رفع نیازهای زندگی روزمرۀ خویش به کار برند، اما هم‌زمان از زبان عبری نیز به منزلۀ زبانی مقدس بهره می‌بردند. یهودیان طبیعتاً مقداری کلمات و تراجم عبری و آرامی را نیز در زبان گفتاری و محلی خویش وارد می‌کردند. در گذشته، از خط عبری برای نوشتن زبان‌های یهودیان استفاده می‌شد. در بسیاری از مواقع، زبان یهودیان از زبان اکثریت جامعه متمایز بود و ایشان عموماً صورت کهنه‌ای از زبان را حفظ می‌کردند.

به هر روی، این سه مشخصۀ کلی برای طبقه‌بندی یک زبان به منزلۀ زبان یهودیان لازم و کافی نیست، زیرا حضور و گسترۀ واژگان عبری حتی در گویش‌های گوناگون یک زبان نیز بسیار متغیر است. در برخی مواقع کلمات عبری از راه روابط اجتماعی یا پژوهش‌ها و مطالعات کتب مقدس وارد زبان اکثریت جامعه شده است. غیریهودیان هم غالباً کلمات عبری را در متون گوناگون برای توصیف یهودیت به کار برده‌اند. برای نوشتن برخی از زبان‌های یهودی، از جمله بعضی از گویش‌‌های یهودی ایرانی، از خط محلی استفاده می‌شد. بیشتر اقلیت‌های سراسر جهان، بی‌توجه به مذهبشان، به محیط زندگانی‌شان و زبان‌های محلی آن و حفظ اصطلاحات کهن پایبندند. یگانه معیار مشترک در میان زبان‌های یهودی خصلت اجتماعی آنهاست، بدین معنی که این زبان‌ها را اختصاصاً یهودیان مناطق معینی به کار برده‌اند و هنوز نیز به کار می‌برند.

سیری بر فارسی-یهودی

جامعۀ یهودیان ایران یکی از قدیمی‌ترین جوامع یهودی است و تاریخ پاگیری آن به قرن هشتم پیش از میلاد باز می‌گردد. یهودیان ایران در سخت‌ترین شرایط و حتی به هنگامی که تحت تعقیب و تفتیش عقاید بودند، به مذهب وعقایدشان پایبند باقی ماندند، اما همین جامعه همواره آمادۀ اخذ فرهنگ و ادبیات ایرانی و حفظ آن به منزلۀ فرهنگ خویش بوده است.

یهودیان ایران به گویش‌هایی محلی سخن می‌گفته‌اند که بسیاری از آنان از نظر پژوهش‌های زبان‌شناسی پرارزش‌اند. از جملۀ این گویش‌ها می‌شود به گویش‌های اصفهانی و یزدی اشاره کرد که از واژگان عبری و آرامی متأثر بوده‌اند. طومار استر به زبان عبری و طومار قدیمی استر به زبان آرامی که در طومارهای قمران پیدا شده است،[4] مبین حضور عناصر ایرانی در زبان ایرانیان یهودی از دورۀ هخامنشی است. همچنین، شواهدی مبنی بر وجود ترجمۀ کتاب مقدس یهودیان به زبان پارسی دورۀ ساسانی در دست است. به هر روی، قدیمی‌ترین اسناد مکتوب فارسی-یهودی به قرن هشتم میلادی باز می‌گردد و عملاً همۀ اسناد فارسی-یهودی که تا به امروز شناخته شده‌اند، گونه‌هایی از زبان فارسی نو بوده‌اند.

در گذشته بیشتر گویش‌‌های فارسی-یهودی خط عبری را برای نوشتن به کار برده‌اند، اما در قرون نوزدهم و بیستم، برخی از این گویش‌ها از حروف عربی، لاتین یا سیریلیک (Cyrillic) را برای این منظور استفاده کرده‌اند. در این گونه از اسناد از واژگان عبری کمتر استفاده شده است و گاه کاملاً از کلمات عبری تهی‌اند. درجۀ کهنه‌گرایی نیز در آنها متفاوت است و حتی برخی از آثار فارسی-یهودی، در مقایسه با آثاری که مسلمانان در همان دوره پدید آورده‌اند، صورتی قدیمی‌تر از زبان پارسی را به کار گرفته‌اند. سخنگویان یهودی این زبان آن را فارسی یا در متون قدیمی فارسی-یهودی پارسی نام می‌نهادند، ولی غیریهودیان با کنایه‌ای غیرمحترمانه از واژگانی همچون ژیدی، جودی، یا جیدی یهودی برای نامیدن آن استفاده می‌کردند.

تاریخ پژوهش‌های فارسی-یهودی

استفاده از حروف عبری برای نوشتن فارسی-یهودی قرن‌ها مانع آگاهی عموم مردم غیریهودی از گستردگی و غنای ادبیات فارسی-یهودی بود. نخستین متن فارسی-یهودی که دانشوران غربی بدان توجه کردند، ترجمۀ تورات به فارسی-یهودی به قلم یعقوب‌بن یوسف طاووس است، زیرا اولین نمونه از آثار فارسی-یهودی است که به طبع و نشر رسیده و چاپ شده است. این نسخه از تورات را انتشارات شونچینو (Soncino) در 1546م در قسطنطنیه و در میان مجموعه‌ای از ترجمه‌های تورات به زبان‌های متفاوت به چاپ رساند. اما این ترجمه زمانی در غرب شهرت یافت که توماس هاید (Thomas Hyde, 1636-1703) آن را به منظور چاپ در مجموعه‌ای از ترجمه‌های تورات به زبان‌های گوناگون به حروف عربی برگرداند و اسقف برایان والتن (Bishop Brian Walton, 1600-1661) آن را منتشر کرد. تقریباً دو قرن طول کشید تا غرب متوجه سنت قدیمی و مستمر ترجمۀ تورات به فارسی-یهودی بشود و فقط در اوایل قرن نوزدهم میلادی بود که متون و ژانرهای دیگری از ادبیات فارسی-یهودی کشف شدند.

از اکتشافات مهم اوایل قرن هفدهم، کشف جامعۀ یهودی- چینی در کایفِنگ (Kaifeng) بود. این جمعیت ریشۀ ایرانی داشتند و در برخی از کتاب‌هایشان از فارسی-یهودی استفاده می‌‌کردند. ترجمۀ هاگادای پسح (داستان خروج قوم یهود از مصر) به فارسی-یهودی و دیگر مجموعه تفاسیرمذهبی به فارسی-یهودی در کتب ادعیۀ آنان از جملۀ این آثار است.

قرن هفدهم سرآغاز جمع‌آوری دستنویس‌های فارسی-یهودی در اروپاست. جامباتیستا وِکیتی (Giambattista Vecchietti, 1552-1619)، دانشور و جهانگرد مشهور اهل فلورانس، دستنویس‌های فارسی-یهودی نوشته‌شده از قرن چهاردهم به بعدِ موجود در ایران را گردآوری کرد. این دستنویس‌ها که اکنون در موزۀ واتیکان نگاهداری می‌شوند، شامل ترجمۀ بخش‌های مختلف کتاب مقدس و آپوکریفا هستند. بنا بر دلایلی، سعی او بر برگردانیدن این متون به خط عربی چنان که باید مورد توجه قرار نگرفت. در قرن نوزدهم، دستنویس‌های فارسی-یهودی راهشان را به اروپا باز کردند. بر اساس فهرست کتابخانه‌ای معاصر، بیش از 55 دستنویس در کتابخانه‌های مختلف اروپا درآن زمان موجود بود.

در سال‌های 1896-1897م، جهانگرد و دانشور مقیم لندن، اِلکان ناتان اَدلر (Elkan Nathan Adler, 1861-1946)، دستنویس‌هایی از تهران، بخارا و سمرقند به دست آورد. او بیش از 100 دستنویس از گِنیزاها (صندوق‌های نگهداری متون مقدس یهودی) و دستنویس‌های خصوصی و شخصی مردم را خریداری کرد. در 1923، مدرسۀ یهودی علوم دینی نیویورک (Jewish Theological Seminary) مجموعه اَدلر را خرید. ویلهلم باخر(Wilhelm Bacher, 1850-1923) به صورت گسترده‌ای به پژوهش و مطالعه در این مجموعه و بقیۀ ادبیات فارسی-یهودی پرداخت. او همچنین شاعران کلاسیک ادبیات فارسی-یهودی، شاهین و عمرانی، را به دنیای غرب معرفی کرد. از نخستین مقالاتش باید به مقاله‌اش دربارۀ روایات تاریخی بابایی‌بن لطف و بابایی‌بن فرهاد اشاره کرد که م. زلیگسان یک سال پیش‌تر منتشر و معرفی‌شان کرده بود. آثار و مطالعات تطبیقی دیگر ویلهلم باخر که به صورت گسترده‌ای بر زبان و ادبیات فارسی-یهودی متمرکز بوده و کماکان مورد توجه است، فهرست‌های متعدد، نسخ اصلی متون، ملاحظات و پژوهش‌های ادبیات فارسی-یهودی است.

اسناد بازیافتۀ گِنیزای قاهره و منابع دیگری که سُلُمون شِختِر (Solomon Schechter, 1847-1915) و دیگر گردآورندگان، همچون آبراهام فیرکوویچ (Abraham Firkovich, 1786-1874)، تا پایان قرن نوزدهم یافتند، باعث تغییر دیدگاه‌های دانشمندان دربارۀ چگونگی و وسعت ادبیات فارسی-یهودی شد. این آثار مجموعۀ ارزشمندی از منابع فارسی-یهودی قدیمی را فراهم آورده‌اند که هم اکنون 600 صفحه از متون متفاوت و ژانرهای گوناگون را شامل می‌شوند و از آن جمله‌اند تفاسیر و ترجمه‌های کتاب مقدس، دستور زبان و فرهنگ‌نویسی، قوانین یهودی، اسناد قانونی، پزشکی و مطالب مربوط به سحر و جادو، شعر و دعاهای مذهبی از یک سو و از سوی دیگر، نامه‌هایی شخصی که غالباً هنوز منتشر نشده‌اند. تهیه و چاپ این اسناد هم اکنون تحت پژوهش و نظارت شائول شاکد و همکارانش در حال انجام است.

سنت جمع‌آوردی دستنویس‌ها توسط مسافران به ایران تا قرن بیستم و پیش از انقلاب اسلامی نیز ادامه پیدا کرد. در این راه، دانشورانی همچون آمنون نتصر (Amnon Netzer, 1934-3008) برای بنیاد بن‌صوی (Ben Zvi Institute) در اورشلیم و عزرا سپایس‌هندلر (Ezra Spicehandler, 1921-2014) برای کتابخانۀ کلاو در اتحادیه مدارس عبری سین‌سیناتی اوهایو ( Hebrew Union College in Cincinnati) کوشیده‌اند.[5]

در اوایل قرن بیستم، گروهی از مهاجران به اورشلیم دست به انتشار متون دینی و غیردینی آثار فارسی-یهودی زدند. هستۀ مرکزی این گروه مدیریت شمعون خاخام (1843-1910)، نویسنده و مترجم و ویراستار و ناشر معروف بخارایی، بود. در این زمینه افراد دیگری نیز از ایران و افغانستان و سمرقند همکاری می‌کردند. این آثار شامل ترجمه‌هایی از ادبیات غیریهودی مانند هزارویک شب و کمدی اشتباهات شکسپیر به فارسی-یهودی بود.

مقاله‌ای از هاسلر در 1829 موجد آغاز پژوهش‌های فارسی-یهودی شد. در سال 1870، وِست نخستین متن فارسی-یهودی غیرمذهبی را معرفی کرد که شامل یک متن سه زبانه بر روی یک لوح مسی بود. تاریخ این لوح که در تراوانکور (Travancore) در جنوب هند کشف شده بود، به قرن نهم بازمی‌گردد. در کنار متن پهلوی و عربی، چهار امضای فارسی-یهودی در مقام گواه و شاهد وجود دارد که نوشته است: ”همگون/همچون من پِدِش گوهوم“ (.hmgwn mn pdyš gwhwm) به معنی ”همان‌گونه/همچنین من بِهِش گواهم“ و یا به فارسی روان: ”من نیز به این گواهی می‌دهم.“

در سال 1884، پُل دولاگارد (Paul de Lagarde, 1827-1891) متن فارسی-یهودی کتب اشعیا، ارمیا، و پاره‌ای از حزقیال را معرفی و نخستین توصیف دربارۀ فارسی-یهودی را از دیدگاه زبان‌شناسی چنین عرضه کرد: ”از این پس هیچ‌کس نمی‌تواند ادعا کند که واژگان فارسی نو را می‌شناسد، مگر اینکه با ترجمۀ تمام این متون (فارسی-یهودی) از آغاز تا به پایان کار کرده باشد.“ توصیفات زبان‌شناسی او بعدها به دست تئودور نولدکه (Theodor Noeldeke, 1836-1930) و پُل هُرن تکمیل شد.

در سال 1899، دیوید ساموئل مارگولیوت David Samuel Margoliouth, 1858-1940)) متنی طولانی‌تر از اسناد غیرمذهبی فارسی-یهودی را با نام ”گزارش حقوقی اهواز،“ متعلق به سال 1020م، معرفی کرد. این متن را دانشوران دیگری نیز از جمله هنینگ (Walter Bruno Henning, 1908-1967)، اَسموسن، دیوید مک‌کِنزی (David Neil MacKenzie, 1926-2001) و شاکِد پژوهیده و کرده‌اند. این کشف به همراه دیگر متون قدیمی فارسی-یهودی اهمیت پژوهش‌های فارسی-یهودی قدیمی را برای تاریخ زبان فارسی مشخص کرد.

کارل زالمان (Karl Salemann, 1849-1916) در سال 1900 بزرگ‌ترین متن فارسی-یهودی قدیمی را معرفی کرد که شامل بر 226 صفحه از ترجمه و تفسیر کتاب حزقیال از مجموعۀ فرکوویچ بود. این متن احتمالاً به قرن دهم یا یازدهم بازمی‌گردد. زالمان برخی از مختصات عمومی متن مانند ”استفاده از فرم‌های نحوی وجه مجهول رایج در متون پارسی میانه“ را توصیف و تشریح کرد. نسخۀ کامل پژوهش زالمان هرگز منتشر نشد. این مجموعه در دهه 1980 میلادی در اختیار شائول شاکد قرار گرفت و نهایتاً به دست تامار گیندین در سال 2006 به همراه ترجمه منتشر شد. پژوهش‌های جزیی دیگری بر متن تفسیر حزقیال از سوی دانشورانی چون شائول شاکد –در خصوص صرف برخی از افعال بی‌قاعده- و نیز مک‌کِنزی، لودویگ پاول و تامار گیندین نیز به صورت گرفته است. اهمیت مطالعه و پژوهش در زمینۀ متن تفسیر حزقیال به سبب حجم زیاد آن و استفاده از دو گویش متفاوت و معاصر در متن بیشتر روشن می‌شود.

در ژانویۀ 1901، طی جستجویی باستان‌شناختی به سرپرستی سِر اورل اِشتاین (Sir M. Aurel Stein) در ویرانه‌های رواق، نزدیک معبد بودایی دندان اویلیق در منطقۀ خُتن ترکستان چین، نامه‌ای تجاری به زبان پارسی و خط عبری کشف شد. کاغذهایی که برای نوشتن این نامه به کار برده شده بودند کمک شایانی به تعیین تاریخ نامه‌ (نیمۀ دوم قرن هشتم میلادی) کرد. این نامه قدیمی‌ترین سند فارسی-یهودی و همچنین فارسی نو است که دانشوران گوناگونی از جمله مارگولیوت در 1903، زالمان در 1904-1905، هِنینگ در 1958، اوتاس در 1968، شاکد در 1971و لازار در 1988 مطالعه شده است.

در سال 1952، ریچارد فرای (Richard. N. Frye, 1920-2014‌) و گیرشمان (Roman Ghirshman, 1895-1979) به تنگۀ آزو در افغانستان مسافرت کردند. در این کاوش کتیبۀ تازه‌ای کشف شد که آنان از آن پهلویِ اشکانیِ نامفهوم دانستند. هِنینگ در 1957 این کتیبه را فارسی-یهودی تشخیص داد و تاریخ آن را سال‌های 752 یا 753 میلادی دانست. این امر مبین این نکته بود که این کتیبه و هم‌دورۀ نامۀ دندان اویلیق یا کمی قدیمی‌تر از آن است. کتیبۀ تنگۀ آزو و نامۀ دندان اویلیق حاوی قدیمی‌ترین نمونۀ نوشتارهای پارسی نو هستند.[6] در میان آنچه تا به امروز منتشر شده است، این متون حقوقی و رسالۀ دینی قرایی، داستان دانیال، تفاسیر و آثار ژیلبر لازار را در می‌توان سنگ بنای مهمی در پژوهش‌های زبان فارسی-یهودی شناخت.

در دهه‌های اخیر، اسرائیل مرکز پژوهش‌های فارسی-یهودی بوده است. فعالیت‌های دانشورانی چون شائول شاکد در زمینۀ فارسی-یهودی قدیمی، آمنون نتصر در زمینۀ تاریخ یهودیان ایران و شعر و ادبیات آنها، میخائل زند دربارۀ آثار یهودیان و یهودیت بخارایی را می‌توان در این زمینه برشمرد. از پژوهشگران متأخر می‌توان از داوید اورشلیمی، دَن شاپیرا، تامار گیندین در اسرائیل و وِرا مورین و ناهید پیرنظر در امریکا نام برد. جدیدترین پژوهش در زمینۀ دستور زبان فارسی-یهودی قدیمی را لودویگ پاول در هامبورگ آلمان صورت داده است. در ایران و به زبان فارسی، باید از اولین و جدیدترین کارها به کتاب ناهید غنی در 2009 ومقالات مهرداد کهن اشاره کرد.

فارسی-یهودی قدیمی

فارسی-یهودی قدیمی در عین اینکه حاوی بیشترین خصوصیات پارسی نو است، هم‌زمان برخی از خصوصیات پارسی میانه را نیز دارد. فارسی-یهودی قدیمی جزء بسیار مهم برای درک تکامل فارسی نو است. بیشتر اسناد منتشرشده از فارسی-یهودی قدیمی احتمالاً ریشه در استان‌های جنوب غربی فارس و خوزستان دارد. زبان بقیه شبیه تاجیکی است و با عنوان تاجیکی- یهودی شناخته می‌شود. اسناد فارسی-یهودی که اخیراً در افغانستان کشف شده است، حاوی گویش پارسی متفاوتی است. زبان و سبک اسناد فارسی-یهودی قدیمی نشان‌دهندۀ صورت‌های قدیمی پارسی نو است و مرحلۀ انتقالی از پارسی میانه به پارسی نو را نشان می‌دهد.

نمونه‌های زیر نشان از کهنگی و تنوع گویشی فارسی-یهودی قدیمی در گستره دستور زبان و واژگان دارند. از لحاظ معیارهای نگارشی، تنوع وسیعی در این زمینه مشاهده می‌شود. لذا می‌توان چنین فرض کرد که برای مثال، در قرن هشتم یا در گویش‌‌های شرقی حروف /ق/ و /ک/ هم‌آوا بودند. حروف /ذ/، /ز/، /ض/ و /ظ/ در گویش‌‌های جنوبی تلفظ متفاوتی داشتند و در گویش‌‌های شمالی و شرقی، فقط /ض/ و /ظ/ هم‌آوا بودند. در متون متأخر (از قرن چهاردهم بدین سو) این چهار حرف دارای یک تلفظ‌اند.

خطاها و لغزش‌ها یا عدم آنها نشان می‌دهد که خوشۀ صامت /خوَ/ در یهودی تاجیکی قدیمی با فارسی نو یک صدا داشته و آن هم صدای /خ/ است. اما در اسناد قدیمی خوزستان و تفاسیر جنوب غربی کماکان، مانند پارسی میانه (xw)، دو صامت بوده است.

حرف اضافۀ /پا/ (احتمالاً با تلفظ /پَـ/) که در همۀ اسناد فارسی-یهودی قدیمی یافت می‌شود، نشانۀ مرحله انتقالی از فارسی میانه /پَد/ به فارسی نو /بِه/ است. همچنین، / ـ د/ فارسیِ میانه پیش از ضمیر متصل سوم شخص /- یش/ برای ساختن /پدیش/ به معنی به او -قابل مقایسه با فارسی نو /بِهِش/- پدیدار می‌شود، اما در ضمایر اشاره /این/ و /آن/، / ـد/ پدیدار نمی‌شود: ”پاین/ پا این“ و ”پان / پا ان“ -قابل مقایسه با فارسی نو ”بدین“ و ”بدان.“ این پدیده نشانه‌ای است مفید برای اثبات این واقعیت که فارسی-یهودی قدیمی بیشتر ترکیبی از مجموعه گویش‌های قدیمی است تا اینکه ریشۀ مستقیم فارسی نو باشد.

فارسی-یهودی قدیمی متعلق به دوره یا مرحلۀ انتقالی وجه مجهول است. در برخی متون تقریباً به صورت کامل از صورت‌های مجهول پارسی میانه استفاده شده است. برای مثال، برای ساختن زمان حال مجهول، /ه ـ/ یا /یه ـ/ را به بُن حال فعل اضافه می‌کنیم، مانند ”گو+یه+ید“ به معنی ”گفته می‌شود.“ برای ساختن زمان گذشته ماضی، /(ی ـ) ه ـ (ی ـ)ست/ را به بُن حال فعل اضافه می‌کنیم، مانند ”گو+یه+یست“ به معنی ”گفته شد.“ در دیگر موارد، وجه مجهول از ترکیب صفت مفعولی با فعل کمکی ”آمدن“ یا ”بودن“ -قابل مقایسه با ”شدن“ فارسی نو- استفاده می‌شده ‌است. مانند ”گوفتا هست“ و ”گوفتا همی ایید“ -قابل مقایسه با ”گفته می‌شود“ در فارسی نو- و ”گوفتا امد“ -قابل مقایسه با ”گفته شد“ در فارسی نو.

استفاده از کسرۀ اضافه در متون فارسی-یهودی قدیمی به پیروی از استفادۀ آن در پارسی میانه است. بدین ترتیب که علاوه بر کاربردهای فارسی نو، در آغاز جمله به صورت حرف ربط هم پیدا می‌شود، جایی که فارسی نو از ”که“ استفاده می‌کند. به هر روی، اسناد فارسی-یهودی قدیمی انتقال تدریجی به استفاده از ”کی/کو“ -مقابل ”که“ فارسی نو- را به جای کسرۀ اضافه در عبارات ربطی نشان می‌دهند.

فارسی-یهودی قدیمی همچنین حاوی طیف گسترده‌ای در زمینۀ واژگان است. عبری- آرامی، عربی و زبان‌های ایرانی سازندۀ بخش بزرگی از اجزای این زبان‌اند.. درصد نسبی استفاده از هر یک از این واژگان بسته به سبک، نوعِ متن( ژانر) یا نویسنده متغیر است.

کتیبه‌های تنگۀ آزو به سبب محدودیت و کمیِ واژگان حاوی مطالب آگاهی‌دهندۀ کمی است. به هر روی، این کتیبه‌ها نمودار کهنه‌گرایی‌اند، از جمله استفادۀ واژۀ ‌”‌نیوی“ (nywy) برای واژۀ ”کتیبه.“

که در پارسی میانه ”نیبیگ“ (nibēg) و در پارسی نو ”نُبی“ (nubī) به مفهوم کتاب مقدس است.

در نامۀ دندان اویلیق واژگان عبری استفاده‌شده عبارت‌اند از ”ربی“ (به معنی ربای، خاخام) و شاید هم ”حمور“ به معنی خَر. حتی برای مفهوم خدا در این متن از واژۀ فارسی ”یزید“ (ایزد) یا ”یزید خوده“ به معنی ”ایزد خدا“ استفاده شده است. یگانه واژۀ عربی در این نامه واژۀ ”رقیبین“ به معنی ”رکاب“ است. عناصر عربی در کل متون فارسی-یهودی قدیمی به ندرت بیشتر از 15 درصد واژگان را تشکیل می‌دهند. به هر رو، وجود این واژگان میزان بالای امتزاج را نشان می‌دهد. واژگان عربی عموماً پسوندهای پارسی گرفته و واژگان جدیدی را می‌سازند. مانند ”موصیبتگین“ (مصیبت عربی + ـگین فارسی) به معنی ”مصیبت‌دیده“ و گاهی نیز واژگان فارسی پسوند عربی می‌گیرند مانند ”دوریّت“ (دور فارسی + یّت عربی) به معنی ”مسافت،“ اما این پدیده در واژگان عبری تقریباً دیده نشده است.

​​

در برخی از نامه‌های شخصی از گِنیزای قاهره، که به فارسی-یهودی قدیمی نوشته شده‌اند، متن پارسی به خط عبری نوشته شده است. نکتۀ جالب در این نامه‌ها نوشتن عبارات عربی میان متن به خط عربی است. به نظر می‌رسد در ذهن نویسندگان نامه‌ها، پارسی، برخلاف عربی، زبانی یهودی در نظر گرفته می‌شده است.

​​

ترجمۀ فارسی-یهودی کتاب مقدس در همه اعصار، مانند ترجمه‌های کتاب مقدس در دیگر زبان‌های یهودی، با توجه به متن عبری به صورت واژه به واژه و بدون نگرش به نحو فارسی صورت گرفته است. بنابراین، نمی‌شود از این ترجمه‌ها تاریخ نحو پارسی را بررسی کرد. برای نمونه، مترجمان از ضمایر اشارۀ ”آن“ و ”این“ به منزلۀ حرف تعریف استفاده می‌کردند که اصولاً در زبان پارسی وجود ندارد. همچنین، حرف اضافۀ عبری را که معادل پس‌نِهِشت ”را“ی پارسی است، با پیش‌نِهِشت ”ازمر“ (از+مر فارسی نو) ترجمه می‌کردند. نتیجه اینکه تأثیر زبان عبری در ترجمۀ کتاب مقدس بیش از اینکه مرتبط با ورود وام‌واژه‌ها باشد، در وام‌های نحوی است.

​​

از سوی دیگر، مترجم در ترجمه از زبان عبری تا حد امکان از به کار بردن واژگان عبری خودداری کرده است و لذا، ترجمه‌های کتاب مقدس بیشتر از واژگان پارسی بهره برده است؛ واژگانی که در غیر این صورت هیچ اثری از آنها باقی نمی‌ماند و ناپدید می‌شدند؛ از آن جمله پارسی میانه wistāxw (به معنای ”امن، معتمد“)، که در فارسی نو تبدیل به ”گستاخ“ شده است، در لهجه‌های متفاوت فارسی- یهودی قدیمی به صورت ”اوستاه“ و ”بسته“ آمده و wistāxwīh (”امنیت، اعتماد“)، به معنی ”گستاخی“ درفارسی نو، در متون فارسی – یهودی قدیمی به صورت ”وستاهی“ و ”اوستاهی“ و ”بستهواری“ پیدا می‌شود. به این ترتیب،

پارسی میانه wistāxw (به معنای ”امن، معتمد“) ← فارسی نو ”گستاخ“ = فارسی- یهودی قدیمی ”اوستاه“ (گویش شمالی)، ”بسته“ (گویش جنوبی).

پارسی میانه wistāxwīh (”امنیت، اعتماد“) ← فارسی نو ”گستاخی“ = فارسی – یهودی قدیمی ”وستاهی،“ ”اوستاهی،“ ”بستهواری.“

فارسی-یهودی کلاسیک و فارسی-یهودی نو

فارسی-یهودی قدیمی هم‌زمان با فتوحات مغولان در اوایل قرن سیزدهم رو به زوال و فراموشی گذاشت، تا اینکه در قرن نوزدهم بر اثر تحقیقات زبان‌شناسی دوباره به عرصۀ پژوهش بازگشت. دوران اشغال ایران به دست مغولان موجب تغییرات وسیع فرهنگی و زبانی در ایران شد. فارسی-یهودی از قرن چهاردهم به بعد، که شاید بتوان آن را ”فارسی-یهودی کلاسیک“ نامید، با زبان غیر یهودی‌ها تقریباً فرقی ندارد، جز حضور عناصر عبری/آرامی و مقدار کمتری واژگان عربی و عدم رعایت قواعد املایی. گاه حتی این تفاوت‌های کوچک نیز دیده نمی‌شود.

آثار فارسی-یهودی کلاسیک بیشتر در قالب شعر و داستان‌های حماسی بر اساس کتاب مقدس و متون تاریخی باقی می‌ماند. مهم‌ترین ویژگی فارسی-یهودی کلاسیک از نظر زبان‌شناسی املای کلمات است که مبین تلفظ لغات شبیه به فارسی عامیانۀ امروز است. برای نمونه، تلفظ ”-ون“ به جای ”-ان،“ مانند ”عبریون‌“ به جای ”عبریان،“ هم‌آوایی /ذ/، /ز/، /ض/ و/ظ/ با هم و /ا/، /ع/ باهم و /ح/ و /هـ/ با هم و مانند اینها.

در دورانی که یهودیان ایران تحت فشارهای مذهبی بودند، یهودیان بخارا آزادی مذهبی و فرهنگی بیشتری داشتند. گویش آنها را اگر چه فارسی نام نهاده‌اند، در واقع تاجیکی – یهودی است و نسبت این زبان با تاجیکی همانند نسبت فارسی-یهودی به فارسی رسمی است. باید در نظر داشت که زبان‌شناسان تاجیکی را شاخه‌ای از زبان فارسی می‌دانند. جامعۀ یهودی افغانستان امروز در واقع متشکل است از یهودیان فراری از ایران، به خصوص یهودیان مشهد، و زبان ایشان ادامۀ همان فارسی-یهودی ایران است.

در قرن بیستم میلادی، وضعیت اجتماعی یهودیان ایران تغییر کرد. اعضای ثروتمند جامعه از محلات یهودی‌نشین بیرون آمده، به جای گویش‌های محلی و فارسی-یهودی سخن گفتن به زبان فارسی رسمی را آغاز کردند. اما در بعضی موارد لحن صدا، تلفظ و همچنین استعمال واژگان خاص زبان یهودیان محلی باعث تشخیص این یهودیان از غیریهودیان می‌شد. برای نمونه می‌توان از استفادۀ واژۀ عبری ”براخا“ (به معنی برکت) برای شمارش افراد و واژۀ ”مِلی“ به جای ”گربه“ یا تلفظ آواهای θ/(ث) و /δ/ (ذ) به جای /s/ (س) و //z (ز) نام برد با این همه، جوانان یهودی ایرانی نسل دوم به فارسی رسمی حرف می‌زنند. برعکس آنان که فقط تحصیلات یهودی دارند، زبان یهودیانی که تحصیلات عمومی ایرانی کرده‌اند، از زبان مسلمانان تقریباً غیر قابل تشخیص است. حتی در خطابه‌های کنیساها هم استفاده از اصطلاحات ”یهودیت“ کمتر استفاده می‌شود، زیرا مخاطبان جوان بیشتری تحصیلات مدرسه‌ای و دانشگاهی غیریهودی کرده‌اند. یهودیان ایران تا حدی زبان فارسی را جذب کرده‌اند که بعضی از دعاهای سنتی به جای عبری به فارسی خوانده می‌شوند. در خصوص انتشارات، کاهش نسبی فشار مذهبی همراه با ظهور صیونیسم در ابتدا باعث چاپ مجله‌های فارسی – یهودی شد و بعدتر برخی از آنان به خط عربی منتشر شدند.

بخش عبری در فارسی-یهودی کنونی کمتر از زبان‌های یهودی دیگر است و بیشتر به زندگی مذهبی اشاره دارد. برای مثال می‌توان از واژگان ”تورات“ (بجای توراه، اولین بخش کتاب مقدس)، ”تِفیلیم“ (ابزار نماز)، ”صیصیت“ (شال مذهبی) و ”گوییم“ (به معنی غیریهودی که به عبری جمع و به فارسی-یهودی مفرد است) نام برد. البته در خطابه‌های مذهبی فارسی-یهودی، که بیشتر منقول از ادبیات مقدس است، واژگان عبری و آرامی بیشتری به کار می‌رود.

بعضی واژگان عبری به فارسی-یهودی تغییر معنی می‌دهند. برای نمونه، واژۀ ”براخا،“ که در بالا ذکر شد، در فارسی به معنی شمارۀ افراد نیز هست و واژۀ ”اِخال“ (hēxāl)، که به عبری معنی قسمتی از هیکل سلیمان دارد، به فارسی-یهودی جایگاه کتاب مقدس در کنیسا است. گاهی نیز واژگان عبری فارسی-یهودی با ساختار دستوری زبان فارسی به کار می‌روند. در بیشتر مواقع، صفت در حالت وصفی یا مسندالیه بدون در نظر گرفتن شماره و جنس به صورت مفرد مذکر استفاده می‌شود. برای مثال، در جملۀ ”ایسرائلان بَعَل تشوآ شدند“ (yisrāelān ba‘al tešūvā šodand) که در فارسی نو به معنی ”یهودیان توبه‌کارشدند“ است، صفت ”توبه‌کار“ در عبری به صورت جمع گفته می‌شود، ولی درفارسی مفرد است. هرچند فعل‌های عبری در فارسی-یهودی صرف نشده‌اند، از واژگان عبری در ساخت فعل‌های مرکب استفاده می‌شود. برای نمونه، از واژۀ ”عاوون،“ فعل مرکب ”عاوون کردن“ به معنی ”گناه کردن“ و از واژۀ ”طِبیلا،“ فعل مرکب ”طِبیلا کردن“ به معنی ”غسل مذهبی کردن“ ساخته شده است.

در قرن بیستم و بیست‌و‌یکم بعضی نوشته‌های یهودیان برای یهودیان دیگر به خط عربی و تقریباً بدون هیچ جزء عبری نوشته می‌شود. یهودیان بخارا از 1924 تا 1940 زبان خودشان را با خط لاتین نوشته‌اند. یهودیان ساکن کوهستان‌های داغستان و آذربایجان شمالی تا سال 1928 برای نوشتن زبان تاتی- یهودی (Judaeo-Tat)، از خط عبری استفاده می‌کردند، هر چند که تاتی-یهودی نیز خود شاخه‌ای از زبان فارسی است. پس از آن، از خط لاتین و از سال 1938به بعد بیشتر از خط سیریلیک (Cyrillic) = استفاده کرده‌اند.

اسراییلی‌های ایرانی‌الاصل، مخصوصاً جوانانِ آنان، به زبانی صحبت می‌کنند که می‌توان آن را ”فارسی – اسراییلی“ نامید. این زبان عمدتاً آمیزه‌ای از واژگان عبری مدرن با استفاده از قواعد نحو و حروف و فعل‌های کمکی فارسی است. از این رو می‌توان این زبان را در دریف ”زبان‌های ساندویچِی“ شمرد، زیرا زبان عبری هم تأثیری زیرینی (بخش عبری زبان فارسی یهودی اصلی) و هم تاثیری زِبَرینی (بخش عبری مدرن که زبان اکثریت است) بر آن داشته است.

[1] ترکیب واژگان Jeudeo-Persian را در مکتب آمنون نتصر به صورت واژۀ ترکیبی ”فارسیهود“ و گروهی دیگر به صورت ”فارسی-یهودی“ ترجمه کرده‌اند.

[2] برگرفته از دانشنامۀ ایرانیکا، دسترس‌پذیر در

http://www.iranicaonline.org/articles/judeo-persian-viii-judeo-persian-language/.

[3] آمنون نتصر، پادیاوند (لوس‌آنجلس: مزدا، 1996)، جلد 1، 46.

[4] The Dead Sea Scrolls, also known as “The scrolls of Qumran.”

[5] برای مطالعۀ سایر مجموعه‌های فارسی- یهودی بنگرید به

Amnon Netzer, Manuscripts of the Jews of Persia in the Ben Zvi Institute (Jerusalem, 1985);

Gilbert Lazard, “Judeo-Persian,” EI2, 4 (1978), 310.

[6] توضیح ویراستار: لازم به تذکر است که در سال 2004 دستنوشتۀ فارسی-یهودی دیگری در چین یافت شد که شباهت زیادی به دستنوشتۀ سال 1901 دارد که استاین کشف کرده بود.

زمینۀ فکری و اعتقادی شعرای یهود ایران

یهودیان ایران طی تاریخ 2500 سالۀ خود در این سرزمین روابط گسترده و عمیقی با محیط زبانی، فرهنگی و مذهبی ایران داشته‌اند. گرچه وسعت و عمق این روابط با فضای فرهنگی و فکری ایران در دوره‌های گوناگون متفاوت بوده است و ماهیت این روابط و تأثیری که محیط وسیع‌تر این کشور بر فرهنگ یهودیان ایران داشته از جمله موضوعاتی است که در حال حاضر نیاز به پژوهش و بررسی بیشتر دارد، مع‌هذا پژوهشگران با مطالعه در آثار فرهنگی و ادبی یهود ایران در این موضوع هم‌عقیده‌اند که یهودیان فارسی‌زبان تحت تأثیر فرهنگ، هنر و ادبیات محیط غیریهودی خود بوده‌اند. با در نظر گرفتن همبستگی فوق‌العادۀ یهودیان ایرانی با سنت‌ها و ارزش‌های زادگاه خود این سوال مطرح می‌شود که آیا جوامع یهود ایران را باید ”یهودیان ایرانی“ دانست یا ”ایرانیان یهودی.“ به عبارت دیگر، در یک ارزیابی تاریخی، آیا اعضای جوامع یهود ایران را باید بیشتر ایرانی شمرد یا یهودی یا اینکه هویت فرهنگی و فکری آنان را می‌توان ترکیبی از عناصر یهودی، ایرانی و اسلامی دانست که هر یک در دوره‌های گوناگون تاریخ و به اقتضای شرایط و رویدادهای تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و غیره گاه با نیروی بیشتر و گاه با قدرت کمتر جلوه‌گر شده‌اند. هدف از این مقاله بررسی آثار برخی از شعرای یهود ایران و نحوۀ برداشت ذهنی و عقیدتی این شعرا از ”یهودیت،“ ”ایران“ و ”اسلام“ است. اما پیش از پرداختن به موضوع اصلی این نوشته لازم می‌دانم در ابتدا به چند نکتۀ عمده و کلی راجع به شعرای یهود ایران اشاره کنم.

نخست اینکه اطلاع دقیقی در خصوص آغاز و پیدایش شعرنویسی در میان یهودیان فارسی‌زبان ایران در دست نیست، ولی با در نظر گرفتن آثار و شواهدی که از این شعرا باقی مانده، می‌توان نتیجه گرفت که این سنت تماماً در دورۀ اسلامی ایران و احتمالاً در دورۀ ایلخانان (نیمه دوم قرن سیزدهم میلادی) یا اندکی پیش از آن آغاز شده و تقریباً تا ابتدای قرن بیستم ادامه داشته است. دوم اینکه شعرای یهود ایران، همانند دیگر نویسندگان، مفسران و علمای هم‌کیش خویش، آثار خود را به زبان فارسی و به حروف عبری می‌نوشته‌اند. یکی از ویژگی‌های عمدۀ این آثار منظوم تلفیق و امتزاج عناصر فارسی و عبری یا ایرانی و یهودی است. این امتزاج عناصر، چه از نظر لغوی و چه از نظر منابع ادبی و فکری، در اکثر آثار ادبی شعرای یهودی ایران به وضوح دیده می‌شود. با این همه، به‌رغم ماهیت تلفیقی این آثار می‌توان گفت شعرای یهود ایران از نظر سبک و زبان و استفاده از صناعات ادبی غالباً تحت تأثیر شعرای کلاسیک فارسی‌زبان‌اند. از این نظر، برخلاف آثار عامیانۀ فارسی- یهودی از قیبل ترانه‌‌های عامیانه، قصه‌ها، افسانه‌ها و تفاسیر منابع مذهبی به زبان محاوره که در آنها تأثیر زبان روزمره و تعداد واژگان عبری و آرامی و اصطلاحات مذهبی زیاد است، در آثار منظوم شعرای یهود ایران بیشتر از زبان فارسی ادبی استفاده شده است. مضافاً به علت خط و حروف عبری که این آثار با آن نگارش یافته‌اند و نظر به اینکه نوشته‌های یهودیان ایران در محدودۀ اجتماعی و مذهبی یک اقلیت غیرمسلمان تولید و حفظ شده، میراث ادبی یهودیان فارسی‌زبان در محیط وسیع‌تر ادبی و فرهنگی ایران زمین ناشناخته مانده است. طی سده‌های پیشین هیچ‌یک از آثار و نوشته‌های شعرا، مفسران و مترجمان یهود ایران به مجموعه‌ها و گنجینه‌های ادبی ایران راه نیافته است. این واقعیت فرهنگی و مذهبی از جمله موجب شده که طی قرون گذشته طبقات تحصیل‌کرده، ادبا و پژوهشگران فارسی‌زبان ایران عموماً اطلاعی از این آثار نداشته‌اند.

توضیح سوم و آخر اینکه به علل گوناگون مذهبی و فرهنگی، سنت شعرپردازی فارسی-یهودی از همان ابتدا به صورت یک مکتب خاص با خصوصیات زبانی، موضوعی و اعتقادی پایه‌گذاری شده و در چارچوب این مکتب، شعرا و اساتیدی ظهور کرده‌اند که آثارشان با احترام و ستایش هم‌کیشان یهودی فارسی‌زبان روبه‌رو شده و مورد تمجید و گاه تقلید دیگر شاعران قرار گرفته‌اند. این حس احترام به آثار شعرای پیشین، طی هفت‌هشت قرنی که از پیدایش این مکتب می‌گذرد، به حفظ اشعار و آثار این شعرا و توزیع نسخه‌های خطی متعدد آنها انجامیده است. در جرگۀ این شعرا که آثار و احوالشان هنوز نیاز به بررسی دارد می‌توان به‌خصوص از مولانا شاهین (قرون سیزدهم و چهاردهم میلادی که زادگاهش هنوز به تحقیق معین نشده است)، عمرانی (قرون پانزدهم و شانزدهم میلادی، اهل اصفهان و کاشان)، اِلیشَع‌بن شِموئل متخلص به راغب (قرن هفدهم، گویا اهل سمرقند) ، بِنیامین‌بن میشائل، متخلص به اَمینا (قرون هفدهم و هجدهم میلادی، احتمالاً متولد کاشان) و خواجه بخارایی (قرون هفدهم و هجدهم میلادی، اهل بخارا) نام برد.[1]

به‌رغم اختلافات گوناگونی که از نظر قدرت بیان و گرایش‌های فکری و ادبی در آثار شعرای مورد بحث به چشم می‌خورد، می‌توان گفت که این شعرا از نظر اعتقادات مذهبی و تعهدات دینی خود دارای یک وجه مشترک اصولی‌اند. این وجه اشتراک، که زیربنای بینش مذهبی این نظم‌پردازان را تشکیل می‌دهد، اعتقاد راسخ آنان به یکتاپرستی یهود و ایمان به رابطه و پیمان خاص قوم یهود با خداوندگار جهان است که در کتب مقدس و در منابع تفسیری و مذهبی یهود، از جمله در میشنا (Mishnah)، تلمود (Talmud)، اَگادا (Aggadah) و میدراش (Midrash) تعریف شده و مورد بحث قرار گرفته است.[2] این زمینۀ مشترک اعتقادی نه فقط در انتخاب موضوعات و عناوین آثار این شعرا به چشم می‌خورد، بلکه مستقیماً در جهان‌بینی آنان و چگونگی درک و تفسیرشان از تاریخ بشر و رسالت قوم یهود نقشی اساسی بازی می‌کند. شاید بتوان نکات اصلی این بینش تاریخی و مذهبی شعرای یهود را، که در اساس تفاوت عمده‌ای با دید سنتی علمای یهود ندارد، به شرح زیر خلاصه کرد:

  • اعتقاد به وجود خالق یکتا، آفرینش جهان و کائنات و در مرکز آن خلقت بشر.
  • سیر تکاملی بشر در زمینه‌های مادی و معنوی و وقوف تدریجی او به وجود آفریدگار.
  • ظهور قوم یهود – از حضرت ابراهیم تا حضرت موسی – و انعقاد عهدی خاص میان خداوند و قوم یهود که ذات آن در احکام تورات و تجلیات آن در رفتار اعجازآمیز خداوند نسبت به قوم یهود و ارض موعود پدیدار شد.
  • رهایی قوم یهود از اسارت مصر و اسکان در سرزمین کنعان.
  • سال‌های اندک شکوفایی قوم یهود در ارض موعود در دوران سلطنت حضرت داوود و حضرت سلیمان .
  • افول مذهبی و معنوی قوم یهود که منجر به نفاق، از‌هم‌پاشیدگی و از بین رفتن حاکمیت ملی آنان شد. در نتیجۀ این انحطاط، بیت‌المقدس به دست بخت‌النصر ویران و قوم یهود به اسارت گرفته شد.[3]

از دیدگاه اکثر شعرای یهود ایران، با ویرانی بیت‌المقدس و رانده شدن قوم یهود از ارض موعود، تاریخ معنا و مفهوم واقعی خود را از دست می‌دهد و قوم یهود، و به موازات آن تاریخ بشری، وارد مرحله‌ای نابهنجار، دروغین و محنت‌زا می‌شود که فقط از طریق دگرگونی عمیق و تحولی ماورای تاریخ و زمان به مفهوم واقعی تجدید و احیا خواهد شد که عامل آن ظهور مسیح و زمینۀ آن شایستگی دینی و اخلاقی قوم یهود است. برای نمونه، با اشاره به بیگانگی و مصیبت‌های قوم یهود پس از ویران شدن بیت‌المقدس، عمرانی در آخرین اثر اصلی خود موسوم به گنجنامه، که در سال 1536م به نظم کشیده شده، می‌نویسد:

افسوس که از گناه ایشان       از دست برفت دین و ایمان

میقداش خدا خراب گردید        عالم همه پُرعذاب گردید

سلطان و امیر رفت از دست        دولت برمید و بخت بنشست

بیچاره شدیم در زمانه       آواره شدیم ز مُلک و خانه

گالوت  و بلا زیاد گردید       دوران ورق صفا نوردید

شد محنت و درد دل زیاده       هر ده به ولایتی فتاده

سرگشته و بی قرار و محزون        آشفته و بینوا و مغبون

پامال ز دست خلق عالم       رسوا به میان نسل آدم

بگذشت بهار و رفت گرما       پاییز گذشت و رفت سرما

ما خسته همان زار و بی خویش       هر روز شود بلا و غم بیش

[4][5][6][7]

از سوی دیگر، ویران شدن بیت‌المقدس اول و تبعید بخشی از قوم یهود – که در آثار اکثر شعرای یهود ایران به آن اشاره می‌شود – ابتدای رابطۀ قوم یهود با اقوام آریایی و ملت و سرزمین ایران نیز بوده است. نکتۀ قابل ملاحظه دربارۀ دیدگاه شعرای یهود ایران نسبت به این برخورد دردناک بین دو ملت (یعنی رابطۀ میان ملت فاتح بابل و سپس ایران با قوم شکست‌خورده و اسیرشدۀ یهود) این است که شعرای یهود ایران، همانند دیگر علما و مفسرین یهود، نه تنها کینه و انتقادی نسبت به رسوم، اعتقادات و نمادهای فرهنگی و ملی ایران در آثار خود ابراز نکرده‌اند، بلکه در اکثر نوشته‌های خود با احترامی توأم با ستایش و قدردانی دربارۀ تمدن باستانی ایران و مظاهر گوناگون آن قلم‌فرسایی می‌کنند. بررسی نوشته‌های شعرای یهود ایران به وضوح نشان می‌دهد که علل اصلی برداشت مثبت آنان از مظاهر تمدن و فرهنگ ایران پیش از اسلام و حس همبستگی با نمادهای فرهنگ ایران در دورۀ اسلامی تاریخ ایران سه منبع اصلی دارد:

نخست کتب مقدس یهود و برداشت‌هایی که در این کتب و از جمله در میشنا، تلمود، اَگادا و میدراش از سرزمین، ملت و فرهنگ ایران به عمل آمده است.

دوم خاطرۀ مثبت تاریخی قوم یهود از سده‌های پیش از اسلام ایران که طی آن، علی‌رغم فراز و نشیب‌های متعدد دوران حکومت اشکانیان و ساسانیان، یهودیان به‌طور کلی از خودمختاری مذهبی و فرهنگی برخوردار بودند و اصولاً مورد تهدید و آزار دستگاه‌های مذهبی و حکومتی عصر خود نبودند.

سوم نابهنجاری‌های عمومی در ایران دورۀ مغول و تیموریان، نبودن آزادی مذهبی و دشواری‌های اقلیت‌های غیرمسلمان، به‌خصوص در دوران حکومت شاهان صفوی، باعث شد که شعرای یهود ایران در واکنش به شرایط حاد عصرشان به تاریخ پیش از اسلام بگروند و بدون توجه به حقایق تاریخی، ایران باستان و مظاهر آن را به نحوی رویایی و الگووار در آثار خود مجسم کنند.

چنان که در بالا اشاره شد، منبع اصلی برداشت‌های مثبت شعرای یهود ایران از سرزمین و نظام اجتماعی و سلطنتی ایران باستان را باید در کتب مقدس یهود و به‌ویژه در کتاب اِشعیای نبی و در سه کتاب عِزرا، دانیال و استر جستجو کرد. در این کتب، ایران (به عبری ”پاراس“) مقتدرترین کشور آسیا و جهان باستان دانسته شده است. به علاوه، مظاهر فرهنگی و نمادهای نظام امپراتوری ایران به مثابه تمدنی برتر و عادلانه‌تر از سایر نظام‌های فرهنگی و سیاسی منطقه، به‌خصوص آشور و مصر و بابل، معرفی شده است. اما مهم‌تر آنکه در کتب مقدس یهود، ایران و سران امپراتوری ایران، به‌ویژه خشایارشا (به عبری ”اَخَشْوِروش“) در کتاب استر و کورش در کتاب‌های اِشعیا و عِزرا در بحرانی‌ترین دورۀ تاریخ یهود، یعنی پس از انهدام بیت‌المقدس اول و اسارت قوم یهود در سرزمین‌های آن زمان بابل و ایران، در زندگی ملی و مذهبی یهود نقشی فعال و مثبت ایفا کرده‌اند. خشایارشا، بر اساس کتاب استر، مانع اجرای توطئۀ هامان و کشتار دسته‌جمعی قوم یهود شد و کورش، که در نبوت‌های اِشعیا به عنوان ”مسیح“ و ”ناجی“ پیش‌بینی شده است، در کتاب عِزرا به پیشگویی‌های پیغمبر یهود تحقق بخشیده، یهودیان را برای احیای زندگی مذهبی و قومی خویش به ارض موعود بازمی‌گرداند.[8]

این رابطۀ نزدیک میان سران شاهنشاهی ایران باستان و قوم یهود، آن‌گونه که در روایات کتب مقدس و تفاسیر و منابع افسانه‌آمیز عبری (اَگادا و میدارش) آمده و سپس در میشنا و تلمود به صورتی گسترده‌تر و خیال‌انگیزتر شاخ و برگ یافته است، منبع فکری و ذهنی شعرای یهود ایران در برخورد با سرزمین و فرهنگ ایران را تشکیل می‌دهد. این شعرا از نیمۀ اول قرن چهاردهم متون کتب مقدس را -که در آن به نزدیکی و تماس میان دو ملت ایران و یهود اشاره شده است- اساس آثار منظوم خود قرار داده‌اند و حتی در آثاری که از نظر موضوع ربط مستقیمی با سرزمین و فرهنگ ایران ندارند، شخصیت‌ها و رویدادها و نمادهای تمدن ایران را در آنها گنجانیده‌اند. از دیدگاه این شعرا، پیوند باستانی بین دو ملت ایران و یهود و حس احترام متقابل میان آن دو منجر به ایجاد نوعی مشروعیت مذهبی و اخلاقی می‌شود که به موجب آن، تاریخ و سنن و منابع فرهنگی و ادبی ایران عرصه‌ای باز خواهد بود. در نتیجه، شاعر و سخن‌پرداز یهودی خود را مجاز می‌داند آنچه را با ارزش‌ها و اعتقادات مذهبی‌اش تناقض ندارد بپذیرد و در آثار خود ابراز کند. این جریان فکری و ادبی، که نتیجۀ آن مشروع دانستن منابع و تأثیرات فرهنگی ایرانی است، به دو صورت متمایز ولی مرتبط در آثار این شعرا ظاهر می‌شود. صورت اول این روند عبارت از ایرانی ساختن و نسبت دادن ویژگی‌های ایرانی به قهرمانان و رویدادهای یهودی و سامی است. برای نمونه، عمرانی در اثر حماسی خود موسوم به حنوکانامه یا ظفرنامه، که در سال 1524م و به احتمال قوی در کاشان سروده شده و موضوع آن مبارزۀ ملی و مذهبی یهود با یونانیان در سال 164پ‌م است، مکابی‌ها را ”رستم و اسفندیار“ و دشمنان آنان را ”ضحاک“ می‌نامد.[9]

در اثر رزمی دیگر عمرانی، فتحنامه، که موضوع آن مبتنی بر روایات کتب مقدس یِهوشوع، روت و کتاب اول شموئل و کتاب دوم شموئل است و در حدود 10 هزار بیت دارد، جنگجویان یهود که پس از خروج از سرزمین مصر به رهبری یِهوشوع به کنعان حمله‌ور می‌شوند میر، دلیر، گُرد، نامدار، صفدر، یل، هژبر، پهلوان و دلاور نامیده می‌شوند. این جنگجویان در پیکار با بومیان ارض موعود از تیغ، گرز، نیزه، شمشیر، تبر، تیغ و کوپال، رخت سلیح (لباس جنگ)، سپر و کمربند استفاده می‌کنند که تماماً از منابع رزمی و حماسی فارسی و به‌ویژه از شاهنامه فردوسی اقتباس شده‌اند.[10] دشمنان بنی‌اسرائیل ”کافر“ و ”آتش‌پرست“ خوانده می‌شوند و شائول، اولین پادشاه یهود، از ”فَرّ ایزدی“ برخوردار است. در تعریف خصوصیات شائول فرزند کیش، اولین پادشاه یهود، عمرانی آشکارا تحت تأثیر منابع حماسی و رزمی ایران و به‌خصوص شاهنامه فردوسی است:

یکی فرزند بودش بس دلاور       بزرگ و کامران و گُرد و صَفدَر

به خوبی در جهان همتا نبودش       ز حُسن خود به کس پروا نبودش

در آن عهد از میان نسل عِبَر        نبود چون او یکی با هیبت و فرَّ

ز رشک قامت او سرو آزاد        همی لرزید همچون بید و شمشاد

پدر او را نهاده نام شائول       جوان قابل و دانا و معقول

ز هر کس یک سر و گردن فزون بود        به خوبی وصف نتوان گفت چون بود

نظیر خود نبودش در شمایل       جوانان بر رخ او گشته مایل

پدر هرگز نکردی از خودش دور        ز رویش دیده را م یداشت پر نور

به صحرا روز و شب در شام و شبگیر       نبودی یک زمان بی رود و نخجیر

پدر مشغول بودی در شبانی       ولی شائول بکردی کامرانی

[11][12]

در عین حال، به موازات ”ایرانی‌سازی“ چهره‌ها و رویدادهای تاریخ یهود، که در منظومه‌های تاریخی و رزمی شعرای یهود نمایان است، شاهد روند واژگونه‌ای نیز هستیم که در واقع مکمل روند پیشین است . این روند که در نوشته‌های شعرای طراز اول یهود ایران و از جمله در آثار شاهین، اَمینا و خواجه بخارایی جلوه می‌کند، ”یهودی‌سازی“ چهره‌ها و رویدادهای ایران باستان است. این گرایش به‌ویژه در تعریف شخصیت و خصوصیات کورش به چشم می‌خورد و از جمله نتایج آن – که در زیر به تفصیل بیشتری به آن اشاره خواهد شد – یکی این است که کورش، در مقام نمایندۀ بارز شاهنشاهی و تمدن ایران باستان، به چهره‌ای مبدل می‌شود که نه فقط با قوم یهود رفتاری عادلانه و بزرگ‌منشانه دارد، بلکه خود عضوی از اعضای قوم یهود است. در اثر منظوم شاهین، اردشیرنامه، که حاوی حدود 6 هزار بیت است و در سال 1333م پایان یافته، کورش ثمرۀ ازدواج اردشیر (یعنی خشایارشا) و استر خوانده می‌شود. در این اثر خیال‌انگیز، که چهره‌ها و رویدادهای آن از یکسو از کتاب استر و از سوی دیگر از شاهنامه فردوسی اقتباس شده‌اند، کورشی که نیاکانش از جانب پدر کی‌قباد، کی‌کاووس، کی‌خسرو، لهراسب، گشتاسب، اسفندیار و اردشیر (یا خشایارشا) هستند، مظهر همبستگی و آمیزش میان قوم یهود و ملت ایران معرفی شده است.[13] در دانیالنامه، اثر منظوم خواجه بخارایی که شامل ۲۱۷۵ بیت است و در سال ۱۶۰۶م سروده شده، شاعر از روایات کتاب دانیال و از جمله تفاسیر افسانه‌آمیز و کتاب‌های خارجی یهود الهام گرفته است. در این اثر نیز شخصیت کورش رنگ یهودی و توحیدی می‌یابد. در یکی از فصل‌های این کتاب که طی آن داریوش و کورش در زمان نبوت دانیال نبی به جنگ بلشاصر پادشاه بابل می‌روند، ندایی از سوی خداوند یهود به گوش داریوش و کورش می‌رسد:

به هنگام گریز از غیب ناگاه       به گوش آن دو شاهنشاه در راه

به وقت صبحدم آمد ندایی       که شام تیره را آمد ضیایی

شما را بخت و دولت یار گردید        سعادت مونس و غمخوار گردید

اگر بغداد را هستید طالب        نه بگریزید چون گشتند غالب

هما ندم باز گردید و بیایید       به شهرستان بغداد اندر آیید

که بلشاصر بسی پژمرده آمد        به چنگال شما بسپرده آمد

[14]

با شنیدن ندای غیب، که نوید پیروزی به پادشاهان ایران زمین می‌دهد، داریوش و کورش به وجود آفریدگار یکتا پی برده و به او ایمان می‌آورند:

چه  بشنیدند شاهان آن ندا را       ثنا گفتند بی‌حد کبریا را

که ای اهل جهان را روزی از تو       صلاح و زهد و دین‌اندوزی از تو

ز تو شد مستقیم این کورۀ خاک        سماوات و ملایک چرخ و افلاک

شب اندر آسمان کوکب از تو       به گیتی شاه و ماه و خور از تو

جهان از قدرتت گشته مزین       به آب و سبزه و گل های گلشن

[15][16]

در ابیات فوق، مانند قطعات بسیاری در آثار دیگر شعرای یهود، یکتاپرستی کورش موجب علوّ طبع و بخشندگی او می‌شود. شاهین در اثر دیگر خود، عِزرانامه، که مبتنی بر کتاب عِزرا و روایات مربوط به تجدید بنای بیت‌المقدس دوم به فرمان کورش است، مکرراً به خصایل کورش اشاره می‌کند و جلال و عظمت دستگاه شاهنشاهی ایران و مرزهای وسیع آن را می‌ستاید.[17] اما کورش، علی‌رغم قدرتمندی و شکوه خود، انسانی متواضع است که به سرنوشت نیاکان خود می‌نگرد و از ناپایداری جلال و عظمت بشری آگاهی دارد. در این اثر نسبتاً کوتاهِ شاهین که شامل حدود 500 بیت است، کورش هنگام نشست با امیران و رایزنان خود از آنان می‌خواهد پیوسته با عدالت رفتار کنند و گویا با خود می‌گوید:

من جامۀ ظلم در نپوشم      دائم پی عدل و داد کوشم

دائم به کسی نماند این جاه      خُرّم دل آن که باشد آگاه

کو نوذر و کی‌قباد و کاووس      کو سام و سوار و رستم و توس

کو ایرج و سلم و تور و لهراسب      کو بهمن و زال و گیو و گشتاسب

زد جامۀ جانشان اجل چاک      رفتند همه یک به یک فرا خاک

زیشان به جهان نماند آثار      از گنج و سپاه و ملک و دینار

ما هم ز جهان رویم بیرون      سرگشته و زار و دیده پُرخون

بی تاج و نگین شویم و بی‌جاه      از جاه فرو شویم در چاه

[18]

یکتاپرستی و معنویتی که شعرای یهود ایران به کورش نسبت می‌دهند در عِزرانامه شاهین قدمی فراتر می‌رود و به موجب آن، حالت جناس و نزدیکی میان کورش در مقام نمایندۀ ملت و حکومت ایران و سران قوم یهود، از جمله عِزرا و حَگای و مَتَتْیا، به صورت نوعی پیمان میان دو ملت هم‌تراز و مساوی پدیدار می‌شود. در این رابطۀ خاص بین سران ایران باستان و زعمای قوم یهود، هیچ‌گونه حس حقارت یا عدم اعتماد به نفس از جانب رهبران یهود به چشم نمی‌خورد. عِزرا، بانی بیت‌المقدس دوم که شاهین او را ”شیر یزدان“ می‌خواند، در دربار کورش ظاهر و با بی‌پروایی خواستار آزادی و مراجعت قوم یهود به ارض موعود می‌شود:

چون در بَرِ بارگاه سلطان      از راه رسید شیرِ یزدان

اندر بَرِ بارگاه شه شاد      اِستاد بسان سروِ آزاد

[19]

رفتار کورش نسبت به مَتَتْیا، پیشوای روحانی قوم یهود در سرزمین ایران، بر اساس احترام و برابری دو قوم باستانی استوار است:

کورش چو وِرا بدید و بنواخت      جایش بَرِ تخت خویشتن ساخت

بنشاند وِرا به رسم و آیین      چون خسرو روم و هند و ماچین

کورش پس از آن بداد فرمان      کآباد کنند مُلک کنعان

تا خانۀ خاص را بسازند      چندی زر و سیم درو ببازند

زان قوم کلیم شاد گشتند      از کار تباه در گذشتند

تأکید بر احترام متقابل و تساوی حقوقی میان دو ملت یهود و ایران در اثر منظوم اَمینا، تفسیر کتاب استر و در اصل تفسیر مغیلت استر،[21] به وضوح نمایان است. در این اثر منظوم که شامل حدود 400 بیت است و چهره‌های اصلی آن را اَخَشْوروش (خشایارشا)، وَشْتی، استر، هامان و مُردخای تشکیل می‌دهند، شاعر محتوای کتاب استر را به زبانی شاعرانه بازگو می‌کند. در این اثر، اَمینا خصوصیات اخلاقی و به‌ویژه وفاداری و فداکاری استر را می‌ستاید و رفتار مملو از احترام و علاقۀ خشایارشا به استر را چنین توصیف می‌کند:[20]

به پیش چشم شاه استر خوش آمد      لطیف و نازنین و دلخوش آمد

وِرا شه جامۀ شاهی بپوشاند      به جای وَشْت یاش بر تخت بنشاند

[22]

در این اثر نیز اَمینا به پیوند و همبستگی خاص میان دو ملت ایران و یهود اشاره می‌کند و این قرابت را ناشی از ارادۀ الهی می‌داند:

نشست استر به تخت پادشاهی      ز امر حق به توفیق الهی

[23]

از دیدگاه اَمینا، همان خواستۀ الهی موجب می‌شود اَخَشْوروش، که شاعر او را ”شاه عالم“ می‌نامد، قوم یهود را از گزند بدخواهان برهاند و یهودیان (یا ”عبریان،“ ”ایسرائلان،“ ”یهودان“ و ”عبری‌ها“) سرانجام مورد عزت و تکریم مردم ایران‌زمین قرار بگیرند:

فراوان کافر و ترسا و هندی      ز سهم مُردخای گشتند یهودی

همه خانان شاه اعجاز و حُرمت      به عبری م ینمودند جمله عزت

[24]

چنان که در نمونه‌های فوق دیده می‌شود، برداشت‌های کتب مقدس یهود از یکسو و وجود فاصلۀ زمانی دراز با ایران پیش از اسلام از سوی دیگر شعرای یهود ایران را قادر می‌سازد چهره‌ها، رویدادها و صحنه‌های تاریخ باستان ایران و رابطۀ قوم یهود با ملت و سرزمین ایران را در قالب تصاویر خیالی و شاعرانه مجسم کنند. اما هم‌زمان که در اذهان این شعرا ایران و سنن ایرانی صرفاً با گذشتۀ دور قوم یهود تداعی می‌شود، اسلام و مظاهر رایج تمدن اسلامی محیط زنده، مؤثر و در عین حال تهدیدکننده‌ای تشکیل می‌دهند که این شعرا مستقیماً با آن روبه‌رو و در تماس‌اند. حتی مرور کلی و سطحی نوشته‌های شعرای یهود ایران خواننده را از تأثیر عمیق فرهنگ، ادب و تفکر اسلامی آگاه می‌سازد. گرچه بحث دربارۀ ریشه‌ها و نمودهای گسترده این تأثیرات از محدودۀ این مقاله خارج است، مع‌هذا می‌توان به اختصار به منابع اصلی این تأثیرات اشاره کرد. اولین عامل نفوذ تأثیرات فرهنگ اسلامی بر شعرا و نویسندگان و مفسران یهود ایران را باید در زبان فارسی جستجو کرد.

با پیدایش و تحول پارسی نو، که طی قرون هفتم تا دهم میلادی خط عربی را جایگزین خط پهلوی ساخت، جوامع یهود ایران رفته‌رفته از منابع شفاهی و کتبی پارسی نو برداشت و تغذیه کردند. هر چند مبدأ و تاریخ گویش‌های محلی جوامع یهود ایران مسایل تحقیقاتی فراوانی را مطرح می‌کند – که نیاز به توجه و مطالعۀ بیشتر دارد – بررسی در آثار و شواهد نوشتۀ فارسی -یهودی از قرن سیزدهم میلادی به بعد دلالت بر آن دارد که با افزایش تعداد واژگان و مشتقات عربی و اسلامی در آثار منثور و منظوم فارسی در عهد سلجوقی و به‌خصوص پس از حملۀ مغول (در نیمه اول قرن سیزدهم میلادی)، لغات و اصطلاحات و مشتقات عربی در آثار ادبی یهودیان ایران نیز ظاهر می‌شوند و تدریجاً رو به افزایش می‌گذارند.[25] در این زمینه مقایسۀ زبان‌شناختی ترجمه‌های فارسی – یهودی کتب مقدس با آثار منظوم فارسی-یهودی آموزنده است. در حالی که تعداد واژگان عربی و مفاهیم اسلامی در ترجمه‌ها و تفاسیر فارسی-یهودی تا قرن پانزدهم میلادی نسبتاً محدود و ناچیز است، تعداد لغات و ترکیبات و عبارات عربی و اسلامی در آثار شعرای یهود از قرن چهاردهم میلادی به بعد و از جمله در آثار شاهین و به‌ویژه در نوشته‌های عِمرانی، اَمینا و خواجه بخارایی قابل ملاحظه است. اهمیت واژگان عربی و مفاهیم اسلامی در نوشته‌های شعرای یهود ایران را باید در روابط فکری و فرهنگی نزدیک یهودیان ایران با محیط وسیع‌تر فرهنگ و زبان فارسی – اسلامی در ایران جستجو کرد. شعرای یهود ایران اکثراً تحت تأثیر مستقیم اساتید شعر فارسی از جمله فردوسی، نظامی، سعدی، عطار، مولانا، حافظ و دیگران بوده‌اند. تأثیر وافر شعرای فارسی‌زبان مسلمان بر شعرای یهود ایران نه فقط در منابع لغوی، بلکه در بافت زبان، سبک، صناعات ادبی و ساختار کلی آثار منظوم فارسی – یهودی نیز آشکار است. شعرای یهودی فارسی زبان کلاً تحت تأثیر جریانات ادبی و فکری ایران اسلامی بوده‌اند و اندیشه‌ها و تفکرات رایج ادب فارسی، به‌ویژه جهان‌بینی عرفانی و صوفیانۀ شعرای تراز اول ادب فارسی از جمله عطار، مولانا و حافظ بر شکل‌گیری فکری و ذهنی آنان سهم عمده‌ای داشته است. این تأثیر که اغلب به نحوی طبیعی و متجانس با مواد و موضوعات یهودی امتزاج یافته و در آثار منظوم و منثور فارسی – یهودی ظاهر شده، در عین حال شعرای یهود ایران را دچار نوعی تناقض و برخورد دینی و عقیدتی با محیط وسیع‌تر اسلامی نیز کرده است. علی‌رغم گرایش طبیعی شعرای یهود ایران به افکار و عواطف شعرای مسلمان پارسی گو – و گاه به سبب همین امر – در اکثر آثار شعرای یهود ایران دیده می‌شود که شاعر آگاهانه تفاوت‌های عقیدتی و مذهبی یهود و اسلام را پیش کشیده، سعی بر آن دارد هویت دینی خود را در قبال اسلام و اعتقادات اسلامی مشخص و بر آن تأکید کند.

اشاره به اختلافات اصولی میان دو مذهب یهود و اسلام و مباحثه با اعتقادات دینی و شرعی اسلام در آثار اغلب شعرای یهود ایران یافت می‌شود. گرچه در بیشتر این آثار شاعر از بحث و مجادلۀ مستقیم با اصول عقیدتی اسلام امتناع می‌ورزد، مع‌هذا با توسل به اشارات و کنایات گوناگون به منابع یهودی و اسلامی، تلویحاً با باورهای اسلامی وارد گفت‌وگو می‌شود. نمونه‌های متعددی از این موضع در کتب شعرای فارسی – یهودی موجود است که در اینجا به چند نمونۀ شاخص اشاره می‌شود.

آثار منظوم فارسی – یهودی از نظر ساختار کلی از آثار منظوم فارسی تبعیت می‌کنند و به همین سبب، آثار شعرای یهودی ایران غالباً از سه بخش مجزا تشکیل می‌شوند: مقدمه، بخش اصلی اثر و مؤخره. همچنین، به موازات آثار فارسی، کتب منظوم فارسی – یهودی بخش مقدمۀ خود را اکثراً به پنج فصل یا قطعه به قرار زیر اختصاص داده‌اند: فصل یکم: سرودی در حمد پروردگار و صفات الهی، فصل دوم: مناجات، فصل سوم: در ستایش موسی کلیم‌الله، فصل چهارم: پند و اندرز یا مدیحه، فصل پنجم: توضیح شاعر در سبب نظم کتاب. شعرای یهود ایران معمولاً از فصل‌های اول و سوم مقدمه که به ترتیب به تعریف صفات الهی و ستایش پیامبر اختصاص دارند برای توضیح اصول دینی یهود و جدل غیرمستقیم و گاه مستقیم با اصول و اعتقادات دینی اسلام استفاده کرده‌اند. برای مثال، خواجه بخارایی فصل نخستین کتاب خود، دانیالنامه، را به مدح باری‌تعالی اختصاص داده به تعریف اجمالی اعتقادات و رویدادهای کتب مقدس، از کتاب پیدایش تا روایات کتاب دانیال، می‌پردازد. سپس، در اشاره به رسالت حضرت موسی در فصل سوم کتاب غیرمستقیم موسی کلیم‌الله را با حضرت محمد مقایسه می‌کند. با اشاره به اینکه طبق اعتقادات یهود و قرآن موسی برخلاف رسول اسلام با خدواند هم‌صحبت و کلیم بوده است، خواجه بخارایی بر برتری مطلق موسی نسبت به محمد و سایر انبیا تأکید می‌کند:

بسی گستاخ بود او با خدواند      نبودش آدمی همتا و مانند

که قولاقول با حق هم‌زبان بود      کرا این رتبه از پیغمبران بود

حقیقت سروران را سروری بود      به سر پیغمبران را افسری بود

[26]

مقایسۀ تلویحی حضرت محمد با حضرت موسی و اشاره به برتری پیامبر یهود، در عِزرانامه شاهین گامی فراتر می‌رود. طبق این اثر، حضرت موسی برخلاف حضرت محمد که برای نزدیک شدن به درگاه الهی به وساطت ملایکه و از جمله جبرئیل نیاز دارد، بی‌هیچ واسطه از نزدیکی مطلق با خداوند برخوردار است:

حاجت به ملک وِرا نبودی      در دم همه کام خود بدیدی

از معجزه های آن نکوکار     ناید ز هزار یک در اشمار

[27]

در اردشیرنامه شاهین، موسی ”دانندۀ راز لن ترانی،“ ”کلیم برگزیده“ و ”گنجور شریعت الهی“ نامیده می‌شود که بنیاد و اساس دیانت راستین از او سرچشمه می‌گیرد:

جبّار جهان دلیل بودش      حاجت نه به جبرئیل بودش

بنیاد و اساس دین ازو بود     او بود دلیل راه بهبود

[28]

در گنجنامه عِمرانی مقایسۀ خصوصیات حضرت موسی با حضرت محمد ادامه می‌یابد و شاعر، ضمن اشاره به روایت معراج حضرت محمد و صعود او به آسمان، به برتری پیامبر یهود و رسالت او می‌بالد.[29]

عِمرانی ضمن مقایسۀ غیرمستقیم با رسول اسلام می‌نویسد:

آنجا که بُراق سیر می‌راند      جبرئیل ز سدره باز می ماند

محروم نشد ز هیچ درخواست     کِی بود مثال او که برخاست

[30][31]

برخلاف لحن محتاط و تلویحی ابیات فوق، عِمرانی در فصل ششم اثر مزبور که در تفسیر رسالۀ میشنایی اندرز پدران نگارش یافته است، بر برتری مطلق تورات نسبت به دیگر کتاب‌های دینی و از جمله قرآن تأکید می‌کند. با اشاره به اینکه تاریخ انبیای حقیقی در دورۀ عِزرا خاتمه یافته است، وی نبوت و رسالت حضرت محمد را که در حدود ده قرن پس از تدوین کتب مقدس یهود به وقوع پیوست غیرمعتبر و مردود می‌شمارد:

افتاد چو علم دین به عِزرا     او کرد بلند دست تورا

بنهاد بنای بیت همیقداش      کرد او همه گنج علم‌ها فاش

شد ختم به عهد از نبوت     گردید به دید اهل حکمت

[32][33]

در آثار شعرای یهود ایران معمولاً اطلاعات مستقیمی راجع به اوضاع اجتماعی، اقتصادی و حقوقی جوامع یهود ایران یافت نمی‌شود، لیکن از ابتدای قرن شانزدهم میلادی و با روی کار آمدن سلسۀ صفویه و استقرار مذهب شیعه در ایران، سختگیری‌ها و اقدامات ناملایم نسبت به اقلیت‌های مذهبی و جوامع یهود ایران افزایش یافت. اقدامات و سیاست‌های خشونت‌بار و ناشی از تعصب مذهبی مقامات صفوی در قبال جوامع یهود ایران در دوران پادشاهی شاه صفی اول (1629-1642م) و شاه عباس دوم (1642-1666م) به اوج خود رسید. در سال‌های حکومت این دو پادشاه، یهودیان ایران تحت تعقیب و شکنجۀ دستگاه‌های مذهبی و حکومتی قرار گرفته، وادار به ترک دین خود و قبول اسلام شدند. زندگی مشقت‌بار جوامع یهود ایران طی سال‌های مذکور و موارد متعدد سلب آزادی مذهبی از یهودیان در نیمۀ اول قرن هیجدهم میلادی به ترتیب در آثار منظوم بابایی بن لطف و نوۀ او بابایی بن فرهاد به تفصیل شرح داده شده است. بابایی بن لطف در سراسر اثر تاریخی خود، کتاب آنوسی (کتاب تغییر دین اجباری)، چهره‌ای تهدیدآمیز از اسلامی متعصب و ناشکیبا ترسیم می‌کند و نمونه‌های گوناگون اعمال زور و فشار علیه یهودیان را برمی‌شمارد، اما علی‌رغم مصیبت‌ها و شوربختی‌های این دوره، به ایستادگی هم‌کیشان خود در مقابل اعمال زور و خشونت مقامات صفوی هم اشاره می‌کند. برای مثال، دربارۀ مقاومت شجاعانۀ پیشوایان مذهبی یهود در مقابل فرمان شاه عباس دوم مبنی بر اعمال شکنجه و تحمیل اسلام بر یهودیان اصفهان در فصلی تحت عنوان ”غضب شدن شاه عباس بر جماعت و دو کس را به پیش سگ انداختن“ می‌نویسد:

بفرمود آنگهی آن شاه قهار          بیاوردند سگان آدمی‌خوار

بُدی مردی میان آن جماعت        همیشه کار او بودی عبادت

ملا ابا بُدی نام و نشانش        اول در پیش بردند آن زمانش

بگفت شاهش‌ که‌ای مرد یهودی        مسلمان شو که رستی از جهودی

بگفت ملا که ای شاه جهانگیر        اگر ما را کُشی از ضرب شمشیر

نمی‌گردیم ز دین خود پشیمان        نداریم گِلِه از موسی عِمران

مسلمانی به ما عارست شاها        نمی آریم ایمان غم پناها

غضب شد شاه و گفت او را ببندند        به پیش کلب او را در فکندند

پس آنگه سگ بجست مانند آهو        دو دندان برگرفت از دوش و بازو

پسآ ن صدیق حالش سرنگون شد        همان‌دم روح او بر آسمان شد

[34][35]

حتی در مواردی که یهودیان ناچار اسلام را می‌پذیرند، بابایی بن لطف مسلمان شدن آنان را امری ظاهری توصیف می‌کند که صرفاً به منظور رهایی یافتن از آزار و شکنجه صورت گرفته است. در ادامۀ شرح مسلمان شدن یهودیان اصفهان در فصلی تحت عنوان ”مسلمان شدن ایسرائلان اصفهان و کشته شدن اَهَرون‌ بن ملا یزدی“می‌نویسد:

بگفت شاه جهان با حاکم خویش        تو تا کی بند داری جمع درویش

برو اینان مسلمان کن تمامت        بیاموزان ره و رسم قیامت

هر آنکه سر بتابد اندرین راه        سرش از تن جدا کن قصه کوتاه

دوید حاکم همان‌دم سوی زندان        برون آورد همه جمع یهودان

بگفتا امر شاه جان مُطاعست        که هر کس شد مسلمانا و شجاعَست

هر آن کس کو نیارد سر به ایمان        سرش را دور سازم از گریبان

چو این از وی شنیدند آن جماعت        تو گفتی جملگی مردند به ساعت

یکایک پیش می‌رفتند پریشان        به دل گریان ولی از لب خموشان

شهادت را همی گفتند یک‌یک         زبان در شیعه و باطن پر از شک

[36][37]

اثر منظوم بابایی بن فرهاد، سرگذشت کاشان در باب عبری و گویمی[38] ثانی، در واقع ادامۀ شرح وقایع کتاب آنوسی است. گرچه این کتاب از نظر حجم محدودتر از کتاب آنوسی است و حاوی تقریباً 1300 بیت مثنوی و مشتمل بر 19 فصل است[39] و از نظر سبک و ارزش ادبی نیز با آثار شعرای برجستۀ فارسی-یهودی برابری نمی‌کند، مع‌هذا سند تاریخی پرارزشی است دربارۀ اوضاع و احوال جوامع یهود ایران و واکنش‌های فکری و عاطفی یهودیان در قبال خشونت‌های ناشی از تعصب اسلامی در اواخر قرن هفدهم و نیمۀ اول قرن هیجدهم میلادی. هر چند بابایی بن فرهاد بیشتر به سرنوشت یهودیان کاشان در سال‌های 1729-1730م می‌پردازد، اما مصیبت‌های یهودیان اصفهان، گلپایگان، همدان و خوانسار را نیز شرح می‌دهد. همانند پدربزرگ خود، بابایی بن فرهاد مسلمانان متعصب و ناشکیبا را ”پاسول“ (واژۀ تحقیرآمیز عبری به معنای مردود، نامشروع و نالایق) و ”ظالم“ می‌خواند و کتاب او سراسر انتقاد و انزجار از دستگاه‌های مذهبی و حکومتی عصر خود است. آشفتگی و نابسامانی یهودیان در فصل‌های گوناگون این اثر به تفصیل توصیف شده است. برای نمونه، در وصف مسلمان شدن اجباری یهودیان کاشان که با موافقت رئیس جامعۀ یهود این شهر (در اصل واژۀ عبری ”ناسی“) صورت گرفت، بابایی بن فرهاد می‌نویسد:

برفتند خانه و دل‌ها پُر از کین        بکردند هر زمان صد بار نفرین

خدا داند این راز و کس نداند       که آنچه ناسی  کرد خوبست یا بد

اگر چه خورد ناسی گول شیطان        برفت آخر همان از دین عِمران

به هر یک خانه‌ای یک تعزیت بود        تو گویی بلکه محشر روی بنمود

به هر یک خانه‌ای بود ماتمی چند       دمادم می‌شد غوغا و شیون

خدایا رحم کن تو بر یهودان       بکن یک مُعجزی با آل عِمران

[40][41]

بیزاری و یأس بابایی بن فرهاد از ناملایمات و ناامنی‌های این دوره به قدری است که وی از حملۀ افغان‌ها به ایران و سقوط آخرین پادشاه صفوی، شاه سلطان حسین، ابراز خشنودی می‌کند و امیدوار است که با برافتادن خاندان صفوی، شاه طهماسب یا نادرقلی‌خان افشار یهودیان را از تکدی و قساوت حکام و مقامات مذهبی متعصب رهایی بخشد:

امیدواریم که شاه طهماسب بیاید       در فتحی به روی ما گشاید

خدایا بر دلش انداز این را       بگوید جمله باشند بر دین موسی

رود بابایی هم بر دین خود باز       کند از نو دگر آغاز و پرواز

[42]

در آثار بابایی بن لطف و بابایی بن فرهاد، همانند اشعار عمرانی و خواجه بخارایی و اَمینا، خواننده به عمق شوربخیت‌ها و آرزوهای جوامع یهود ایران پی می‌برد. با این همه، در حالی که در آثار تعداد معدودی از این شعرا، از جمله در آثار بابایی بن لطف و بابایی بن فرهاد، شاعر مستقیماً به ریشه‌های مذهبی تبعیض و خشونت نسبت به یهودیان اشاره می‌کند، در آثار اکثر شعرای یهود ایران طی قرون چهاردهم تا نوزدهم میلادی اطلاع مستقیمی راجع به سیاست و رفتار مقامات مذهبی (اسلامی) و حکومتی در قبال جوامع یهود یافت نمی‌شود. در نوشته‌های این شعرا مصیبت‌ها و دشواری‌های جوامع یهود ایران در نتیجۀ ارادۀ الهی و ناشی از افول باورهای دینی و اخلاقی قوم یهود دانسته شده و به زمینۀ تاریخی و مناسبات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و مذهبی که عرصۀ حیات روزمرۀ جوامع یهود را تشکیل می‌دهند، توجهی نشده است. نظر به اینکه دیدگاه این شعرا نسبت به تاریخ و سرنوشت یهود اصولاً دیدگاهی اعتقادی است که بر باورها و آرمان‌های مذهبی و به‌ویژه اعتقادات مسیحایی و ایمان به نجات قوم یهود به دست ناجی یهود (به عبری ماشیَح) استوار است، نحوۀ مقابلۀ آنان با مظاهر گوناگون فرهنگ، اجتماع و سیاست اسلامی نیز اصولاً در چارچوب اعتقادات سنتی یهود شکل می‌گیرد. هر قدر شعرای یهود از آزار و تهدید مذهبی از جانب افراد و مقامات اسلامی و اسلام‌نما انتقاد و آن را محکوم می‌کنند و هر قدر مانند دیگر متفکرین و مفسرین یهودی ایرانی از اعمال ناملایم و خشونت‌بار دستگاه‌ها و مقامات اسلام‌گرا بیزارند، به همان اندازه نیز به مظاهر نوع‌دوستانه و شکیبای اسلام گرایش دارند و نسبت به آن احساس قرابت و وابستگی می‌کنند. این احساس نزدیکی با مظاهر گوناگون ادب، تفکر، اخلاق و هنر اسلامی تا حد زیادی ناشی از وجوه اشتراک و تأثیرات متقابل یهودیت و اسلام در زمینه‌های الهیات، فلسفه، اخلاق و شرعیات است. زمینه‌های مشابه اعتقادی و فکری میان یهودیت و اسلام شعرای یهود را قادر ساخته است از منابع فکری و ادبی اسلام آنچه را با اصول مذهبی یهود سازگار است گلچین کرده، به طور طبیعی در آثار خود وارد کنند. اما گذشته از اصول اعتقادی مشابه میان دو مذهب که در نوشته‌های شعرای یهود ایران به گستردگی یافت می‌شود، شعرای یهود پارسی‌گو تمایل خاصی به منابع عرفانی و صوفیانۀ ادب فارسی نشان داده‌اند. در آثار اکثر این شعرا مفاهیم و اندیشه‌های عرفانی اسلام نقش عمده‌ای ایفا می‌کنند و در نوشته‌های شعرای شاخص فارسی – یهودی جهان‌بینی و اعتقادات صوفیانه و عرفانی با اعتقادات و ارزش‌های مذهبی و اخلاقی یهود امتزاج یافته است. عمرانی، اَمینا، اِلیشَع‌بن شموئل سمرقندی متخلص به راغب، سیمانطوب مِلَمِد (ساکن مشهد در اواسط قرن هیجدهم میلادی) و دیگر شعرای یهود ایران تصوف، عرفان و بینش وحدت وجودی اسلامی را به هیچ‌وجه مغایر با احکام شرعی و اصول اعتقادی یهود ندانسته، بلکه به عکس پیوند عاری از تعصب و صادقانۀ این دو منبع را امری طبیعی و مطلوب دانسته‌اند که می‌تواند نوع بشر را به رستگاری سوق دهد.

[1] برای بحثی جامع دربارۀ شعرای یهود ایران بنگرید به آمنون نتصر، منتخب اشعار فارسی از آثار یهودیان ایران (تهران: انتشارات فرهنگ ایران زمین، 1352).

[2] میشنا، به معنی آموزش و مطالعه، مجموعه‌ای است متشکل از شش بخش حاوی تفسیرها و تعبیرهای احکام و قوانین تورات که در ابتدای قرن سوم میلادی تدوین شده است. تلمود، به معنی کسب دانش و تحصیل، مجموعه‌ای است وسیع شامل تفسیرها و تعبیرهای مباحث میشنا که در ابتدای قرن ششم میلادی تدوین شده است. اَگادا، به معنی افسانه، عنوان داستان‌های خیال‌انگیز و روایات افسانه‌آمیز ادبیات یهود است. میدراش، به معنی بررسی و پژوهش، شامل موعظه‌ها، تعبیرها و حکایت‌های پندآمیز دربارۀ موضوع‌های گوناگون کتاب‌های مقدس یهود است.

[3] Amnon Netzer, A Study of kh(w)āje Bokhārāi’s Daniyāl-Nāme (An Unpublished Dissertation, Columbia University, 1969), 93-100.

[4] واژۀ عبری میقداش به معنی معبد مقدس.

[5] واژۀ عبری گالوت یعنی تبعید، جلای وطن و مصائب ناشی از آوارگی.

[6] واژۀ عبری عاوون به معنای گناه و جرم با واژۀ ایمان هم قافیه نیست.

[7] برای نمونه‌های دیگر این دید تاریخی و شکایات متعدد عمرانی از درماندگی‌های ناشی از جلای وطن بنگرید به

David Yeroushalmi, The Judeo-Persian Poet ‘Emrāni and His Book of Treasure (Leiden: E.J. Brill Publishers, 1995), 159-160; 165-167 and 238-239.

[8] دربارۀ نبوت‌های اِشعیا و اشارات او به کورش ناجی و مسیح بنگرید به کتاب اِشعیا ، فصل‌های 40-55

[9] مولانا عمرانی، حنوکانامه (نسخۀ خطی 8-1183 کتابخانۀ ملی اورشلیم)، برگ‌های 29 الف-30 ب.

[10] مولانا عمرانی، فتحنامه (نسخۀ خطی 892 انستیتو بن‌صبی اورشلیم)، برگ‌های 38 الف-74 ب.

[11] عِبَر یا عابر نام یکی از اجداد عبریان و از فرزندان سام است. بنگرید به کتاب پیدایش، باب 10، آیات 10 و 25-30 و باب 11، آیات 18-26.

[12] برای توصیف کامل شائول و نقش عناصر ایرانی در این قسمت بنگرید به عمرانی، فتحنامه، برگ 140 الف-140 ب.

[13] برای متن این اثر بنگرید مولانا شاهین، اردشیرنامه (نسخۀ خطی 4600 انستیتو بن‌صبی اورشلیم)، برگ‌های 1 الف-174 ب. برای تحلیل این کتاب بنگرید به

Dorothea Blieske, Šāhin-e Širāzis Ardašīr-Buch (Tübingen, 1966);

نتصر، منتخب، 38 ، 107-178 .

[14] Netzer, Dāniyāl-Nāme, 178.

[15] در متون فارسی-یهودی واژۀ ”چو“ اغلب ”چه“ تلفظ و نوشته می‌شود.

[16] Netzer, Dāniyāl-Nāme, 178.

[17] برای متن اصلی این اثر بنگرید به مولانا شاهین، عِزرانامه (نسخۀ خطی 4600 انستیتو بن‌صبی اورشلیم)، برگ‌های 174 الف-187 ب. در اغلب مجموعه‌های فارسی-یهودی، این اثر بلافاصله پس از اردشیرنامه آورده شده است، چون از نظر محتوا در واقع ادامۀ آن اثر است.

[18] شاهین، عِزرانامه، برگ 177 ب.

[19] شاهین، عِزرانامه، برگ 181 الف.

[20] شاهین، عِزرانامه ، برگ 183 ب.

[21] واژۀ عبری مغیلا یعنی طومار.

[22] اَمینا، تفسیر کتاب استر (نسخۀ خطی 1070 انستیتو بن‌صبی اورشلیم)، برگ 9 الف.

[23] اَمینا، تفسیر کتاب استر، برگ 9 الف.

[24] اَمینا، تفسیر کتاب استر (نسخۀ خطی 936 انستیتو بن‌صبی اورشلیم)، برگ 78 ب.

[25] در خصوص تحول زبان فارسی پس از استیلای عرب و نفوذ عمدۀ عناصر عربی در آثار فارسی ادبی از دورۀ سلجوقیه به بعد بنگرید به ذبیح‌الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان فارسی (تهران انتشارات فردوس، 1371)، ج 3، بخش 1، 305-308 ؛ و ذبیح‌الله صفا، تاریخ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران تا پایان عهد صفوی (چاپ 2؛ تهران: انتشارات امیرکبیر، 2536)، 190-205.

[26] Netzer, Dāniyāl-Nāme, 97.

راجع به هم‌صحبتی موسی با خداوند در قرآن و منشأ لقب کلیم‌الله بنگرید به قرآن، سورة النساء، آیه 164.

[27] شاهین، عزرانامه، برگ 176 الف.

[28] Blieske, Ardašīr-Buch, 47.

[29] راجع به لیله المعراج یا شب معراج و صعود پیغمبر اسلام بنگرید به قرآن، سورة النجم، آیات 1-18 و سورة الاسراء، آیۀ 1. برای تحلیل این روایت قرآنی بنگرید به

A.A. Bevan, “Mohammad’s Ascension to Heaven,” in Studien zur Semitischen Philologie und Religiongeschichte, ed. Karl Marti (Bern: Giessen und Töpelmann, 1914), 51-61.

[30] بُراق نام مرکبی است که رسول اسلام در شب معراج بر آن سوار شد و وبه آسمان صعود کرد. سدره درختی است در آسمان هفتم (قرآن، سورة النجم، آیات 14-18) که مرز میان دنیای خاکی و عوالم آسمانی را تعیین می‌کند و به هیچ‌یک از مقربان درگاه الهی، حتی به جبرئیل، اجازۀ عبور از آن داده نمی‌شود. طبق اعتقادات اسلامی، حضرت محمد تنها مخلوقی است که از سدره عبور کرده است.

[31] مولانا عمرانی، گنجنامه (نسخۀ خطی 1429 سمینار الهیات یهود، نیویورک)، برگ 4 ب.

[32] واژۀ عبری بیت همیقداش یعنی بیت‌المقدس.

[33] عمرانی، گنجنامه، برگ 11 ب .

[34] واژۀ عبری صدیق یعنی نیکوکار و صالح.

[35] بنگرید به

Vera Basch Moreen, Iranian Jewry’s Hour of Peril and Heroism (New York:

American Academy for Jewish Research, 1987), 169.

[36] برای حفظ قافیه دو لغت آخر این مصراع باید ”یَک یَک“ (yak-yak) خوانده شوند .

[37] برای شرح کامل این ماجرا بنگرید به بابایی بن لطف، کتاب آنوسی (نسخۀ خطی 917 انستیو بن‌صبی اورشلیم)، برگ 27 ب–28 الف .

[38] لغات ”عبری و گویمی“ در اینجا به معنای یهودی بودن و مسلمان شدن به کار رفته‌اند.

[39] کتاب آنوسی حاوی حدود 6 هزار بیت مثنوی است و 83 فصل دارد.

[40] واژۀ عبری ناسی یعنی رئیس و به‌ویژه رئیس جامعۀ یهود.

[41] بنگرید به

Vera Basch Moreen, Iranian Jewry During the Afghan Invasion (Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 1990), 93

اکثر ابیات سرگذشت کاشان قواعد وزن و قافیه را مراعات نمی‌کنند.

[42] بابایی بن لطف، کتاب آنوسی.

کتاب فرایض: سِفِر ها میتصوت

مناظرۀ دینی آیین یهود به خط فارسییهودی کهن

این متن برگرفته از ”سِفِر ها میتصوت“ (ספר המצוות) یا ”کتاب فرایض“ مشتمل بر دستورات دینی یهود بر اساس سنت قرایی است. قراییان (Karaites) تیره‌ای از یهودیان‌اند که تورات شفاهی، یعنی تلمود، را قبول ندارند و منکر هرگونه تفسیر و توضیح تحت‌اللفظی تورات‌اند.”کتاب فرایض“ با مقدمه‌ای دربارۀ مسایل دینی به همراه عبارات مناقشه‌آمیزی دربارۀ ادیان دیگر آغاز می‌شود. این متن دینی دربارۀ توجیه و اثبات رسالت موسی نبی و علیه نوآوری‌های ”اهل کتاب“ نوشته شده است.

نسخۀ خطی این کتاب که به زبان فارسی و خط فارسی-یهودی نوشته شده از فردی با نام دکتر یهودا در سال 1920م خریداری شده و اکنون در موزۀ بریتانیا نگهداری می‌شود. این سند با ابعاد 13×16.5 سانتی‌متر جز اندک خوردگی و پارگی در برگ‌های 1 و 10 کاملاً سالم و خواناست و در شرایط مطلوبی باقی مانده است. احتمالاً برگ آغازین این سند، که به معرفی متن می‌پرداخته، مفقود شده است. از آنجا که تاریخ تألیف در متن ذکر نشده است، تعیین تاریخ دقیق تألیف آن غیرممکن به نظر می‌رسد. به‌رغم این امر، با توجه به متن فارسی-یهودی اسفار خمسه که در همین موزه موجود و تاریخ تألیف آن 1319م است، این متن می‌باید کهن‌تر و احتمالاً متعلق به سدۀ یازدهم یا دوازدهم میلادی و حتی پیش از آن باشد. همچنین، متن این سند بسیار شبیه متن فارسی-یهودی ”سند اهواز،“ حدوداً متعلق به نیمۀ اول قرن یازدهم (1021م)، است و شاید از آن هم کهن‌تر باشد.

”کتاب فرایض“ را برای نخستین‌بار دیوید نیل مک‌کنزی (David Niel Mackenzie, 1926-2001) در مقاله‌ای با نام ”یک متن مناظره‌ای فارسی- یهودی کهن“ (An Early Jewish-Persian Argument) بررسی کرد. مک‌کنزی از دانشمندان برجستۀ ایران‌شناسی بود که دانش فراگیرش شناخت گویش کُردی، زبان پشتو و زبان‌های ایرانی را در بر می‌گرفت. همچنین، نخستین‌بار با توجه به متون مانوی روشی جدید برای آوانگاری متون پهلوی پیش نهاد که هدف آن نزدیکی تلفظ واژه‌ها به نحوۀ تکلم سدۀ سوم میلادی بود. پژوهش‌های او دربارۀ متون کهن فارسی-یهودی نیز بسیار ارزشمند است. هدف این مقاله معرفی مختصر ”کتاب فرایض“ به پیروی از پژوهش ایشان است. لازم به یادآوری است که مک‌کنزی این متن بلند را به بندهای A تا X تقسیم کرده است و هر بند نیز حدوداً 12 سطر دارد.

مناظرات دینی نوشتاری یا گفتاری میان ادیان در ایران سنتی دیرینه بوده است. می‌توان این نوع مجادلات دینی را از زمان ساسانی تا اوایل دورۀ اسلامی، که مورد نظر این مقاله است، در ادبیات فارسی میانه، مانند دینکرد و شکند گمانیگ وزار (گزارش گمانشکن) یافت. شماری از فصول دینکرد برخی از اصول دین یهود و از جمله توحید را در برابر ثنویت مزدیسنا نقد می‌کند.[1] یهودیان نیز انتقاداتی به دین ایرانیان و برخی سنن ایشان در همان زمان وارد می‌کردند، و گرچه این انتقادات گاهی با تحسین برخی از سنن ایرانیان درآمیخته بود، در متون مجادله‌ای یا آثار دینی روشمند دیده نمی‌شوند. این‌گونه انتقادات گه‌گاه در تلمود، هلاخاه (Halakhah) که فقه یهود است، آگاداه، قصص و امثال (Aggadah) یا تفاسیر وادبیات رؤسای آکادمی‌های یهودیان در دوران اسلامی که دوران گائونیم (Geonic Era) نامیده می‌شدند، به چشم می‌خورد و تفسیر آنها گاه دشوار است.

متن ”کتاب فرایض“ مجادله‌ای است میان پرسشگری خیالی و شخص نویسنده که پاسخ‌دهنده است. گفت‌وگو این‌گونه آغاز می‌شود: ”اگر از تو بپرسند که از کجا می‌دانی که موسی پیامبری برای تمام جهان بود و اصولاً چه نیازی برای وجود پیامبر است، تو چنین پاسخ بده که او پیامبری برای تمام جهان بود“ (A1-3). سپس، نویسنده به توجیه و اثبات رسالت موسی می‌پردازد و معتقد است که ادارۀ امور عالم به نبوت و مدیریت عالم به نبوت وابسته است (A4-5). پس از آن، به علل آفرینش خدا اشاره می‌کند که هر آنچه آفریده است نباید حقیر شمرده شود، زیرا هیچ‌چیز را به عبث نیافریده (A7-8). نویسنده انسان را اشرف مخلوقات قرار داده و می‌گوید که خداوند هیچ‌چیز را والاتر از نوع بشر نیافریده است (B3-4). نویسنده آن‌گاه از چند تمثیل در توجیه عدم نیاز جانوران به راهنما و نیاز انسان به راهنما و مشخصاً نیاز به پیامبر بهره می‌گیرد. یکی از آن تمثیل‌ها مثال پرندگان و چهارپایان است که بدون راهنما و آموزش بنا به غریزه می‌دانند چه باید بکنند و کجا بروند. تمثیل دیگر مثال چهارپای ازشیرگرفته­‌ای است که هنگامی که در دشت و کوه رها شود، می‌داند به سوی کدام گیاه و خوراک برود (B7-D1).

نویسنده سپس غیرمستقیم به فرق میان انسان و حیوان اشاره می‌کند و معتقد است که مهم‌ترین این تفاوت‌ها در طبیعت انسان است. او دوراندیشی، تبادل و تعارض اندیشه، ناامیدی و تفکر دربارۀ بودن و نبودن را از ویژگی‌های انسان می‌داند (D1-6). اما در عین حال، نویسنده برای انسان غریزه‌ای که بتواند او را از راهنما بی‌نیاز کند قائل نیست. در تأیید این نظر مثال کسی را می‌زند که ”اندر بوستانش وارد کنی و اندر آن بوستان دار و درخت گوناگون باشد، . . . اما در آن بوستان زهری کشنده نیز وجود داشته باشد که این کس . . . آن را نشناسد. لذا او نیازمند راهنما، یعنی پیامبر، است“ (D1-E1).

در بخش دیگر، نویسنده به پرسشگر خیالی خود می‌گوید: ”اگر پرسشگری از تو بپرسد چگونه پیامبر آن دینی را که تو برآن باور داری می‌شناسی؟ تو پاسخ بده که نام او موسی است“ (E13-F3).

در اینجا نویسنده مناظرۀ دینی جالبی مطرح می‌کند و از سه گروه دینی دیگر با نام‌های مزدیسنان، مسیحیان و مسلمانان نام می‌برد. او با طرح مفاهیم فلسفی سعی در رد باور آنها دارد و در پاسخ اینکه ”چگونه می‌دانی مردی را که نامش را بردی، هم او پیامبر خدا است؟“ چنین می‌نویسد:

او را به این دلیل می‌شناسیم که پیامبر خداست، چون مردم عالم همواره با هم به مخالف می‌پردازند و برای هر مخالفتی پایه‌ای وجود دارد که نام آن دین است: یکی گبر، یکی ترسا، یکی مسلمان و یکی یهود. و اگر مخالفت این چهار گروه با هم نبود، همۀ آنها یکی می‌بودند و شک و گمانی در قلب بسیاری از مردم رخنه نمی‌کرد. زیرا همۀ آنان باید بدانند که حق کجاست و کدام است و نزد چه کسی است. اما برای کسانی که با هم موافقت ندارند، هر یک به دیگری می‌گوید که حق آن است که من بر آن معتقدم و باطل آن است که تو بدان معتقدی (F3-G2).

نویسنده ادامه می‌دهد که به سبب همین مخالفت‌ها و چند‌شاخگی‌هاست که انسان گرفتار شک و گمان شده، احتیاج به جستجو دارد، ولی برای دریافت پاسخ خود نیاز به گشتن همۀ گیتی را ندارد. سپس اضافه می‌کند که خودش هنگامی که به علت این شک و گمان در خود به اندیشه فرو رفت تا دریابد که علت آنها چیست، دریافت که سرمنشأ همۀ این شک و گمان‌ها عدم توافق مردم جهان با هم است و پی برد که برای هر چیز تضادی وجود دارد، همان‌گونه که متضاد روز شب و متضاد تاریکی روشنایی و متضاد آتش آب است. لذا نتیجه‌گیری می‌کند که وجود این تضادهاست که سبب پدید آمدن گمان و شک می‌شود (H1-G3). سپس می‌گوید که همۀ این مردمان به یک چیز اذعان دارند و آن پیامبری موسی و شناسایی او به سبب معجزاتش است (H9-J2).

نویسنده در ادامه به پرسشگر خیالی خود یادآوری می‌کند اکنون که مخالفان وجود موسی را قبول دارند، این پرسش پیش می‌آید که دربارۀ اجرای احکام او، یعنی ”بایدها“ و ”نبایدها“ که گفته، باید چه رویه‌‌ای در پیش گیرند. او را در پاسخ چنین راهنمایی می‌کند که این امر ”بستگی به اعتقاد آن مخالفین دارد،“ زیرا ”هر یک از مخالفین فرمان متفاوتی را نام می‌برند.“ اما از جمله فرمان‌‌های خدا، آنچه را که موسی خود به آن ایمان داشت، به شرح زیر یادآوری می‌کند: ”نگاهداشتن سَبِت،“ قوانین مربوط به چهارپایان [اهلی و وحشی]، طهارت و نجاست برگرفته از گبران همراه با دعاهایی از آیین مسیحیان و اعتقادات اسلامی در خصوص ”نگاهداری سَبِت“ و حرام بودن برخی از خوراک‌ها [مانند حرامی پیه و باج ستانی] K3- L1)).

در اینجا به نظر می‌رسد که نویسنده در دو نکته دچاراشتباه شده باشد. اشتباه اول اشارۀ نویسندۀ متن به اعتقاد مزدیسنان [گبران] به ”نگاهداری سَبِت“ است. به باور مک‌کنزی، هدف این کتاب توجيه و اثبات رسالت موسی ‌نبی و نيز عليه نوآوری‌های ”اهل كتاب” است. نام بردن از ”مزديسنان“ به منزلۀ یکی از پیروان ”اهل کتاب“ و ذکر سنت ”باج‌ستاني” آنها در این بخش از متن کاملاً منطقی است، اما اينكه آنها به آیین ”نگاهداری سَبِت” اعتقاد دارند و پيامبری موسی را به رسميت می‌شناسند جای تعجب دارد. مك‌کنزی در اينجا سوالي را مطرح مي‌كند که

آيا این نوشتار نشان‌دهندۀ عدم آگاهی [نويسنده] است يا مبین دعوی خاصی از جانب نويسندۀ يهودی آن ؟ آیا او سعی دارد به منظور مقابله با مخالفان، باور متفاوتی از عقاید مزديسنان را بيان کند که شکلی تدافعی و خاص دارد؟ برخلاف اديان سامی بعدی، نویسنده یک نوع جدل منطقی ارائه می‌دهد كه حتی گاهی قواعد دستوری جمله را هم زير پا می‌گذارد. جملات پايانی نویسنده از تورات را، كه همانا ”هيچ شكي در آن نيست،“ مي‌توان جسورانه‌ترين نكتۀ این جَدَل به حساب آورد و آن در عالم اسلام و كنايه به آية قرآني ”ذلك الكتاب لاريب فيه“ است.

در نوشتن بحث‌های مجادله‌ آمیز معمولاً فرض بر آن است که نویسنده آن آگاهی لازم را دارد تا دچار چنین لغزشی نشود، اما شاید بتوان حدس زد که نویسنده بر اساس اسطورۀ داستان آفرینش زرتشتی چنین گمان کرده است که مزدیسنان به ”نگاهداری سَبِت“ معتقدند، زیرا پس از آنکه اهورا مزدا در شش مرحله آسمان، آب، زمین، گیاه، جانور و مرد را آفرید، پنج روز درنگ کرد که همان ”گاهنبار“ است.

اشتباه دوم نویسنده اشارۀ وی به باور داشتن مسلمانان به ”حرام بودن پیه“ است (K8- K3). نویسندۀ متن برای دستيابی به مقصود خويش، يعني ”استواری رسالت موسی نبی،“ به اعتقادات سه گروه دیگر و یافتن وجوه مشترك آنها با دين موسی می‌پردازد تا بر اساس آن ثابت كند كه هر يك از اين گروه‌ها كه ”دين پيشين را رها کردند و دين جديد را پذيرفتند“ در اشتباه‌اند ( L8- L1). او به سنت ”باج‌ ستاني“ مزديسنان اشاره مي‌كند که شايد آن را مطابق با قرباني سوختنی و قربانی هديۀ ‌آردی تصور می‌کند. همچنين، در جایی که به اعتقاد مسلمانان به ”نگاهداری سَبِت“ و ”حرام بودن پیه“ اشاره می‌كند، شايد آنچه را در قرآن در سورۀ جمعه آمده است شبيه به ”نگاهداری سَبِت“ در نظر گرفته که می‌گوید: ”ای كسانی كه ايمان آورده‌ايد، هرگاه شما را برای نماز روز جمعه بخوانند، فی‌الحال به ذكر خدا بشتابيد و كسب و تجارت رها كنيد كه اين اگر بدانيد برای شما بهتر خواهد بود.“ در حالی که دربارۀ ”نگاهداری سَبِت“ در تورات آمده است: ”شش روز كار كرده شود و در روز هفتم ، سَبِت، آرام و محفل قدس باشد. هيچ‌ كار مكنيد. در همه مسكن‌های شما سَبِت برای خداوند است.“ در خصوص ”حرامی پیه“ نیز نویسنده چنين انگاشته است كه پيه، همان‌گونه كه در ميان يهوديان حرام است، در ميان مسلمين نيز حرام تلقی می‌شود. شايد هم نویسنده صرفاً اين قسمت از تورات را كه برای مسلمين هم صدق می‌كند به ياد داشته است که می‌گوید: ”اما پيه مُردار . . . برای هر كار استعمال مي‌شود، ليكن هرگز خورده نشود.“ در غیر این صورت، خوردن پيه گاو و گوسفند و بز در اسلام حرام نيست.

در بخش بعدی، نویسنده با یادآوری این نکات به پیروان ادیان دیگر می‌پرسد: ”حال که معترف هستید به این دین که به دست موسی نبی از پیش خدا به سوی مردمان آمده است، پس از چه روی به آن عمل نمی‌کنید؟“ (K10-12) و آنها در پاسخ می‌گویند: چون پیامبر دیگری به سوی آنها آمد و به آنها گفت که دین گذشتۀ خود را رها کنند. نویسنده پس از سخنی چند، آنها را به نداشتن شاهد و حجت محکوم می‌کند و سپس، با استفاده از تمثیل، سعی در محکوم کردن آنان دارد و می‌گوید

مانند آن است که شاهی خلیفه‌ای را برای مردم و بر شهری بگمارد و به آن شهر بفرماید که فرمان این خلیفۀ مرا اطاعت کنید و آن خلیفه را به کارهای بسیار بزرگ، استوار کند . . . و شاه مردم را فرمان دهد که هرچه این خلیفه شما را فرمان دهد، فرمان من است و اندر آن نافرمانی نباشد و بر این فرمان‌ها که من می‌فرمایم، آن را زیاد و کم نکنید، زیرا هر کس نافرمانی کند . . . نسبت به من تا جاودان عاصی هست (N5-P5).

با این تمثیل، نویسنده نتیجه می‌گیرد که سزاوار نیست مردم خلیفۀ دیگری را بپذیرند، زیرا خلیفۀ خود را به سبب نشان‌ها و معجزات و روشنگری‌های بزرگ پذیرفته‌اند. او بار دیگر مخالفان را محکوم می‌کند که بدون حجت و شاهد ”موسی نبی را رها کردند“ (Q8) و آنها را ”گسسته و دروغ‌‌زن به باور خویش“ می‌نامد (Q12-13)، زیرا مخالفان حقانیت یهودیان را بر اساس باور خویش تعبیر کرده‌اند، در حالی که یهودیان باورمند به اعتقاد خویش ثابت کردند که این فرمان خداست که به آن ‌گرویده‌اند (Q11-R1).

از بند S تا پایان، متن به فرمان اختتان پسربچۀ هشت‌روزه می‌پردازد و مستقیماً آیاتی از تورات را بیان می‌کند.

برای آشنایی بیشتر با سبک نوشتاری و زمان نوشتن این کتاب چند خط از متن فارسی-یهودی آن را با حروف فارسی-عربی و با ویرایش آن به فارسی نو ذکر می‌کنیم تا خوانندگان امروزی را با تفاوت‌های آوایی و ویژگی‌های دستوری و واژگانی آن آشنا سازیم. لازم به یادآوری است که متون فارسی-یهودی بخش مهمی از ادبیات پیش از اسلام و اوایل دورۀ اسلامی ایران را در بر داشته، نکات دستوری و واژگانی و آوایی آنها می‌تواند راه‌گشای بسیاری از پرسش‌های مهم دربارۀ زبان‌های میانه و نیز گویش‌های متفاوت آن دوران باشد. دربارۀ ویژگی‌های آوایی، دستوری و واژگانی متن بسیار سخن می‌توان گفت که این مقاله مجال آن را ندارد.

حرفنوشت

واگریت پورسیداری پورسد کو از چی بی شناسی کو ان نبیا کو دین یتو بی ایستاد کیست؟ تو پسوه دیه اوی را وگوی: کو مشه نام هیست. وکا تو را پورسد +کو ان مرد+ کو ان مرد کو این نام یاوی هیست از چی بی شناسی کو اوی هست نبیا یخودا؟ پسوه دیه ا(نیز) کو: پاین شناسیم کو اوی هیست نبیا یخودا یکا مردومن علما موخالیف هیند. وهر بونی را یاز موخالفیه اوی را نام ودین هیست. 1 گبر و 1 ترسا و یا موسلمان و یک یهود و اگر موخالفیه یاین هر چهاران نی بودی خود ++ همگان 1 بودندی و بس علما را دیل پَ گومان نی بودی کو همی ابایستی ++ ااین ان را دانیستن کو حق اکجا هیست ونزیک یکی هیست بی چیم یموخالفان را ایک ادیگر را گویند هر یکی کو حق ان هیند یمن پدیش ایستیدا هوم وباطیل ان هیست کو تو پدیش ایستیده هی.

آوانوشت

اُ اگرت پُرسیداری پُرسِد کو چه بشناسی کو آن نبیا* کو دین ای تو بِایستاد کیست؟ تو پَسُه** دِه اوی را اُ گوی: که مُشه نام هِست. اُ کَ تُرا پُرسِد کو آن مرد +کو آن مرد+ کو اِن نام ای اوی هِست از چه بِشناسی کو اوی هست نبیا ای خدا؟ پَسُه ده انَِز کو: پَ اِن شناسیم کو اوی هِست نبیا ای خدا ای کَ مردمان عالم مخالیف هِند. اُ هر بُنی را ای از مخالفیه اوی را نام اُ دِن هِست. یَک گبر اُ یک ترسا اُ یَک مُسلمان اُ یَک یهود، اُ اگر مخالفیه ای اِن هر چهاران نِبودی خود ++ همگان یَک بودندی اُ بس عالم را دِل پَ گُمان نِبودی کو همِه ابایستِه اَاِنان را دانستن حق اِکجا هِست اُ نز(د)یک ای که هِست به چیم ای مخالفان را اِیَک اِدیگر را گویند هر یَکی کو حق آن هِند ای من پدیش اِستِدَه هِوم و باطل آن هست کو تو پدیش اِستِده هِه.

متن ویراسته

و اگر ترا پرسشگری پرسد که از چه بشناسی که آن نبی که دین تو به آن ایستاده [= بناشده] است کیست؟ تو او را پاسخ ده و بگوی که نام [او] موسی هست. و هنگامی که ترا پرسد که آن مرد، که نام او این هست، از چه بشناسی که او نبی خدا هست؟ [تو] نیز پاسخ ده که به این شناسیم که او هست نبی خدا، که هنگامی که مردمان عالم مخالف [یکدیگر] هستند، و برای هر بُن [= اصل] مخالفت، [یک] نام [هست و] آن، دین هست. یک گبر و یک ترسا و یک مسلمان و یک یهود. اگر مخالفت این هر چهار [گروه] نمی‌بود، همۀ آنها خود، یکی می‌بودند و دل بسیار (مردم) عالم، به گمان نمی‌افتاد که همه بایست اینان را بدانند حق کجا هست و کدام هست و نزد چه کسی هست. اما به سبب [مخالفت] مخالفان، هر یک دیگری را گویند هر یکی که حق آن[ها] هستند که من بدان ایستاده‌ام و باطل آن هست که تو بدان ایستاده‌ای.

[1] بنگرید به دینکرد 3، فصل 150، 197.

هنری مارتین و ترجمۀ انجیل او به سبک ادبیات فارسی‌یهود: تحلیل زبان‌شناسی-معنایی

ترجمۀ متون مقدس و آثار ادبی همواره با دشواری‌های بسیار روبه‌رو بوده است. این دشواری وقتی بیشتر می‌شود که ساختار آن متن پیچیده و گاهی متشکل از چند زبان باشد، در حالی که در حالت عادی ترجمه از یک زبان به زبان دیگر صورت می‌گیرد. ترجمه‌اي كه در اين مقاله بررسی می‌شود همین پیچیدگی را دارد، زیرا هنري مارتين (Henry Martyn, 1812-1871) اناجيل چهارگانه را از انگليسي به فارسيهود ترجمه كرده است؛ سبكی نگارشی که قدمتي به اندازۀ تاريخ حضور يهوديان در ايران دارد. بعيد نيست كه اين مبلغ مسيحي انگيزۀ تبشير مسيحيت در ميان يهوديان فارسي‌زبان داشته، اما هدف ما معرفي و ارزيابي متن ترجمۀ اوست. مطالعۀ چنين متوني براي علاقه‌مندان به زبان عبري توراتي مفيد خواهد بود، زیرا فقط با يادگيري حروف عبري و آموختن قواعد مختصری از این زبان مي‌توان از عهدۀ خواندن برآمد. بررسي اين ترجمه نشان می‌دهد كه مترجم در حال يادگيري زبان فارسي بوده و هرچه به پايان كتاب نزديك مي‌شويم، جملات ساختار زباني قوي‌تري پيدا مي‌كنند.

ترجمۀ هنري مارتين از انجيل در مجموعۀ عبري كتابخانۀ آستانه مقدسه (شمارۀ 23) حضرت معصومه‌(س) قرار دارد.

ادبيات فارسيهود

فارسيهود شاخه‌‌اي از ادبيات فارسي و صورتی از متون فارسی است که با الفبای عبری نوشته می‌شود. زبان عبري 22 حرف دارد. از اين تعداد، پنج حرف هنگام نگارش در انتهاي كلمه با شكل نوشتاري متفاوتی می‌آیند. اين حروف اصطلاحاً سوفيت (סופית / Sofit) نام دارند. در جدول زير حروفی که در خانه‌هاي رنگي آمده‌اند شكل سوفيت حروف پيش ‌از خود را نشان می‌دهند.

 Tet ט  Khet ח  Zayin ז  Vav ו  Heh ה  Dalet ד  Gimel ג  Bet ב  Alef א
ط ح ز و ه د ج ب ا
 Samekh ס  ן  Nun נ   ם  Mem מ  Lamed ל   ך  Kaf כ  Yud י
س ن ن م م ل خ ك ي
 Tav ת  Shin ש  Resh ר  Kuf ק  ץ  Tsadi צ   ף  Peh פ  Ayin ע
ت ش ر ق تص تص ف پ ع

نويسندگان فارسيهود براي جبران مواردي كه ميان حروف اين دو زبان تطابق وجود ندارد، برخي از حروف عبري را به همراه علاماتي اضافي به كار مي‌برند. البته، در خصوص این حروف، متون باقي‌مانده يكسان نيستند و اختلافاتي وجود دارد و به همین سبب، خوانش‌ آنها در وهلۀ نخست حوصله بيشتري طلب مي‌كند. ديگر اينكه نباید این علایم را با نقطه‌ها و خطوطی که در کتابت عبری جنبۀ اعراب دارد، اشتباه گرفت. در جدول ذیل، برای مثال، برخی از معادل‌هاي به‌كاررفته در اين نسخه آمده است:

1  

ג

بدون علامت = گ گفته / גפֺתה
با علامت سه نقطه در زير = چ آنچه / אנגֶה
با علامت يك نقطه در زير = ج سجده / סגִדה
با علامت يك نقطه در بالا = غ آغاز / אגׄאז ؛ پيغمبر / פיגֹמבר
2 פ بدون علامت = پ پيغمبر / פיגֹמבר
با علامت يك نقطه در بالا = ف گفته / גפֺתה
3 כ بدون علامت = ك كه / כה
با علامت يك نقطه در بالا = خ خداوند / כֹדאונד
4  

ט

بدون علامت = ط طاهر / טאהר
با علامت يك نقطه در بالا = ظ ظاهر / טֹהר ؛ وعظ / ועטֹ
5  

צ

بدون علامت = ص صبر / צבר
با علامت يك نقطه در بالا = ض غضب / גֹצֹב

پيشينۀ ترجمههاي فارسيهود

نخستين متن چاپي به سبك فارسيهود ترجمۀ اسفار خمسه است كه العازار بن گرشون آن را در سال 1546م در استانبول ضمن مجموعه‌اي از تورات به چند زبان منتشر کرد. در اين چاپ، علاوه بر اصل عبري كتاب، ترگوم (ترجمۀ آرامي)، ترجمۀ عربي و فارسيهود هم وجود داشت. مترجم اين كتاب، ابن‌طاووس، از يهوديان ايران بود كه در عصر سلطان سليمان عثماني در استانبول در فرهنگستان يهودي تدريس مي‌كرد. بايد توجه داشت كه پيشينۀ اين سبك ادبي به قرن‌ها پيش از آن تاريخ و قبل از صنعت چاپ بازمي‌گردد. امروزه نسخه‌هاي خطي فراواني از شرق در كتابخانه‌هاي اروپا، مشخصاً در ايتاليا و كتابخانۀ سلطنتي لندن، نگهداري مي‌شود. در اين زمینه، پروفسور والتر فيشل در مقالۀ مفصل ”ترجمه‌هاي فارسي تورات و انجيل“ گزارش مفصلي به دست داده است که با ترجمۀ احمد آرام در سه شمارۀ راهنماي كتاب در اسفند 1338ش منتشر شد.[1]

با این همه، در خصوص اينكه هنري مارتين نسخۀ چاپي اسفار خمسه، ترجمۀ ابن‌طاووس، را در اختيار داشته يا نه اطمینان نداریم. اگر آن ترجمه در دسترس بود، با مقايسۀ دو متن می‌شد با اطمينان بيشتري دربارۀ تأثيرپذيري يا عدم آن سخن گفت.

هنري مارتين

راجع به شخصيت هنري مارتين در مقالات و كتاب‌هاي گوناگون توضيحاتي مي‌توان يافت.[2] به مقداري که برای اين مقاله نیاز است، بايد گفت كه هنری مارتین در 18 فوریه 1718م در خانواده‌ای مذهبی از طبقات نسبتاً متمول انگلستان به دنیا آمد. خانوادۀ مارتین به لحاظ عقاید دینی به اندیشه‌های مکتب متدیـسم گرایش داشتند.[3] پیروان ایـن فرقه بیشتر به فعالیت‌های خیریه و بشردوستانه اشتغال داشتند و امور تبلیغـی در خـارج از مرزهـای انگلـستان را در رأس اقدامات تبشیری خود قرار می‌دادند.[4] در 1802م و هنگامي كه قصد داشت وكيل شود، در پي حوادثي به تبلیغ مذهبي روي‌آورد و در ”انجمن اعـزام مبلـغ بـه افریقـا و مشرق‌زمین“ استخدام شد که بعدها به ”انجمن تبلیغی کلیسا“ تغییر نام داد.[5] در 1803م به کسوت کشیشی درآمد و علاوه بر وظایف روحانی، به تـدریس در کـالج سنت‌جان پرداخت و هم‌زمان، به مطالعۀ زبان‌های شرقی مانند عربـی، هنـدی، بنگالی و فارسی مشغول شد.[6] در اكتبر 1806م/مهر 1185ش فعاليت‌تبشيري خود را در هند آغاز کرد. به سرعت فارسي و اردو را فراگرفت و در همانجا با كمك منشي خود مزامير و اناجيل را به فارسيهود و برخي كتب دعا را به اردو ترجمه كرد.[7] در آن زمان 30 سال بيشتر نداشت و هند را به قصد ايران ترك كرد. مارتین بر این عقیده بود که انتشار ترجمه‌ای روان و دقیق از عهد جدید به زبان فارسی مسیر انتشار مسیحیت در جامعۀ ایران را بیش از پیش تسهیل می‌کند. این اندیشه او را برای سفر به ایران مصمم ساخت.

در ايران، با يهوديان و ارامنه و مسلمانان جلسات مناظرۀ متعددي داشت. از شيراز عازم تبريز شد تا ترجمۀ فارسي انجيل را به شاه قاجار تقديم كند كه ناموفق بود. در اين هنگام آهنگ بازگشت به ديار خود، انگلستان، کرد، اما در مسير سفر در شهر توکات (Tokat) تركيه، در 16 اكتبر 1812م بدرود حيات گفت.[8] بعدها به سبب فعاليت‌هاي ضد استعماري هنري مارتين، در حيدرآباد هند مؤسسه‌ای به نام هنری مارتین (Henry Martyn Institute: International Centre for Research, Interfaith Relations and Reconciliation) با رويكرد پژوهش و سازش ميان اديان تأسيس شد.[9] اكنون نسخه‌اي از ترجمۀ ‌فارسيهود او، كه در هند به پایانش رسانده بود و حدود 30 سال پس از فوت مترجم در 1847م و بعدها در 1881م در لندن منتشر شد، فراروي ما قرار دارد:

כתאב אנגִיל מקדס:

کتاب انجیل مقدس

כֹדאונד ורהאננדה מא ישוע מסיח

خداوند و رهانندة ما يسوع [عيسي] مسيح

از دستِ [به روایت] متي، مرقس، لوقا و يوحنا

محل نشر: لندن، 1847م

                                                            تعداد صفحه: 367 ؛ قطع: رقعي

شمارۀ باب‌ها با حروف عبري و آيات با عدد شماره‌گذاري شده‌اند، جز آنكه به جاي پنجگان نيز در حاشيه از حروف عبري استفاده شده است كه ارزش عددي ابجدي دارند: 5 = ה / ده = י / پانزده= טו / و مانند اینها. در ستون دوم جدول ذيل برگردان لفظ به لفظ ترجمۀ هنري مارتين آمده و براي وفاداري به متن از ويرايش متن پرهيز شده است.

تحليل فقراتي از ترجمۀ هنري مارتين

اكنون بخش‌هايي از ترجمۀ هنري مارتین را با دو ترجمۀ معتبر مقايسه مي‌كنيم.

انجیل متي، باب اول، آیۀ 1

1 ترجمۀ فارسیهود هنری مارتین נסב נאמה ישוע מסיח פדר* דוד פדר אברהם
2 ترجمۀ متن فوق نسب نامه يسوع مسيح پدر* داود پدر ابراهيم
3 ترجمۀ قديم كتاب نسب نامه عيسي مسيح بن داود بن ابراهيم
4 ترجمۀ سيار كتاب پيدايش** عيسي مسيح، پسر داود پسر ابراهيم.

 

* از كلمه يسوع كه صرف‌ نظر كنيم، زیرا در عربي چنين گفته مي‌شود، عبارت ”پدر داود پدر ابراهيم“ در فارسي نامأنوس است و معمولاً در نسب‌نامه‌ها ‌گفته مي‌شود فلاني فرزند فلاني و همين‌طور تا نياي مورد نظر. به نظر مي‌رسد در آن هنگام، هنري مارتين هنوز تسلط كافي به فارسي پيدا نكرده بود. در مورد مشابهی در انجیل لوقا، باب 3، آیۀ 23 تغيير و بهبودي را مشاهده مي‌كنيم:

ועמר ישוע תכׄמינא אגׄאז בסי סאל בוד גֶנאן גֶה גמאן מי דאשתנד בוד פסר יוסף פסר האלי.

و عُمر يسوع تخميناً آغاز بسي سال بود چنان چه گمان مي‌داشتند بود پسر يوسف پسر هالي.

 

** پيروز سيار نخستين جملۀ انجيل متي را ”كتاب پيدايش عيسي مسيح“ ترجمه كرده است. ايشان در توجيه عبارت ”كتاب پيدايش“ به جاي ”كتاب نسب‌نامه“ توضيحي در مقدمه و پاورقي نوشته‌اند كه ذكر آن در اينجا خالي از لطف نيست:

در متن يوناني اين جمله، لفظ ”نسب‌نامه“ (γενεαλογια) به كار نرفته است و آيه چنين آغاز مي‌شود:

Βίβλος γενέσεως Ἰησοῦ Χριστοῦ

ترجمة دقيق اين جمله چنين است: ”كتاب پيدايش عيسي مسيح.“ محقق فرانسوي رُنه لورانتَن

(Rene Leurentin)در اثر خود با عنوان دياتِسَرون جدید (Nouveau Diatessaron)، در تفسير اين آيه چنين مي‌گويد:

”در اينجا مَتّي واژه ’پيدايش‘ را به كار برده است كه در تناظر با نخستين آيه سِفر پيدايش است و با سرگذشتِ خلقت آغاز مي‌شود. چرا انجيل‌نگار در ابتداي دو قطعة نخست انجيل خود، باب اول آیات 1 و 18، دو بار اين لفظ معني‌دار را تكرار كرده است؟ از آن روي كه القا كند آمدن مسيح سرآغاز ’خلقت‌جديد‘ي است كه پيامبران از آن خبر داده‌اند.“[10]

انجیل متي، باب اول، آیات 22-23

1 ترجمۀ فارسیهود هنری مارتین ואין המה בראי אן ואקע שד כה כאמל שוד אנגֶה אן כֹדאונד באוסטה פיגֹמבר גפֺתה שדה בוד כה מי גפׄת.

אינך דכֹתרי באכרה* אבסתן כֹואהד שד ופסרי רא כֹואהד זאייד ונאם או רא עמנואל כֹואהנד כֹואנד כה תרגִמה אש אין אסת כה כֹדא בא מאסת.

2 ترجمۀ متن فوق و اين همه براي آن واقع شد كه كامل شود آنچه آن خداوند به واسطه پيغمبر گفته شده بود كه مي‌گفت.

اينك دختري باكره* آبستن خواهد شد و پسري را خواهد زاييد و نام او را عمانوئل** خواهند خواند كه ترجمه اش اين است كه خدا با ماست.

3 ترجمۀ قديم و اين همه براي آن واقع شد تا كلامي كه خداوند به زبان نبي‌گفته بود، تمام گردد.

”كه اينك باكره آبستن شده پسري خواهد زاييد و نام او را عمانوئيل** خواهند خواند.“ كه تفسيرش اين است: خدا با ما[ست].

4 ترجمۀ سيار باري، اين هم روي داد تا اين كلام خداوند كه از زبان پيامبر گفته شده بود، تحقق پذيرد.

اينك باكره آبستن خواهد شد و پسري خواهد زاد، و او را عِمانوئيل خواهند ناميد، كه معني آن ”خدا با ما“ است.

[11]

* مي‌دانيم كه متي در اينجا به کتاب اشعيا، باب 7، آیۀ 7 و باب 8، آیات 8 و10 اشاره دارد. اما تطبيق اين فقره با ظهور عيسي مسيح در درجۀ نخست از بُعد مباحث زبان‌شناسي و سپس تاريخي داراي ملاحظاتي بوده و هست و كتاب‌ها و مقالات متعددي در نقد و دفاع نگاشته شده است. عمده اختلاف در دو حوزه مطرح است:

الف. اِشكال زبانشناسي

واژۀ עלמה / almāh‛ در کتاب اشعيا محل نزاع ميان مسيحيان و منتقدان مسيحيت، اعم از يهوديان، نقادان كتاب مقدس و حتي نويسندگان مسلمان،[12] بوده است. اشكال اين است كه اين واژۀ عبري به معني زن جوان است، نه باكره. پس فهم متي از کتاب اشعیا، باب 14، آیۀ 7 نادرست و تطبيق آن با مريم مقدس موجّه نيست، بلكه در تورات عبري، معادل ”باكره“ لفظ בְּתוּלָה / betolah به کار رفته است كه با ”بتول“ در عربي هم‌ريشه و هم‌معناست. برای نمونه، در کتاب پيدايش، باب 24، آیۀ 16 آمده است ”וְהַנַּעֲרָ, טֹבַת מַרְאֶה מְאֹד–בְּתוּלָה: و آن‌ دختر بسیار نیکومنظر و باکره‌ بود.“ در پاسخ به اين اشكال گفته مي‌شود که نخست، چنین نیست که واژۀ עלמה، almāh‛ فقط به زن جوان اطلاق شود، بلكه در تورات عبري نيز شواهدي بر اطلاق آن به دختران باكره وجود دارد‌. دوم اينكه واژۀ בְּתוּלָה، betolah نيز به‌طور معين به معناي باكره نيست، در غير اين صورت جملات توضيحي بعد از اين واژه در کتاب لاویان، باب 21، آیۀ 3 (اينكه همسري نداشته باشد) يا در کتاب پيدايش، باب 24، آیۀ 16 (اينكه مردي را نشناخته باشد) اضافه و بي‌معنا خواهند بود. سوم اينكه در زبان‌هاي سامي، مثلاً ميان شيعيان، لقب بتول به فاطمه‌(س) اطلاق مي‌شود و حال آنكه ايشان فرزندان متعددي داشته است. بايد اعتراف كرد كه ابعاد اين مسئله بسيار گسترده است و بسط مفصل آن مجال دیگری مي‌طلبد.

 

ب. اِشكال تاريخي

اشكال مهم‌تر اينكه اين پيشگويي اشعيا براي آحاز بن یوتام (Ahaz b. Yothan) پادشاه یهود بوده است که حدوداً در سال‌های 750-735پ‌م می‌زیست و آن وعده در همان عصر محقق شد. مشروح اين واقعه در فصل هشتم کتاب اشعيا آمده است. اين اشكال نيز نمي‌تواند خيلي جدي باشد، زیرا هر پيشگويي ممکن است چندين مصداق داشته باشد.

** اين نام در فارسي به صورت‌هاي گوناگون نوشته مي‌شود: عِمانوئل، عِمانوئيل، ايمانوئل. اما بر اساس آوانگاري استاندارد، عِمانوئل صحيح است، زیرا اين نام واژه‌اي عبري است و نگارش آن با حرف ע آغاز مي‌شود و معادل آن در عربي و فارسي حرف عين است، نه الف. هنري مارتين نيز به درستي آن را با حرف عين نوشته است، ولی اديب سلطاني در مقدمۀ سنجش خرد ناب با اشاره به ضبط اين اسم با عين در فارسي و عربي كلاسيك، بدون توضيح بيشتري در سراسر كتاب آن را با الف نوشته است.[13]

انجیل متي، باب پنجم، آیات 21-22

1 ترجمۀ فارسيهود هنری مارتین שנידה איד כה במתקדמין גפֹתה שדה אסת כה קתל מכן והר כסי כה קתל כנד מסתוגִב קצֹא כֹואהד שד.

ליכן מן בשמא מי גוים כה הר כס בר בראדר כֹוד בי סבב גֹצֹב נמאיד מסתלזם קצֹא כֹואהד גשת והר כסי כה בבראדר כֹוד ראכא* גויד מסתלזם שורא** כֹואהד גרדיד אמא הר כס כה בבראדר כֹוד אחמק בגויד מסתחק אתש דוזךֹ כֹואהד בוד.

2 ترجمۀ متن فوق شنيده‌ايد كه به متقدمين گفته شده است كه قتل مكن و هر كسي كه قتل كند مستوجب قضا خواهد شد.

ليكن من به شما مي‌گويم كه هر كس به برادر خود بي‌سبب غضب نمايد مستلزم قضا خواهد گشت و هر كسي كه به برادر خود راكا* گويد مستلزم شورای** خواهد گرديد اما هر كس كه به برادر خود احمق بگويد مستحق آتش دوزخ خواهد بود.

3 ترجمۀ قديم شنیده‌اید که به اوّلین گفته شده است، قتل مکن؛ و هر که قتل کند سزاوار حکم شود. لیکن من به شما می‌گویم، هر که به برادر خود بی‌سبب خشم گیرد، مستوجب حکم باشد و هر که برادر خود را راقا گوید، مستوجب قصاص باشد و هر که احمق گوید، مستحّق آتش جهنّم بُوَد.
4 ترجمۀ سيار شنيده‌ايد كه نياكان را گفته شده است قتل مكن؛ و اگر كسي قتل كرد، در محكمه پاسخ عمل خويش خواهد داد.

ليك شما را مي‌گويم كه هر كس بر برادر خود خشم گيرد، در محكمه پاسخ عمل خواهد داد؛ اما اگر برادر خود را ”ابله“ خواند، در سنهدرين پاسخ عمل خويش را خواهد داد؛ و اگر او را ”نادان“ خواند، در دوزخ آتشين پاسخ عمل خويش را خواهد داد.

 

*در متن يوناني واژۀ راكا (raca ،ρακα) آمده است و در بسياري از ترجمه‌ها نيز، از جمله ترجمۀ انگليسي ASV، نيز همان لفظ با آوانگاري انگلیسي به صورت Raca آمده است. در دانشنامۀ Zondervan Illustrated Bible Dictionary در ذيل اين واژه آمده است:

در سراسر كتاب مقدس، اين واژه فقط در انجیل متی، باب 5، آیۀ 22 به كار رفته است. از نظر ریشه‌شناسی، به احتمال از ريشۀ آرامی reqā به معني ”تهي، بي‌مغز“ باشد كه اصطلاحی براي سرزنش يا توهين بوده است. اين واژۀ آرامي به كرّات در متون حاخامي به صورت عبارتی توهين‌آميز، و به معنای ”بی‌ارزش،“ ”بی‌لیاقت“ و ”حماقت“ به کار رفته است.[14]

 

** منظور ازواژه ”شورا“ دادگاه و شورای محاکمه است.

انجیل یوحنا، باب 1، آیات 2-3

1 ترجمۀ فارسيهود هنری مارتین בוד דר אבתדא כלמה ואן כלמה נזד כֹדא בוד ואן כלמה כֹדא בוד.

והמאן דר אבתדא נזד כֹדא בוד.

והר גֶיז בוסאטת או מוגִוד שד ובגֺיר אזו היגֶ גֶיז אז גֶיז האי מוגִוד שדה אסת וגִוד ניאפֺת.

 

2 ترجمۀ متن فوق بود در ابتدا كلمه و آن كلمه نزد خدا بود و آن كلمه خدا بود.

و همان در ابتدا نزد خدا بود.

و هر چيز به وساطت او موجود شد و به غير از او هيچ‌چيز از چيزهايی كه موجود شده است وجود نيافت.

3 ترجمۀ قديم در ابتدا کلمه بود و کلمه نزد خدا بود و کلمه خدا بود.

همان در ابتدا نزد خدا بود.

همه‌چیز به‌واسطة او آفریده شد و به غیر از او چیزی از موجودات وجود نیافت.

4 ترجمۀ سيار در آغاز کلمه بود و کلمه نزد خدا بود و کلمه خدا بود.

در آغاز نزد خدا بود.

همه‌چیز به میانجی او بود، بی او هیچ نبود.

انجیل‌نگار در پنج آیۀ آغازین انجیل یوحنا، سروده‌ای کهن‌تر را تکرار می‌کند که برگرفته از حکایت آفرینش است، حکایتی که با عبارات ”خدا گفت . . . چنین شد“ تقطیع می‌شود. محتمل است که دو آیۀ نخست را که در ابتدا و انتهای آن تکرار انشایی ”نزد خدا . . . نزد خدا“ آمده و وزن دونیمه‌ای قطعه را می‌گسلد، انجیل‌نگار خود افزوده باشد تا مؤید الوهیت مسیح شود که کلمۀ تجسد یافته است.[15]

سخن پاياني

هنري مارتين از مبشران پركار در هند و ايران بود و اين ترجمۀ او از جمله‌ آثاري است كه در منابع فارسي برای معرفي او محل توجه نبوده است. ترجمۀ حاضر مانند هر متن ترجمه‌اي ديگر نيازمند تحليل‌هاي بيشتري است که مجالی دیگر می‌طلبد.

صفحات نخست كتاب انجيل مقدس

                     صفحۀ نخست انجيل متي           صفحۀ نخست انجيل مرقس                       صفحۀ نخست انجيل لوقا                 صفحۀ نخست انجيل يوحنا

[1] براي توضيحات بيشتر دربارۀ تاريخچه و انگيزه‌هاي گرايش به اين مدل نوشتار بنگرید به ناهید پیرنظر، ”ادبيات فارسيهود ميراث يهوديان ايران،“ ايرانشناسي، شمارۀ 53 (بهار 1381)، 123-140؛

http://www.7dorim.com/cultures/Faisihood.asp/.

علاوه بر اين، بنگرید به م. ژ. دارمِستِتر، ”نسخه‌هاي خطي به زبان فارسي‌يهودي،“ ترجمۀ احمد سمیعی (گیلانی)، در احمد سمیعی (گیلانی)، گلگشتهای زبانی و ادبی (تهران: هرمس، 1389)، 541-548؛ نیز حیدر عیوضی، ”برگ‌هايي از ادبيات فارسيهود در كتابخانۀ مسجد اعظم قم،“ پژوهشهاي ادياني، شمارۀ 2 (زمستان 1392)، 157-172.

[2] بنگرید به مجيد سائلي كرده‌ده، ”رسالات جدلي در باب مسيحيت و اسلام: مجموعه مشاجرات قلمي هنري مارتين و علماي شيعه،“ پيام بهارستان، سال 2 شمارۀ 7 (بهار 1389)، 617-644.

[3] Robin E Waterfield, Christians in Persia: Assyrians, Armenians, Roman Catholics and Protestants (New York: Barnes & Noble, 1973), 90.

[4] ‌Williston Walker, A History of the Christian Church (New York: Scribner, 1959), 545-565.

[5] F. L. Cross and E. A. Livingstone (eds.), (13 March 1997). The Oxford Dictionary of the Christian Church (3rd ed.; New York: Oxford University Press, 1997), 1046.

[6] محمودرضا اسفندیار، ”نگاهی به مجادلات قلمی هنری مارتین و عالمان عصر قاجار دربارۀ نبوت خاصه،“ پژوهشنامۀ ادیان، سال 1، شمارۀ 2 (1386)، 30.

[7] Sidney Lee (ed.), “Martyn, Henry,” in Dictionary of National Biography (London: Smith, Elder & Co, 1893), vol. 36, 103.

[8] Samuel Wilberforce (ed.), Journal and Letters of the Rev. Henry Martyn B. D (London: Seeley and Burnside, 1837), 407.

[9] وبگاه این انستیتو در آدرس زیر در دسترس است:

http://www.hmiindia.or/.

[10] عهد جدید، ترجمۀ پیروز سيار (تهرانک نی، 1387)، 37.

[11] كذا، صحيح: בואסטה، در متن حرف واو / ו و الف / א جا به جا نوشته شده‌اند.

[12] برای نمونه بنگرید به محمدعلی حسنی (داعی الاسلام)، ”صفاخانه اصفهان در گفتگوي اسلام و مسيحيت،“ نشر اديان (1393)، 179-180.

[13] ايمانوئل كانت، سنجش خرد ناب، ترجمۀ ميرشمس‌الدين اديب سلطاني (تهران: اميركبير، 1390)، CI.

[14] J. D. Douglas and Merrill C. Tenney, Zondervan Illustrated Bible Dictionary (Silva: Moisés, 2011), 1204.

[15] عهد جدید، ترجمۀ پیروز سیار، 469.

لتُِرایی: گویش یهودیان اصفهان

مقدمه[1]

واژه لُتِرایی با تلفظ‌های گوناگون عموماً در لغتنامه‌های ایرانی از جمله در فرهنگ جهانگیر، فرهنگ رشیدی، برهان قاطع، آنندراج، انجمنآرای ناصری و لغتنامۀ دهخدا به لهجه‌هایی اطلاق می‌شود که به منظور عدم درک معنی آن برای بیگانگان ساخته شده باشند. این واژه در کاشان لُفتایی، در گلپایگان لُتَرایی و در کرمانشاه لُتُرایی تلفظ می‌شود. در این مقاله، جز مواردی که در متن دقیقاً ذکر شده است، از تلفظ لُتِرایی استفاده شده است.

واژه لُتِرایی در جوامع یهودی ایران بزرگ، مخصوصاً در بین یهودیان ایرانی و افغانی، به معنی ”غیرتورایی“ و به لهجه‌هایی اطلاق می‌شود که یهودیان شهرهای گوناگون ایران به منظور عدم درک آن برای غیریهودیان به کار می‌بردند. این لهجه‌ها در عین داشتن شباهت های گوناگون با هم دیگر متفاوت بوده و در شهرستان‌هایی از جمله بروجرد، اصفهان، گلپایگان، کاشان، کرمان، کرمانشاه، خمین، مشهد، شیراز، یزد و تهران حتی تاکنون به کار رفته‌اند. به گفتۀ احسان یارشاطر، قدیمی‌ترین نسخۀ غیریهودی که این واژه در آن به کار رفته است، کتاب حدود العالم، متعلق به قرن دهم میلادی، و در جایی است که نویسنده دربارۀ مردم استرآباد سخن گفته است. او گزارش می‌دهد که ”اهالی این شهر به دو زبان صحبت می‌کنند، اول زبان لُتارای استرآبادی و دوم زبان فارسی گرگانی.“

پس از آن، ذکر این واژه را بار دیگر در لغتنامۀ دهخدا می‌بینیم که با نقل از حاشیۀ فرهنگ اسدی نخجوانی دربارۀ معنی واژۀ لیف چنین می‌گوید: ”در لوترا ریش را لیف گویند.“ همچنین، در فرهنگ جهانگیری، دو بیت از تاریخ وصاف به نقل از شاعری با نام ایدجی ذکر شده است که در آن لفظ لُتَرا ”زبانی مرموز و غیر قابل درک“ توصیف شده است. در برهان قاطع، واژۀ لُتِرایی در زبان فارسی به معنی نوعی زبان ساخته‌شدۀ مصنوعی مانند زبان زرگری آمده است.

چنانچه واژه لُتِرایی را، که به زبان عبری غیرتورایی معنی می‌شود، در مقابل واژۀ ”تورایی“ به معنی ”زبان تورات“ بشناسیم و آن را زبان محاورۀ یهودیان بدانیم، چگونگی ورود اولیۀ آن به زبان فارسی آشکار می‌شود. چه بسا کسانی که نویسندۀ حدود العالم در استرآباد از ایشان یاد کرده است و زبانشان را لُتارای گزارش کرده است، جامعۀ یهودی‌ آن شهر بوده باشند.

زبان لُتِرایی آمیخته‌ای از زبان‌های عبری و فارسی و تعدادی واژگان آرامی است. گروهی از ضمایر، صفات، اکثر اسم‌ها و حروف اضافه ریشۀ سامی دارند، در حالی که ضمایر فعلی، پیشوندهای وجهی، ضمایر پسوندی و بیشتر ادات و ساختمان جملات ایرانی است. زبان لُتِرایی در عین آنکه در هر ناحیه اکثراً قواعد دستوری آن ناحیه را پذیرفته است، به علت شباهت کلی با دستور ایرانی و استعمال واژگان عبری مشترک کم‌و‌بیش در اکثر جوامع یهودی ایرانی قابل فهم است. فقط در ناحیه فارس و به سبب تفاوت ریشه‌های فعلی این شباهت نسبت به سایر نواحی کمتر است.

احسان یارشاطر واژگان مشترک زبان لُتِرایی را به چهار گروه تقسیم می‌کند:

  1. گروه واژگان عبری: این واژگان اکثراً بدون هیچ تغییری استفاده می‌شوند و از آن جمله‌اند واژگان ”راشا“ به معنی ”شر یا شرور،“ ”عافار“ به معنی ”زمین و خاک“ و ”قاطان“ به معنی ”کوچک.“
  1. گروه واژگان عبری با اندک تغییر آوایی: از جملۀ این گروه‌اند واژگان ”پونیم“ با تلفظ عبری ”پانیم“ به معنی ”صورت،“ ”هاتور“ با تلفظ عبری ”هاتول“ به معنی ”گربه“ و ”پالیتا“ در همدان و ”پاروتا“ در مشهد با تلفظ عبری ”پروتا“ به معنی ”پول.“
  1. واژگان عبری با تغییر معنی و گاهی آوایی: از جمله‌اند ”پِتاح“ در عبری به معنی ”ورودی یا دروازه“ و در لُتِرایی خمین به معنی ”در،“ ”یاحید“ در عبری به معنی ”یگانگی یا تنها“ و در لُتِرایی به معنی ”خالی،“ ”آبی“ در عبری به معنی”پدرم“ و در لُتِرایی به معنی ”پدر،“ ”بِنِیچی“ در عبری با تلفظ ”بِنی“ به معنی ”پسر من“ و در لُتَرایی به معنی ”بچه/پسربچه.“
  1. گروه واژگان مشترک عبری و آرامی که اکثراً مربوط به دوران تدوین تلمودند. از جمله واژگان ”لیبا“ با تلفظ ”لیبا“ در آرامی و ”لِو“ در عبری و در لُتِرایی به معنی ”قلب،“ ”کافار“ با تلفظ عبری و آرامی مشترک به معنی”دهکده“ و در لُتِرایی به معنی ”بازار،“ ”پاسول یا پاسیالا“ با تلفظ عبری و آرامی مشترک به معنی ”فاقد صلاحیت“ و در لُتِرایی به معنی ”غیریهودی/مسلمان.“

سوای این تقسیم‌بندی، اسم‌ها و صفات لُتِرایی نیاز به تحقیق بیشتری دارند.

اعداد لُتِرایی اکثراً از ریشۀ عبری می‌آیند و از یک تا ده به ترتیب عبارت‌اند از اِحاد ، شِتَیم، شالوش، اَربع، خَمِش، شِشا، شمونه، تِشعا، وعساراه.

ضمایر شخصی”من، تو، او، ما، شما، ایشان“ نیز با ریشۀ عبری به کار برده می‌شوند: ”اَنی (من)، اَتا (تو)، اوهایی (او)، آنیا (ما)، کولام اَتِم (شما)، اوهایا (ایشان).“

پیچیده‌ترین قسمت زبان لُتِرایی ریشۀ افعال و صرف آنهاست. افعال فارسیهود دارای ریشه‌ها و اشتقاقات محدود است، بیشتر به این علت که لُتِرایی اصولاً زبانی محدود و محاوره‌ای است.

  1. در بعضی موارد، ریشۀ عبری افعال آشکار است. مانند فعل عبری ”هُلِخ“ به معنی ”راه رفتن“ که در لُتِرایی مشهد به صورت ”بِلِخ“ و در لُتِرایی یزد به شکل ”وِلِخ“ به معنی ”رفتن“ به کار می‌رود.
  1. هر فعل ممکن است دارای معانی گوناگون و گاهی هم متضاد باشد. لذا، اغلب افعال را با اضافه کردن پیشوند یا کلمات مکمل به صورت فعل مرکب با معانی متفاوت صرف می‌کنند. برای مثال، ریشۀ فعل عبری ”اِز“ به معنی ”رفتن“ دارای معانی دیگری از جمله ”آمدن“ یا “رسیدن“ هم هست و با اضافه کردن پسوند فارسی (ون)، ”اِزون“ (اِز+ ون) به معنی ”بردن“ یا ”آوردن“ می‌توان آن را متعدی ساخت. وجه امری با پیشوندهای امر و نهی ”باِزون“ (بِ+اِز+ون) به معنی ”ببر یا بیاور“ و ”نَاِزون“ (نَ+اِز+ون) به معنی ”نبر یا نیاور“ صرف می‌شود. همین ریشۀ فعلی با اضافه کردن پیشوند ”وا“ معنی دیگری به خود می‌گیرد. بدین ترتیب، ”وااِز“ (وا+اِز) به معنی ”برگشتن“ یا ”بازگشتن“ درمی‌آید.

گروهی از افعال لُتِرایی دارای ریشۀ آرامی بوده که مشترکاً در عبری تلمودی هم دیده می‌شوند و شاید در غیر این صورت در زبان عبری دیده نمی‌شدند. از جملۀ این افعال می‌توان از ریشۀ فعل ”پِریس/ پیریس“ به معنی ”خوردن یا نوشیدن“ نام برد.

اصولاً وجود ریشه‌های سامی عبری قدیم و آرامی در زبان لُتِرایی این پرسش را پیش می‌آورد که آغاز گفتار لُتِرایی در ایران از چه دوره‌ای است. آیا یهودیان ایرانی این زبان را در دورانی که هنوز در ایران به زبان آرامی شرقی صحبت می‌شد آغاز کردند؟ سبب دیگر این شبهه این است که ریشۀ بعضی از این افعال آرامی در زبان عبری نیست و نمی‌تواند از زبان عبری به جامعۀ یهودی رخنه کرده باشد. یکی از این افعال ریشۀ فعل ”دِلیدَن“ در زبان آرامی، ”دِحِل“ به معنی ”ترسیدن،“ است که در زبان عبری چنین فعلی وجود ندارد. در صورت درست بودن این فرضیه، امکان پیدایی لُُتِرایی در جوامع یهودی ایرانی به زمان‌هایی قدیم‌تر می‌رسد.

در هر حال، وجود واژگان سامی فراوان در لُتِرایی که از زبان‌های عبری قدیمی و زبان آرامی سرچشمه می‌گیرند شاهدی بر قدمت حضور ساکنان یهودی در ایران است. لُتِرایی در شهرهای یهودی‌نشین ایران باید متعلق به قبل از دورانی باشد که یهودیان لهجه‌های محلی خود را برای محاوره به زبان فارسی یا سایر لهجه‌های ایرانی کنونی ترک نکرده و زبان محاورۀ آنان برای همشهریان غیریهودی اطرافشان قابل درک بود و لذا، با استفاده از کلمات سامی (آرامی و عبری) سعی داشتند آن را برای اطرافیان غیریهودی خود نامفهوم سازند و واژگان عبری بعدی کم‌کم از نوشته‌های مذهبی عبری در آن راه یافته است.

مسلم این است که زبان لُتِرایی در همۀ جوامع یهودی ایرانی، به استثنای جامعۀ یهودی کردستان، رایج بوده است. گرچه تفاوت‌هایی لغوی بین لهجه‌های لُتِرایی دیده می‌شود، همه به نوعی به هم شباهت دارند و این شباهت ریشۀ مشترک این جوامع را آشکار می‌سازد.

در خصوص زبان یهودیان کردستان باید متوجه بود که لهجۀ آرامی یهودیان کردستان هیچ ارتباطی با ریشۀ زبان لُتِرایی نداشته و رشد و تکاملش مسیر دیگری پیموده است.

مارتین شوارتز، استاد دانشگاه برکلی، در مقالۀ ”لُتِرایی“ نتایج تحقیقاتش را در پی مقالات احسان یارشاطر در سال‌های 1977 و 1989م نوشته و پژوهش‌های سایر استادان در زمینۀ زبان لُتِرایی را نیز عرضه کرده است.[2] به عقید، او، پیدایش زبان لُتِرایی ریشه در دوران اولیه هخامنشی دارد. شوارتز نشان می‌دهد که چگونه این زبان در قرون وسطا از جانب مسلمانان نیز به صورت یک زبان ”زیرزمینی“ استفاده می‌شده و لغت‌های آن وارد زبان‌های کولی‌های ایران و آسیای میانه شده و حتی هنوز هم در تاجیکستان به کار می‌رود. شوارتز در پاسخ سوال یارشاطر مبنی بر اینکه آیا لغات عبری پس از تشکلیل زبان لُتِرایی وارد آن شده است یا خیر، پاسخ مثبت می‌دهد و معتقد است که بالمآل، واژگان عبری و آرامی هر دو منابع گوناگون گسترده‌ای در توسعۀ زبان لُتِرایی بوده‌اند. شوارتز با عرضۀ نمونه‌هایی وجود واژگان لُتِرایی را در گسترۀ لغات ایرانی تأیید می‌کند. او در پایان چنین نتیجه می‌گیرد که زبان لُتِرایی را هم اکنون نه تنها می‌توان نوعی گویش کهن یهودیان ایرانی شمرد، بلکه می‌توان آن را گویشی دانست که نفوذ قابل توجهی در توسعۀ شاخه‌های زبان فارسی و عموماً خود زبان فارسی داشته است. نگاهی به تاریخ این گویش تأثیر جنبه‌های روابط قومی و طبقاتی را در خاورمیانه و آسیای مرکزی آشکار می‌سازد.

 

تفسیری در بارۀ گویش‌های زبان یهودیان ایرانی: لهجۀ اصفهانی[3]

یهودیان ایران بزرگ

آغاز تاريخ پراکندگی قوم يهود و اسکان عدۀ بی‌شماری از آنان در سرزمین‌هایی که بعداً ضمیمۀ خاک ایران شد به هفت قرن قبل از ميلاد می‌رسد. ورود آنان برای اولین‌بار پس از شکست ده اسباط اسراییل به وسیلۀ امپراتوری آشور اتفاق افتاد و پس از آن، در قرن ششم قبل از میلاد به دنبال خرابی معبد مقدس در اورشليم توسط بخت‌النصر به بابل آورده شدند. استقرار يهوديان در ایران‌زمین در دورۀ هخامنشی و کورش کبير با رفتار انسانی، هم‌ياری و برادری صورت گرفت. آنان مورد حمايت دولت وقت قرار گرفتند و برای اولين‌بار اميد و احساس آزادی را، خارج از رويا، در قلب خود احساس کردند. همین امر باعث شد هر گروهی از آنها به شهرهای مختلف گسيل و از جمله در مناطق آذربايجان، همدان، کاشان، يزد فارس و اصفهان ماندگار شوند. از آنجایي که شرايط محيطی و اقليمی اصفهان شباهت زيادی به اورشليم داشت، عدۀ کثيری به‌خصوص اصفهان را برای اقامت دايم انتخاب کردند. در حال حاضر، هنوز هم خانواده‌های بسياری در اصفهان باقی مانده و آنجا را موطن اصلی خود می‌دانند. از جمله آثار و يادگارهایی که هنوز هم از اين قوم در این ناحیه موجود است کنيساها و قبرستان باستانی يهوديان اصفهان در منطقۀ پير بکران است. این قبرستان که مقبرۀ ”استر خاتون“ و به قولی”سارح بت آشر،“ نوادۀ حضرت یعقوب، در آنجاست، شاهد يکی از قديمی‌ترين سنگ‌نوشته‌های چند هزار ساله است. این نوشته‌ها که بر سر در يکی از ديوارهای داخل کنيسا نصب شده است، به خط عبری برجسته و شامل آياتی از تورات است.

يهوديان اصفهان در گذشته در محله‌ای به نام جوباره، که درحوالی مسجد جمعه است، قرار گرفتند. این محله در روايات گذشته اسامی مختلفی همچون ”يهوديه،“ ”جهودانک“ و ”داراليهود“ و غيره داشته است. علاوه بر جوباره که يکی از قديمی‌ترين محلات اصفهان است، دو ناحيۀ ديگر دردشت و گلبهار، که یهودیان آن را گُلبار می‌نامیدند، نیز يهودی‌نشين بودند. محلۀ جوباره از دو کوچۀ سنگلاخی و خاکی به موازات يکديگر و کج و معوج، با تعدادی کوچه‌های مقطع، تشکيل می‌شد و در دو طرف کوچه مغازه‌های متفاوت، يک مدرسۀ ابتدایی، حمام عمومی، قصابی کاشر و نانوایی و غيره قرار داشت. در این محله همچنين حدود بيش از 20 کنيسا برای عبادت ساخته شده بود که تعدادی از آنها جزء آثار باستانی شناخته شده و هنوز باقی‌اند.

شغل اهالی یهودی اصفهان اغلب پيله‌وری، دوره‌گردی در دهات، سلمانی و بقالی و امثال آن بود و در آن زمان از امنيت نسبی برخوردار بودند. علي‌رغم زندگی سخت با امکانات محدود، يهوديان به موسيقی، اشعار و سروده‌های فولکلوريک، که پديدۀ ذاتی آنها بود، علاقۀ وافری داشته، بين آنها هنرمندانی در نواختن تار، کمانچه، نی، فلوت و دنبک و آواز و غيره شهرت بسزایی داشتند.

يهوديان اصفهان در حفظ و حراست و پاسداری از ميراث فرهنگی و هنری ايران با عشق فراوان کوشا بودند، اما زبان و لهجۀ يهوديان به‌طور کلی در شهرهای گوناگون با کمی تفاوت مخلوطی از زبان پهلوی پارسی و لهجه‌های مردم محلی و گه‌گاه به همراه کلماتی از عبری يا ساير زبان‌ها بود. به همین ترتیب، زبان ”جيدی“ محلۀ جوباره يهوديان اصفهان معجونی است از زبان فارسی با لهجۀ شيرين اصفهانی که شيفتگی و جاذبۀ خاصی دارد. اگر سری به شهرک سِدِه يا خمينی‌شهر امروز بزنيد، مسلمانان آن منطقه از نظر زبان محلی گويشی خيلی شبيه به زبان جيدی محلۀ جوباره اصفهان را تکلم می‌کنند، زیرا آنان هم بقايایی از يهوديان جوباره اصفهان‌اند که در دوران صفويه به زور و تهديد مسلمانی را قبول کردند؛ چنان که هنوز زن‌های سِدِه به شيوۀ زنان يهودی شب‌های شنبه شمع روشن می‌کنند. برای آشنایی با زبان جيدی نمونه‌هایی از لغات، صرف افعال، جملات، ضرب‌المثل‌ها و آثاری از ادبيات آن را نقل می‌کنیم.

واژگان شخصی و خانوادگی

بووا (پدر)، ماز (مادر)، پير (پسر)، دُت (دختر)، مِرِه (شوهر)، جَن (زن يا عيال)، خُخ (خواهر)، بِزار (برادر)، آريس (عروس) و اُوير (آبستن).

 

واژگان غذاهای سنتی و غذا خوردن

اُو (آب)، سندی (هندوانه)، اُواش (آبگوشت)، گُندی (کوفتۀ نخودچی)، گيپا (نوعی پلو و سيرابی توپُر)، گندی تُوِه (شامی کباب) و یَخنی (آش).

 

واژگان و جملات مرتبط با مکالمه

شالوم (سلام)، بِم بِر (بمیر) و گومَم بُو نَنگارون (مي‌خواستم صحبت نکنم).

 

واژگان امور مذهبی

داراش (روضه‌خوانی)، ميصوا (ثواب)، آقالا (تطهیر و پاک کردن ظروف برای عید پسح)، آسور (حرام)، کِتوبا (قباله)، تامه (نجس)، مِلِخ مُوَت (ملک‌الموت)، سليحوت (مناجات)، شيکور (مست)، سَرصِما (قصد یا بهانه)، وَريُو (بي‌قرار) و نقاما (شکنجه).

 

صفات و اسم‌های توصیفی و حالات

گوشدار (حافظ)، وَرشوری (خجالت)، اُوُری (آبرو)، عَلِلا (بهانه)، حُخما (عقل)، حيما (غصه)، تاسگی (ویار)، ویشِه (گرسنه)، اُجوم (تهوع) و تاجه (تازه).

 

کُنيه‌ها و القاب

در گذشته شناسنامه و اسم فاميلی وجود نداشت و لذا، افراد را متناسب با خصوصيات ظاهری، اخلاقی، شغلی و غيره خطاب مي‌کردند برخی از این القاب عبارت‌اند از اَُورام مقبوله (ابراهيم خوشگله)، شالوم قُمپزی، آشر عدسی (عدسی‌فروش)، اسحاق عبایی (اسحق عبافروش)، ايسحاق مُخالی (اسحق مُخ‌خالی)، اُورام قِلا (ابراهيم شبيه کلاغ)، پير قليون (پسر دراز)، دکتر حَيوون (دامپزشک)، رحمين چِله (رحيم خُله)، رُووِن وِزَق (روبن شبيه قورباغه)، آکرومگال (شیمون کله‌گنده)، شِلِمو گَرِه (سليمان کِچل)، فرج کناس (کسی که شغلش حمل مدفوع برای ساختن کود بود)، اورام کرگِدن (اورام نَکَره)، ساقی تمبک‌جَن (ساقی تمبک‌زن)، مرتضی قوزی، ماماچه (قابله)، مرواری خُنازه ( مرراید لوسه)، نَحما سياتُوِ (نَحمای سيه‌چهره)، زخریا نی‌قليون (زکریا بلندقد)، رُوِنِ ويعاره (روبن بي‌عاره) و آشِر پینیربند (آشِر پنیرساز).

 

سایر کلمات و اصطلاحات غیرمشابه در فارسی نو

سَرصِما (قصد یا بهانه گرفتن)، بَر مینان ( کریه و بسیار زشت)، وِرمونه ( وسواس)، وَریو (مضطرب)، خوناز (لوس و ازخودراضی)، ذَغنه بوط (بسیار تلخ و مزخرف)، لوبارا (حرف نزن/مواظب باش)، نقاما (شکنجه)، اَقوزیم (صدا زدن اهانت‌آمیز اشخاص) و عولام بِشِته ( ازدنیارفته/هلاک‌شده).

 

نمونه‌هایی از مصدر افعال

شِزَن (رفتن)، دَرکَفَتَن (افتادن)، ذونَن (دانستن)، اِمَرتَن (شکستن)، پَرسَن (پرسیدن)، اِش‌ مَرتَن (شمردن)، اِش ناسَن (شناختن)، فِراتَن (فروختن)، بی رین تَن ( بریدن)، خِسَرتَن (سرما خوردن) و خُسَّن (انداختن).

 

نمونه‌هایی از ادات پرسش

چُند (چند)، چِکا ( چرا)، کووا (کجا) و چِقَذ (چقدر).

قوانین صرف زمان و وجوه افعال نیاز به بررسی زبان‌شناسی دارد. قدر مسلم آن است که این ریشه‌ها با ریشه‌های زبان فارسی هم‌خوانی دارد تا زبان‌های عبری یا عربی. برای معرفی چگونگی صرف ضمایر و افعال چند نمونه از ضمایر شخصی و افعال صرف‌شده را در زمان‌های حال و گذشته فقط برای نمونه ذکر و توجه علاقه‌مندان به جنبه‌های دستوری این زبان را به نوشته‌هایی در این زمینه از احسان یارشاطر، مارتین شوارتز، آمنون نتصر و سایر گویندگان محلی این لهجه جلب می‌کنیم.

نمونه‌های ضمایر شخصی

  1. ضمایر شخصی ملکی متصل به اسم

اول شخص مفرد: (م)، اول شخص جمع: (مون)، دوم شخص مفرد: (د)، دوم شخص جمع: (دون)، سوم شخص مفرد: (ش)، سوم شخص جمع: (شون).

                                                    

نوم (اسم)

نومُ-م (اسمم)، نومُ-مون (اسممان)، نومُ-د (اسمت)، نومُ-دون (اسمتان)، نومُ-ش (اسمش)، نومُ-شون    (اسمشان).

بووا (پدر)

بووا-م (پدرم)، بووامو- مون (پدرمان)، بووا-د (پدرت)، بووامو-دون (پدرتان)، بووا-ش (پدرش)، بووا-شون (پدرتان).

  1. ضمایر شخصی متصل به فعل

زمان حال و آینده

اول شخص مفرد: (ونِ+ ه)، اول شخص جمع: (یمِ+ ه)، دوم شخص مفرد: (ی+ ه)، دوم شخص جمع: (یدِ+ ه)،

سوم شخص مفرد: (وِ+ ه)، سوم شخص جمع: (نِدِ+ ه).

اِمُوسَن (آموختن)                                          

ِامُوس- ونِه (می‌آموزم)        ، اِمُوس– یمِه (می‌آموزیم)، اِمُوس- یه (می‌آموزی)، اِمُوس- یدِه (می‌آموزید)، اِمُوس-وِه (می‌آموزد)، اِموس-ندِه (می‌آموند).

صدای /ه/ در بعضی افعال حذف می‌شود.

 

مَرَتن(مردن)

مِر- ونه        (می‌میرم)، مِر- یمه (می‌میریم)، مِر- ییه (می‌میری)، مِر- یده (می‌میرید)، مِر – ووه (می‌میرد)، مِرِ – نده (می‌میریند).

گومَن (خواستن): فعل متغیر

گومِ- ه (می‌خواهم) ، گوم- موِنه (می‌خواهیم)، گومَ- د (می‌خواهی)،    گوم- دونه (می‌خواهید)، گو- شِه (می‌خواهد)،   گوم- شونه (می‌خواهند).

زمان گذشتۀ ساده

اِمُوسَن (آموختن)

اِموسَ- م (آموختم)، اِموسَ- مون        (آموختیم)، اِموسَ- د (آموختی)، اِموسَ- دون (آموختید)، اِموسَ- ش (آموخت)، اِموسَ- شون (آموختند).

گومن (خواستن)

گومَ- م (خواستم)، گومَ- مون (خواستیم)، گومَ- د (خواستی)، گومَ- دون (خواستید)، گومَ- ش (خواست)،         گومَ-شون (خواستند).

در برخی افعال حرف /ب/ نیز در ابتدا اضافه می‌شود.

مَرَتن(مردن): ب + ریشه فعل+ ضمایر شخصی

ب- مَرت- وم (مُردَم)، ب- مَرت- یم (مُردیم)، ب- مَرت- ی (مُردی)، ب- مَرت- ید (مُردید)، ب – مَرت- . (مُرد)، ب- مَرت – ند (مُردَند).

زمان گذشتۀ استمراری

واژۀ /بو/ به آخر فعل ماضی اضافه می‌شود.

 

اِمُوسَن (آموختن)                                          

اِمُوسَ- م – بو (می‌آموختم)، اِمُوسَ- مون- بو (می‌آموختیم)، اِمُوسَ- د- بو (می‌آموختی)، اِمُوسَ- دون- بو (می‌آموختید)،

اِمُوسَ- ش- بو (می‌آموخت)، اِمُوسَ-شون- بو (می‌آموختید).

 

گومَن (خواستن)                                           

گومَ- م – بو (می‌خواستم)، گومَ – مون- بو (می‌خواستیم)، گومَ- د- بو (می‌خواستم)، گومَ – دون- بو (می‌خواستید)، گومَ -ش- بو (می‌خواست)، گومَ – شون- بو (می‌خواستند).

مَرَتن (مردن)

ب- مَرتِ- م- بو (می‌مُردَم)، ب مرتِ- مون- بو (می‌مُردیم)، ب- مَرتِ- د- بو (می‌مُردی)، ب- مَرتِ- دون- بو (می‌مُردید)، ب – مَرتِ- ش- بو (می‌مُرد)، ب- مَرتِ –شون- بو (می‌مُردَند).

فعل امر

بی + ریشه + ضمایر شخصی

 

امُوسَن (آموختن)

بی+ موس (بیاموز)، بی+ موس+ید (بیاموزید).

گومَن (خواستن)       

گو+به (بخواه)،    گو+دِ+دون (بخواهید).

 

مَرَتن (مردن) 

بم+بِر (بمیر)، بم+ بِرید (بمیرید).

اشعار یهودیان اصفهان

بهار و نوبرانه

  1. باهار نَه نوبَروُم بارتِه گل از گُل وِ تَيرُم بارتِه

(بهار نه نوبر آوردم                         گل از گل بهتر آوردم)

  1. نبات و نیشکر دارون شیرین شعر تَرُم بارِته

(نبات و نیشکر دارم                       شعر شیرین تازه آوردم)

                         

تو نازنین

  1. بِه اَر باغ و بِه اَرصحرا گِه شونِه بِه اَرسرو و صنوبر گِه رِسونِ

(به هر باغ و به هر صحرا که می‌روم              به هر سرو و صنوبرکه می‌رسم)

  1. به اَریا گِه خذا خَب کَرتِه بنِون تورا اِی نازنین وِیتَر وِنونِه

(به هر جایی که خدا آنجا را خوب کرده   ببینم تو را ای نازنین بهتر می‌بینم)

 

زن مازندرانی

  1. دِلُم می‌خواد پینیر بادیونی دِلُم می‌خواد زن مازندرونی

(دلم پنیر بادیونی می‌خواهد              دلم زن مازندرانی می‌خواهد)

  1. پینیر بادیونی مزه داره زن مازندرونی غمزه داره

(پنیر بادیونی مزه دارد                     زن مازندرانی غمزه دارد)

  1. بیا دختر بجون یک بِراُرد مَکِش سورمه به چشمای خُمارد

(بیا دختر به جان برادرت               به چشمان خمارت سورمه نکش)

  1. مَکِش سورمه که بی‌سورمه رشیدی کبابُم کِردی و سیخم کشیدی

(سرمه به چشم نکش که بی‌سرمه قشنگی      کبابم کردی و به سیخم کشیدی)

دخترک گریزپا

  1. دُت چیه کواشیِه تِجیِه تندتند شیِه

(دخترک کجا می‌روی                         می‌دوی تندتند می‌روی)

  1. یا خشا آسه چِه بِشِه دارِه مونا کِشیهِ

(کمی آهسته برو                     داری مرا می‌کشی)

  1. مون تو را دو سُود دارون گومِه بی یون بِد خاصون

(من تو را دوست دارم                        می‌خواهم بیایم خواستگاری)

  1. اما اِگه جَنُم نِبِه مِثِل با خاجِم بِه بِه

(اما اگر زن من نشوی                        مثل بابابزرگم بشوی)

 

شراب شیفرا

  1. شیفرا وِرُس و یایین بار بِرام بی ریج و بِنگار

(شیفرا بلند شو و شراب بیاور               برایم بریز و صحبت کن)

  1. یایین گِه شیفرا بارو شیرین و مِزِه دارو

(شرابی که شیفرا بیاورد                         شیرین است و مزه دارد)

  1. یایین اینو و یایین او یایین کارُش اَمینو

(شراب این است و شراب این              شراب کارش همین است)           

 

عروس مقبول

  1. آریس مَقبیلُم بارتِه چه جازیه خشبُش بارته

(عروس مقبولی آورده‌ام                      چه جهازیه خوبی آورده)

  1. نه ناز دارو او نه گَوّا اَمِه کاراش پُر میصوا

(نه ناز دارد و نه نخوت                       همۀ کارهایش پَر است از ثواب)

  1. کِزِه دارو او پاکیزه اِز اَنگُشتاش طِلا ریزه

(خانه‌دار است و پاکیزه                     از انگشت‌هایش طلا می‌ریزد)

  1. چه خوش خُلقو چه مِهرِبون نه قُربِندوه نه سرعون

(چه خوش‌اخلاق و چه مهربان است          نه غر میزند و نه بهانه می‌گیرد)

  1. خلاصِه اَرچی گه دارو تو قلب اَمِه یا دارو

(خلاصه، هرچه که دارد               در قلب همه جا دارد)

  1. یه سال بِوَذشت وِرَق گِردونه بیده رِوال جَندگی وارونه بیده

(یک سال گذشت و ورق برگشته                روال زندگی وارونه گشته)

  1. آریس مُقبُلیم دُمُش کی آرنه بواید نِواید سر از تخمش کی آرته

(عروس خوشگلم دُم درآورده           بگویید نگویید سر از تخمش درآورده)

  1. نه از مهرو محبت خِبَری او نه از شستن نه از بِپشَن خِبری او

(نه از مهر و محبت خبری هست            نه از شستن و پختن خبری هست)

  1. اَمَش قُر بَندد و وه سُرعون خونوه کِلافِش کرتِه کّل اهل کِزِه

(همش غر می‌زند سرعون می‌خواند          کلافه کرده کل اهل خانه را)

  1. عجب دنیای آما دیوِنه بِبِده خدا فریادمون با تا چی بووه

(عجب دنیای ما دیوانه گشته است      خدا فریادمان باد تا چه پیش است)

[1] این مقدمه برگرفته از مقالات احسان یارشاطر و مارتین شوارتز است که با ترجمه و ویرایش ناهید پیرنظر فراهم آمده است. بنگرید به

Ehsan Yarshater, “Judeo-Persian Jargon: Lotera’I,” in Judeo-Persian Communities of Iran, ed. Houman Sarshar (New York: Encyclopædia Iranica Foundation, 2011), 198; Martin Schwartz, Encyclopaedea Iranica, S.V. “Lotera’i.”

[2] Ehsan Yarshater, “Judeo-Persian Jargon: Lotera’i”,‌ in Judeo-Persian Communities of Iran, ed. Houman Sarshar (New York: Encyclopaedia Iranica Foundation, 2011), 198. Based on the article originally written in Journal of the American Oriental Society (1977), 1-7; also at http://www.iranicaonline.org/articles/judeo-persian-x-judeo-persian-jargon-loterai‌; Martin Schwartz, Encyclopaedea Iranica, S.V. “Lotera’i.”

[3] برگرفته از ایوب ابراهیمی، اصفهان نصف جهان: گویش یهودیان محلۀ جوبارۀ اصفهان (چاپ 2؛ لوس‌آنجلس: ایوب ابراهیمی، 2006).

تاریخ ایران در کتاب انوسیم بابایی بن لطف

برخی از نوشته‌های فارسیهود علاوه بر ارزش‌های گوناگون زبان‌شناسی، مذهبی، ادبی و اجتماعی دارای ارزش تاریخی‌اند. از آن جمله کتاب انوسیم بابایی بن لطف است که در این مقاله به جزء کوچکی از آن می‌پردازیم که حکایت مهاجرت اجباری یهودیان از گرجستان به ایران در عهد صفویه است. کتاب انوسیم گرچه در چند دهۀ اخیر توجه پژوهشگران فارسیهود را جلب کرده است، از حیث ارزش تاریخی جز برای گروهی معدود ناشناخته است، در حالی که وقایع بسیاری از تاریخ ایران و ایرانیان یهودی در لابه‌لای صفحات آن به چشم می‌خورد.

انوسیم، سرودۀ شاعر یهودی بابایی بن لطف، شرح احوال یهودیان را در دوران صفویه از سال 1613 تا 1662م به نظم درآورده است. حوادث دوران شاه عباس دوم تا زمان حملۀ افغان و پایان سلسلۀ صفوی را نیز بابایی بن فرهاد، نوه یا نبیرۀ بن لطف، دنبالۀ آن و تحت عنوان فصل دوم با نام ”کتاب سرگذشت کاشان“ آورده است. در آخر هم شخصی با نام ماشیح بن رفائیل فصلی دربارۀ زمان نادر شاه به آن اضافه کرد.[1] 

در خصوص بررسی‌های قبلی دربارۀ ارزش تاریخی این کتاب در وهلۀ اول به نام حبیب لِوی برمی‌خوریم. ایشان بعضی از قسمت‌های آن را به خط و نثر فارسی و با ذکر نمونۀ اشعار بازگو کرده است.[2] پس از آن، ورا مورین (Vera Moreen) در                                      Hour of Peril and Heroism Iranian Jewry’s به این کتاب پرداخت. مورین در این اثر و مقالاتی که بعد از آن نگاشت گوشه‌هایی از وقایع این دوران را به زبان انگلیسی برای پژوهندگان گزارش و نقد کرد.[3] مقالات آمنون نتصر نیز از جمله در دانشنامه ایرانیکا و تاریخ یهود در عصر جدید به هر دو زبان های فارسی و انگیسی روشنگر بعضی از این وقایع بود.[4]

دراین مقاله به گوشه‌ای از این کتاب می‌پردازیم که چگونگی مهاجرت یهودیان را از گرجستان به ایران در زمان شاه عباس اول صفوی توصیف می‌کند و از شرایط زندگی، علت مهاجرت و روابط یهودیان با حاکمان وقت آگاه می‌شویم. شرح این ماجرا همچنین گوشه‌هایی از چگونگی پیوستن یهودیان اسپانیا را به یهودیان مقیم ایران برای خواننده روشن می‌سازد. کتاب انوسیم محققاً یکی از منابع معدود دربارۀ شرایط زندگی یهودیان است که بابایی بن لطف در سال 1656م و پس از گذشت 40 سال از آغاز دورۀ صفویه آغاز به سرودن آن کرد.[5]

برای تأیید گفتار شاعر می‌توان به منابع دیگری از جمله منبع مستند تاریخ دربار صفوی، تاریخ عالمآرای عباسی، نوشتۀ اسکندر منشی  مراجعه کرد که گزارش وقایع آن دوران را سال به سال از منظر دربار صفویه منعکس کرده است.[6] همچنین، تاریخ آراکل تبریز که در زمان شاه عباس دوم در سال‌های 1651 تا 1662م، با سه سال فاصله، نگارش یافته است می‌تواند با کتاب انوسیم مقایسه شود. تاریخ آراکل تبریز شرح مفصلی از تاریخ ارامنه در دوران شاه عباس اول را در اختیار می‌گذارد.[7] از مراجع معتبر دیگر، علاوه بر پاره‌ای گزارشات پراکنده در پشت کتاب‌های مقدس، باید از یادداشت‌ها و خاطرات جهانگردان و مسافرانی مانند پیترو دِلاواله ایتالیایی           Pietro Della Valle, 1586-1652)) یا ژان شاردن فرانسوی

 (Jean Chardin, 1643-1713) نام برد. برای مقابله و برگرداندن نمونه‌های اشعار از فارسیهود به خط فارسی از سه نسخۀ خطی کتاب انوسیم در مرکز فرهنگی بن‌صوی در اورشلیم، کتابخانه ملی مرکزی اورشلیم وابسته به دانشگاه عبری اورشلیم و نسخۀ شخصی حبیب لِوی استفاده کرده‌ایم.[8]

ارزش تاریخی و ادبی کتاب انوسیم

اهمیت کتاب انوسیم به سبب ارزش تاریخی آن است، زیرا یگانه اثر تاریخی مستند فارسیهود در دوران ایران اسلامی است. با این همه، از منظر ارزش ادبی به علت اشکالات عروض و قافیه شاید ارزش چندانی نداشته باشد. هرچند شاعر کوشیده است روایت خود را در بحر عروضی هَزَج مسّدس محذوف ( مفاعیلن مفاعیلن فعولن) به نظم درآورد، شاید بهتر باشد در بعضی صفحات نثری موزون و مقفی دانسته شود تا شعر. به همین علت، ویراستار در تصحیح اوزان و قوافی آن کوششی نکرده و سعی شده است متن بدون ویرایش به خواننده معرفی شود. فقط در موارد لازم به تفاوت نسخ مختلف اشاره و به توضیح معانی لغات عبری یا مهجور فارسی در پانوشت بسنده شده است.

 

نگاهی به تاریخ اسکان یهودیان در ایران

یهودیان ایرانی در چهار دورۀ اصلی به صورت گروهی به خاک ایران بزرگ وارد شدند. اولین دوره دوران اسارت آشور در سال 722پ‌م و اسکان یهودیان در نینوا بود که در سال‌های 611 تا 609‌پ‌م و در زمان مادها به ایران پیوست. دومین دوره زمان اسارت در بابل به سال 586پ‌م و آزادی آنان به دست کورش بزرگ بود که کورش در خصوص ورود به خاک ایران یا بازگشت به اورشلیم به آنان حق انتخاب داد. سومین دوره پس از خرابی معبد دوم در سال 70م واقع شد. در این دوران، بعضی از یهودیان و بسیاری از دانشمندان اورشلیم به میل خود به مراکز علمی بابل در اطراف تیسفو ن نقل مکان کردند. آخرین دورۀ مهاجرت گروهی یهودیان به ایران در زمان صفویه و در دوران شاه عباس اول روی داد؛ دورانی که در این مقاله بدان می‌پردازیم و در مراجع ایرانی و غیرایرانی، به علت کمبود مرجع، کمتر به شرح آن پرداخته‌اند.

علت عدم توجه به این بخش شاید موقعیت زمانی این دوره، حدود یک قرن و اندی پس از تفتیش عقاید مذهبی اسپانیا و خروج اجباری یهودیان از آن سرزمین، باشد؛ دورانی که برای یهودیان غربی یکی از تاریک‌ترین ادوار زندگی آنان بود و برای ایران دورۀ اوج گرفتن تشییع و جهان‌گشایی پادشاهان صفویه و پیکارهای آنان با امپراتوری عثمانی. از این دوران در یادداشت‌های مسافران خارجی به ایران یا نوشته‌های گروه‌های زرتشتی و مسیحی ایرانی کمتر می‌توان نامی از یهودیان جست.

برای بررسی مهاجرت یهودیان ساکن گرجستان به ایران باید ابتدا نگاهی به تاریخچۀ گرجستان و ارمنستان و روابط ایران با آنان و شرایط زندگی یهودیان در آن سرزمین‌ها بیفکنیم . 

شاه عباس اول و اسکان یهودیان در ایران: قایع مستند تاریخی سال‌های 1611-1615م

گرجستان در قرون شانزدهم و هفدهم میلادی، یعنی از اوایل تشکیل دولت صفویه (1501-1731م) تا دوران شاه عباس اول ( 1581-1629م) در بسیاری از مواقع بین دو کشور پُرقدرت ایران صفوی و امپراتوری عثمانی دست به دست می‌شد. در اینجا مقصود از گرجستان در واقع قسمتی از ارمنستان است که ضمیمۀ گرجستان شده و فرمانروایی بر آن تحت نظر دو کشور ایران و عثمانی به فرمانداران محلی سپرده شده بود.[9

یهودیان ساکن گرجستان از ساکنان قدیم شیروان و قراباغ بودند که در زمان تسلط عثمانی‌ها به ولایت کاختی (Kakhetia) در گرجستان مهاجرت کرده، تحت حمایت اسکندرخان، حاکم وقت، در کنار ارامنۀ ساکن گرجستان در آرامش زندگی می‌کردند.[10] پس از اسکندرخان و به دنبال نزاع بین فرزندان او در سال 1606م، بنا به درخواست اهالی و با پشتیبانی شاه عباس که گنجه را فتح کرده بود، حکومت به نوۀ اسکندرخان، تهمورس، رسید که از کودکی در دربار صفوی به گروگان رفته بود.[11]

در این فاصله، شاه عباس شهر فرح‌آباد یا طهان سابق را در مازندران به سال 1611م بنا نهاد.[12] در سال 1613م واقعه‌ای رخ داد که مایۀ بر هم خوردن روابط دوستانۀ شاه عباس با امیران گرجستان شد. این اختلاف بر سر خوراشان، خواهر لوارساب‌خان امیر ولایت کارتلی (Kartelia)، بود؛ زنی که پس از شنیدن وصف او هم تهمورس‌خان و هم شاه عباس خواستارش بودند.[13] ازدواج خوراشان با تهمورس‌خان علی‌رغم مخالفت مکرر شاه عباس بدون اجازۀ پادشاه ایران سرگرفت. بنا به نوشتۀ آراکل تبریز، همین امر چنان خشم شاه را برانگیخت که به فکر لشکرکشی به گرجستان افتاد. از سوی دیگر، چون حاکمان گرجستان، یعنی تهمورس‌خان و لوارساب‌خان، پس از این ازدواج با هم نسبت سببی پیدا کرده بودند، در مقابل حملۀ احتمالی شاه عباس متحد شدند.[14]

شاه عباس پس از خبر اتحاد سلاطین گرجستان به منظور تنبیه آنان عازم گرجستان شد. اما بر این فکر بود که اگر در قراباغ به عذرخواهی نزد او آمدند، آنها را ببخشد. علت این لشکرکشی را اسکندر منشی صرفاً سرپیچی این دو حاکم از فرمانبرداری شاه ایران می‌داند، زیرا مطابق قرارداد آماسیا Amasya)) که بین ایران و عثمانی بسته شده بود، گرجستان به دو نیمۀ تحت نفوذ بین ایران و عثمانی تقسیم شده، ولایات کاختی‌، کارتلی و مسخیا  (Meskhia) تحت نفوذ ایران درآمده بودند.[15]

پس از شنیدن خبر لشکرکشی شاه عباس، تهمورس‌خان مادرش، کتایون، و دو پسرش را با هدایا در تفلیس به نزد شاه عباس برای وساطت و طلب بخشودگی فرستاد، اما به علت سعایت دیگران این کدورت رفع نشد و پس از مدتی تهمورس‌خان شنیدکه مادر و دو پسر خردسالش به دستور شاه عباس به ایران فرستاده و پسرانش به اجبار مسلمان و مقطوع‌النسل شده‌اند. پس از شنیدن این خبر، از ترس نزد لواراسب، حاکم ولایت کارتلی، گریخت و از آنجا هر دو به امیر گرجستان عثمانی پناه بردند. لواراسب‌خان در 1614م به خدمت شاه عباس آمد و تسلیم شد، اما تهمورس‌خان پایداری کرد و مکرراً بسیاری از سرداران قزلباش و سربازان ایران را از بین برد و عاقبت نیز سلطان عثمانی را به  جنگ با ایران برانگیخت. در همین سال (1614م) بود که شاه عباس با سپاه گرانی به گرجستان تاخت و فرمان قتل عام و غارتگری داد. نصرالله فلسفی از قول پیترو دِلاواله گزارش می‌کند که تهمورس‌خان در مقابل تهدید شاه عباس مقاومت کرد و در نتیجه کشورش را از دست داد، گرجستان به ویرانه‌ای مبدل شد و بسیاری از رعایا و نزدیکانش به اسارت درآمدند.[16]

به دنبال همین لشکرکشی و پس از آنکه شاه عباس شیروان و قراباغ را گرفت، فرمانی صادر کرد که طبق آن، ساکنین کاختی که در گرجستان به دنیا نیامده بودند، اعم از مسلمان و مسیحی و یهودی، به شهرتازه‌ساز فرح‌آباد در مازندران برده شدند. از اهالی متولد گرجستان نیز کسانی را که پشتیبان دولت عثمانی بوده یا در جنگ به آنان یاری رسانده بودند به فرح‌آباد منتقل کردند.[17] در واقع، سال 1614م آغاز اولین دورۀ انتقال یهودیان گرجستان به فرح‌آباد بود .[18]

 

وقایع مستند سال‌های 1616-1617م

در سال 1616م، پیشروی‌های حکومت عثمانی به سمت گرجستان ناآرامی‌هایی در منطقۀ مرزی پدید آورد و در داخل گرجستان هواداران تهمورس‌خان بر علیه قوای حکومتی شورش کردند و خواهان بازگشت او به کاختی شدند.[19] هیچ یک از این دو خبر شاه عباس را، که در مازندران بود، از ماندن در استرحتگاه خود بازنداشت، به‌خصوص هنگامی که خبردار شد دولت عثمانی قصد حمله به ایران را ندارد. با این همه، سرداران خود را برای احتیاط از تبریز به قراباغ فرستاد و امیر قراباغ، علیقلی‌خان و اسفندیاربیگ را به منظور بستن راه تهمورس‌خان به سمت شیروان به نواحی کاختی و کارتلی گسیل کرد. اهالی گرجستان و طرفداران تهمورس‌خان شبانه او را از راهی که برای سپاه قزلباش شناخته نبود گذراندند و با گروهی مشتمل بر 5 تا 6 هزار سواره‌نظام به قرارگاه قزلباش حمله کردند. پس از اندکی مقابله، سپاه قزلباس میدان را خالی کرد و سپاه تهمورس‌خان جایگزین سپاه قزلباش شد.[20]

 

شاه عباس که در جنگ‌های سال-های 1613-1614م در ناحیۀ گرجستان حدوداً 100 هزار زن و کودک ارمنی را به اسارت برده بود، هنگامی که خبر بازگشت تهمورس‌خان به گرجستان و شکست سپاه قزلباش را شنید، سخت برآشفت و فرمانی برای جمع‌آوری سپاه به منظور مقابله با او و اشاعۀ اسلام صادر کرد.[21] در نوروز سال 1616م از راه دریای مازندران به گنجه رسید و به امیران لشکرش، علیقلی‌خان و اسفندیاربیگ، ملحق شد. پس از رسیدن به تفلیس حکومت ولایت کارتلی را که تا آن زمان به نام لواراسب‌خان بود به میرزاخان، داوود بن لواراسب، سپرد که اسلام آورده بود و خود از تفلیس روانۀ ناحیۀ کاختی برای مقابله با تهمورس‌خان شد.[22]

 

شاه عباس سپاه خود را به دو بخش تقسیم و ناحیۀ کاختی را از دو طرف محاصره کرد. در این هنگام، اهالی گرجستان در میان جنگل‌ها برای دفاع پنهان شده بودند. چون هنوز گروهی از اهالی گرجستان در ساحل دیگر رودخانه بودند و اهالی محل هم قایق‌ها را پنهان کرده بودند، شاه عباس با سواره‌نظام خود به آب زد. در آنجا سپاه قزلباش به همراه قورچی‌ها بسیاری از افراد گرجی و مرکز سلاح آنان را تخریب کردند.[23] این نبرد خونین چند هفته ادامه داشت و مسیحیان شهر زَغَم نیز به گروهی از سپاه قزلباش حمله بردند. اسکندر منشی گزارش می‌دهد که ناحیۀ کاختی به علت سرپیچی‌های تهمورس و شورش اهالی آن ناحیه شکستی را متحمل شد که شاید بعد از ظهور اسلام بی‌سابقه بود. بنا به گزارش اسکندر منشی، تعداد کشته‌شدگان که زنان گرجی زیبایی هم در میان آنان بودند به حدود 60 هزار و تعداد زندانیانی که شاه عباس از آنها سان دید، قریب 100 هزار یا بیشتر بود که اسکندر منشی تعداد آنان را بیشتر تخمین زده است.[24] تهمورس‌خان تا سال 1626 همچنان به مخالفت با شاه عباس و جنگ و گریز پرداخت تا عاقبت از در اطاعت درآمد و شاه عباس نیز او را بخشید و در حاکمیت کاختی او را به رسمیت شناخت.[25] در خصوص لواراسب‌خان گفتنی است که هرچند شاه عباس او را در سال 1614م بخشید بود،[26] در آخر فرمان کشتن او را در جلوی گلاب‌قلعه شیراز به سال 1622م صادر و پس از آن خود تفلیس را تصرف کرد.[27]

 

اعتبار تاریخی گفته‌های بابایی بن لطف در مقایسه با سایر منابع تاریخی در شرح احوال یهودیان گرجستان

پژوهشگرانی چون آمنون نتصر و وِرا مورین در اکثر موارد سندیت کتاب بابایی بن لطف را تشریح و ثابت کرده‌اند.[28] با این همه در مواردی اندک نیز گفته‌های شاعر با حقایق تاریخی متفاوت است. یکی از این موارد که ورا مورین آن را یادآور شده تاریخ بنای شهر فرح‌آباد است که بابایی بن لطف به اشتباه این تاریخ را پس از وقوع جنگ شهر زَغَم و به دست یهودیان می‌داند، در حالی که در تاریخ عالمآرای عباسی بنای این شهر را دقیقاً در سال‌های 1611-1613م ذکر کرده است.[29] نباید از یاد برد که بابایی بن لطف معاصر آراکل تبریز بود و با توجه به زمان نگارش و نظم کتاب در 1656م، احتمال دارد که خود این اخبار را از شاهدان عینی شنیده باشد. شاعر دو فصل ازکتاب خود را به یهودیان مقیم گرجستان و چگونگی اسکان آنان در شهر فرح‌آباد مازندران اختصاص داده است. این دو فصل مربوط به وقایع حملۀ دوم شاه عباس به گرجستان، یعنی سال‌های 1616-1617م، است. مطابقت و همخوانی گزارش بابایی بن لطف با جنگ‌های این دوره از ذکر نام شهر زَغَم پیداست که هم در اشعار بابایی بن لطف و هم گزارش اسکندر منشی در تاریخ عالمآرای عباسی در توصیف این جنگ‌‌ها آمده است.[30] در آغاز این فصل، شاعر از شرایط زندگی یهودیان در این شهر سخن گفته و زندگی آنان را در عین محدود بودن نسبتاً راحت توصیف کرده است، به طوری که در آنان هیچ تمایلی به مهاجرت مشاهده نمی‌شد. پس از دریافت خبر سرکشی تهمورس‌خان و لشکرکشی شاه عباس به شهر زَغَم، یهودیان نیز مانند سایر ساکنان شهر احساس خطر می‌کنند. در اینجا شاعر از شخصی با نام خواجه لاله‌زار در مقام رهبر جامعه سخن می‌گوید و او را مردی دوراندیش و تیزهوش دانسته که به فکر صلاح و موقعیت یهودیان بود. بنا به گفتۀ بابایی، خواجه لاله‌زار که قاعدتاً از لشکرکشی‌های قبلی شاه عباس در سال 1614م خبر داشت از پیش می‌دانست که در این جنگ برنده و بازنده کیست و بر سر بازندگان چه خواهد آمد. بابایی مانند اسکندر منشی گزارش می‌دهد که منظور از حملۀ شاه عباس به ولایت کاختی  در گرجستان، ”سرکوب کافران و گسترش اسلام“ بود و در لشکرکشی گذشته به آن ناحیه نیز بیش از 100 هزار زن و کودک خردسال گرجی به اسارت برده شده بودند.[31] لذا، خواجه لاله‌زار برای جلوگیری از نابودی جامعۀ خود و اجبار به خروج یا تغییر مذهب اجباری با عده‌ای از رهبران یهودی پیشاپیش به نزد پادشاه ایران می‌رود و عدم وابستگی قوم خود را به تهمورس‌خان، که شاعر او را تامورس گرجی می‌خواند، اعلام می‌دارد. آنان با اعلام ”شاهسون شدن“ مراتب اطاعت و شاه‌دوستی جامعۀ خود را طبق معاهدۀ آماسیا تأیید می‌کنند. [32] با این پیش‌درآمد دربارۀ اعتبار تاریخی گفتار بابایی بن لطف، می‌توان نظری به اشعار او در این زمینه انداخت. بابایی بن لطف زندگی یهودیان در شهر زَغَم و آغاز ماجرا را چنین آغاز می‌کند:

 ياغی شدن جماعت زَغَم از تامورس گرجی و شاهسون شدن ايشان به درگاه شاه عباس ماضی در شب و انعام نمودن شاه عباس به ايشان[33]

کنون بشنو ز من يک فصل گفتار          ز بهر شهر ديگر کردم الغار

فرح آباد را بشنو که چون شد        دگر از گردش افلاک چون شد

بدُند اندر زَغَم دايم هميشه        مثال ديو اندر توی بيشه

همی کردند عيش و کامرانی        به پایتخت گرجی زندگانی

به زير سايۀ يک مرد عالی        بُدند بنشسته اندر حوالی

بُدی خوش نام آن مرد به‌ران        پدر بنهاده الِعازارش نام از جان

وليکن لال هزارش نيز خواندند        همه از بهر او جان م یفشاندند

ميان گرجيان بودند همه شاه        همی رفت ميغشان بر ماهی و ماه

قضا را شاه عباس مقدم        هوای جنگ گرجی کرد آن دم

برفت با لشکر بي حد و اِشمار        به جنگ گرجيان ديوکردار

چو بشنيد لال هزار آن بانگ لشکر        جماعت را بخواند آن مرد مهتر

صلاح از کار جمع عبريان ديد               در آن جنگ و بلا خود در ميان ديد

بگفت او با جماعت اندر اين وقت               که شاه عباس تا بنشسته بر تخت

بُوَد صاحبقرانی چون سکندر               برفت آواز هاش در بحر و در بر

همی آيد کنون چون شير شرزه               که گرجی را برَد هر سو به هَجره

کنون بايد به فکر کار کوشيم که ما هم ضربت تيغش ننوشيم

بُوَد يسراييل بيچاره بی زور               به زير دست و پا مالند چنان مور

بياييد تا رويمان جمله يکسر               به پابوس شه دارای لشکر

که مي دانم يقين صاحبقران است               ملک الموت جان گرجيان است

همی گفتند کای صاحب تو دانی               اگر بخشی وگر هم مي کُشانی

[34][35][36][37][38][39]

بدین ترتیب، خواجه لاله‌زار با جمعی از سران قوم پس از پابوسی شاه عباس و ابراز فرمانبرداری از پادشاه در این جنگ از او درخواست حمایت کردند؛ امری که شاه عباس بسیار از آن استقبال کرد و قول محافظت از یهودیان را به خواجه داد  و در مقابل از او خواست همراهان خود را به زَغَم بازگرداند، ولی خودش در جنگ مشاور و راهنمای شاه باشد و مسیر را برای ورود به شهر زَغَم به او نشان دهد. این دیدار را فقط بابایی بن لطف گزارش کرده است و علت آن هم احتمالاً خصوصی بودن این تقاضای شاه عباس و فردی بودن کمک راهنمای یهودی بوده است:

يهوديمان رعايت پيش گرجی               به ظلم گرجيان گشتيم دوبُرجی

چو بشنيديم ما بانگ قزلباش               کنيم بر گرجيان سازيم پرخاش             

تمامی بندۀ درگاه شاهيم               رعايت پيش شاه جم‌پناهيم

وطن اندر زَغَم داريم مادام               دوباره از هزارانيم ناکام

همه شاه يسون گشتيم يک سر               همه تن‌ها برايت کرده بی‌سر

پناهی بر تو آورديم ای جَم               مبادا از سر ما سايه‌ا‌ت کم

چو اينها را از ايشان شاه بشنيد               چنان گُل يک زمانی شاه خنديد

بگفت با لال هزار آن شاه شيردل               که آوردی صفا ای مرد مُقبِل

بيا با من بَلد شو ای يهودی               به جنگ گرجيان نحس گيتی

چو مي‌گشتی اَبا ايشان هميشه               به من بنما تمامی راه بيشه

به ياری خدا ايشان بگيرم               سرت از تربيت بر نقره گيرم

خورم سوگند به جان مصطفايم               اُجاقِ شيخ صفیّ، آن خدايم

نیازارم يکی قوم يهودا ه               مه ساله نه اين امروز و فردا

شما را سرفراز دهر سازم               ز بهر خاطرت يک شهر سازم

خلاصيتان دهم ا ز دست دشمن               شويتان خانه‌خواه و دوست با من

به هر کاری که خواهيتان دهم               راه شما باشيد با من يار دلخواه

بنگذارم يکی ميخی ز ديوار               ميان قوم شود در جنگ کشتار

همه مال و زر و اسباب و خانه               نويسيدان يکايک ای يگانه

اگر يک پولتان جایی شود گم               دهد اندر خزانه مال معصوم

دعا کردند تمامی بر دلاور               که باشی بر عدو دايم مظفر

هميشه تيغ تو بر فرق دشمن               بُوَد منصور و ناصر ای تهمتن

بشد خوشحال شاه و کرد معلوم               که اسمت را بگو از کاف تا لام

بگفتا لاله زار کای شاه پُردل               غلامی از شَهَم خواهم تو مُقبِل

بگفتا شاه کای مرد هنرور               هزارت آفرين بر زاد و فرزند

بگو اسمت به من تا نيک دانم               بگفتا لاله زار ای شه بخوانم

چو بشنيد شاه اسم آن دلاور               بگفتا آوريتان يک تکاور

بياوردند اسب ديوپيکر               به پشتش بود زينی جمله از زر

اَبا يک خلعت زربفت پُرکار               بدادند جملگی بر خواجه اِلعازار

بفرمودش پس آنگه شاه عادل               که بفرست آدمت را سوی منزل

خودت در پيش من مي‌باش يک چند               که تا بر من دهی زين جنگ‌ها پند

روان کرد لاله‌زار آن مردُمانان               به شهر خود شدند از گرجی پنهان

بماند در پيش شه او فرد و خالی               که بودی او بلد در هر حوالی

[40][41][42][43][44][45][46]

بدین ترتیب، خواجه لاله‌زار پس از آنکه از پادشاه خلعت یافت، در مقام راهنما در کنار پادشاه اسب می‌‌راند و لشکریان قزلباش در پی آنان در حرکت بودند. در نزدیکی شهر زَغَم به جنگل‌های تاریک و انبوه رسیدند. شاه عباس که از دیدن این جنگل‌ها از جنگ مأیوس شده بود سرگردان ماند که چگونه سوارانش خواهند توانست از چنین جنگل انبوهی که زیستگاه حیوانات درنده هم بود بگذراند و با افرادی که در میان درخت‌ها پنهان بودند مبارزه کنند. در تاریخ عالمآرای عباسی هم اسکندر منشی به همین مشکلات و از جمله ”جنگل‌های ضخیم“ و ”پنهان شدن گرجیان“  اشاره می‌کند. [47] بنا به گفتۀ بابایی بن لطف، شاه در فکر بازگشت بود که لاله‌زار پیشنهاد آتش زدن درختان را به او داد. این آتش سوزی دو ماه طول کشید و در مدتی که درختان می‌سوختند، آن محّل را قرق کرده بودند تا از آگاهی تهمورس‌خان و افراد شهر زَغَم جلوگیری کرده، به دستور شاه هر گرجی یا عابری را که می‌دیدند سربه‌نیست می‌کردند:

رسيدند چو به نزديکی بيشه           درختان سر به سر بودند ز ريشه

دد و دام و شغال و نيز کفتار         در آن بيشه بُدند گويی تو انبار

بُدی يک بيشۀ پُرهول و تاری          نبودی از درخت يک جای خالی

اگر از جای جنبيدی شه رُم         اَبا لشکر همی گشتی درو گم

ز بس آن بيشه بودی از درخت تنگ          نتانستی دو کس با هم کنند جنگ

چو ديد جايی چنان، شه کرد گفتار         دريغ از راه دور و رنج بسيار

چو با گرجی کنم من جنگ بنياد         گريزند در ميان بيشه چون باد

کدامين مرکبی اين راه پويد         که گرجی در توی جنگل بجويد

چو ديد آن، خواجه شه را همچو غمناک          بگفت شاها مبر زين بيشه ها باک

که من دارم علاج جنگلستان         به من شد عهدۀ اين گرجیستان

بگفتا شاه چه خواهی کرد چاره          مگرشان پا درآری، ضرب اره

بگفت شاها اگر بودی ده و بيست          علاجش‌  چاره کردی، اين سخن چيست

زنم يک آتشی در توی بيشه         بسوزد آن درختان هم ز ريشه

بشد خوشحال شاه از روی شادی          بگفتا لاله زاری، کي قبادی

همی‌دانم که يک رنگی اَبا من          کنی غمخواريم در باب دشمن

بفرمود آنگهی شهباز قزلباش          که هر نقشی نمايد يار نقاش

به آن نقش مبرّا سر برآريد          تمامی بيشه را از پا درآريد

پس آنگه لاله زار آن مَردِ با فّر         بگفت آتش زنيد در بيشه يکسر

زدند يک آتشی در جنگلستان که مي‌رفت          شعله‌اش در مُلکِ سيستان

بسوزاندند درختان را سراسر          بيک دَم بيشه شُد صحرای محشر

اَگر مُرغی هوايِ او پَريدی         ز پَر موندی و در آتش تپيدی

نشستند يک دو مهَ نزديکِ آن نار         رعايت بهر تنباکو بُدند زار

قرُق بود دورِ آن شاهِ سرافراز         نتانست کَس که قليانی کُند ساز

اَگر يک گُرجی را راه و بيراه         همی ديدند قزلباشان به ناگاه

همی کردند دستگيرش ضربِ خنجر         همی انداختند در توی آذر

بُدی مقصودشان از عالمِ جنگ          که نَنيوشد خبر آن شاهِ پُرهنگ

 

[48][49][50][51]پس از پایان آتش سوزی، شاه عباس و سپاه قزلباش به شهر زَغَم راه یافتند و تهمورس خان راشکست دادند. تهمورس خان با همسرش فرار کرد و شاه عباس شهر را به تصرف در آورد. شرح همین شکست را مشروحاً از سوی اسکندر منشی نیز میشنویم.[52] شاه عباس همان گونه که قول داده بود به یهودیان آزاری نرساند ولی تصمیم گرفت که آنان را مانند سایر بازماندگانِ شهر زَغَم به فرح آباد بفرستد. مهاجرتی که یهودیان بآن راغب نبودند ولی بالاجبار پذیرفتند.شرح این لشکر کشی و شکست تهمورس خان را بابایی بن لطف چنین گزارش میدهد:

از آ ن جانب روان گشتند قزلباش         به توی شب ابَا گرجی به پرخاش

برفتند نيم‌شب در مُلک ايشان         بنا کردند جنگ، گرگ و ميشان

برآمد های و هوی شيرمردان         خبر شد شاه گرجی باز گُردان

بگفتا چيست آن آشوب و غوغا         مگر گرجی همی سازند توغما

بگفتا شاه چون بودی تو مُمسک         کنون مرگ نُوَت بادا مبارک

ملک الموت آمد قصد جانت         رفيقانش به قصد خانمانت

بيامد وارث مُلک فريدان         که خوانند شاه عباسش، هژبران

چو تامورس در آن شب اين نيوشيد          مثال بيد از آن باد لرزيد

ز جا برخاست آن بدکيش ملعون         گرفت دست حرم چون برُد بيرون

صباحش روز شد، از شاه گردی          نبود اندر زَغَم يک اهل دردی

برفتند بر سر تختش هژبران          نشست بر جای او شاه دليران

زدند نقاره بر اسم شهنشاه         سپردند بر نهنگان هر سر راه

اسير بی‌‌عدد کردند در آن روز         فکندند هر شکاری در دم يوز

همه ايسرايلان را جمع کردند         به دست لاله زار اِشمار کردند

دماغ هي چکس خون درنيامد در آن سودا تمامی را خوش آمد ۵۵

وليکن شاه فرمود اندر آن دم         چنين امری به آن پير مقدم

همی بايد شمار آدمت را         بری بيرون از شهر زَغَم را

که من از بهرشان يک شهر بنياد         نهم نامش بخوانم، فرح آباد

هر آن نوشی، بوَُد يک نيش از پی          هر آن شهدی خوری آخر کنی قیِ

اگر اول نشد يک تن گرفتار         ولی آخر شدند از خويش بيزار

سَرا و خانمان و قصر و ايوان         همه هشتند و رفتند ديده پُرخون

اَيا بابا ييا دنيا چنين است         همه نيک و بدی در زير زين است

[53][54][55][56][57]

بابایی بن لطف درفصل بعد از انتقال موقت یهودیان شهر زَغَم به نقطه‌ای بد آب و هوا در کنار دریای خزر سخن می‌گوید، ولی پس از درخواست خواجه لاله‌زار، شاه آنان را در فرح‌آباد اسکان می‌دهد؛ شهری که پیش از آن در سال 1611م ساخته شده بود و شاعر تاریخ بنای آن را سهواً به این دوره نسبت می‌دهد. گزارش این مهاجرت اجباری را علاوه بر بابایی بن لطف، آراکلِ تبریز در خصوص مسیحیان شهر زَغَم چنین نقل کرده است که

شاه عباش پس از شکست تهمورس‌خان و تسخیر شهر زَغَم، ابتدا فرمانی مبنی بر تهیه فهرستی کامل از مسیحیان شاهسون (شاه‌پرست) تهیه کرد و ابتدا آنها را به کنار رود کُر در شهر کوچکی به نام قربین برد و پس از مطابقت فهرست کامل شاهسون‌ها، برای بار دیگر، آنان را به خاک ایران آورده، ابتدا به قزوین و سپس به فرح‌آباد برد.

 

آراکل تبریز ذکر می‌کند که مهاجرین فرح‌آباد شامل گروه‌های ارمنی، مسلمان و یهودی بودند که در آنجا و در دهات اطراف سکنا داده شدند.[58] بنا به گزارش آراکل تبریز، به علت بدی هوا و رطوبت و کمبود غذا، بسیاری از اهالی مسیحی گرجی مریض و تلف شدند و هنگامی که عریضه‌ای در این باره به شاه می‌فرستند، شاه عباس چنین پاسخ می‌دهد که ”اگر دست از دین خود کشیده و به اسلام ایمان آورید، به شما همه‌گونه کمک خواهم کرد.“ آراکل می‌نویسد گروهی از مسیحیان که به اسلام گرویدند، اعم از پیر و جوان، چیزی بیشتر از یک سکۀ طلا نصیب نبردند.[59] بابایی بن لطف شرح اسکان یهودیان در فرح آباد را نیز آورده است. 

ساختن شاه عباس ماضی فرح‌آباد را از برای خاطر جماعت زَغَم و بردن جماعت را در فرح‌آباد و هر ساله انعام نمودن به جماعت ايسرايلان زَغَم[60]

زَغَم را چون مسخر کرد يک سر          شه جنت مکان آن شير صفدر

براند ايسرايلان را جمله يک جا          بياورد تا کنار آب دريا

به ايشان داد جای بدهوایی         زمين شور هزار بی صفايی

بگفت اينجا بسازيتان يکی شهر          که ماند يادگارم اندرين دهر

بکرد انعام بر ايشان سراسر         جريبی چند تومان، او دگر زر

بنا کردند يک شهر معظم         نشستند اندر آنجا دل پر از غم

ز بس بُد بَدهوا آنجا و مأوا         مفاجاتی ميانشان گشت پيدا

بسی مردند آن قومان عبری         همی کردند از آن اندوه زاری

خبر شد لاله زار از آن حکايت          بسی افسوس خورد از آن حمايت

برفت آن شهريار تيزرفتار          بَرِ شاه جهان و کرد گفتار

که شاها ما شديمان جمله يک رنگ          بکرديمان به پابوس تو آهنگ

بداديم مُلک و مال خود به تاراج         همه گشتند يهودی نيز محتاج

بدادی يک زمين شوره زاری         همه مردند از آن اندوه باری

زَغَم در سايه‌داری نيز کردی         در آنجاشان به چنگ مرگ سپردی

علاجی بهرشان کن ای شهنشاه          که ايشان جمله مردند قصه کوتاه

چو بشنيد اين سخن آن شاه پرُدل         بسی آزرده شد زان کار مشکل

بگفت با لاله زار از روی نرمی          در اين موضع همی بايد سهمی

زمين نو هوايی تازه دارد         کنار دريا اين آوازه دارد

بگرديتان در آن سرحد سراسر         بجويتان زمينی با مقرر

بسازم من در آنجا شهر عالی         کنم آن شهر را آن گاه خالی

سوار بادپا شد خواجه آن دم          اَبا جمع جماعت همره هم

بگرديدند در آن سرحد تمامی          بجستند يک زمين بانظامی

بنا کردند در آنجا شهر ديگر          که هست اکنون فر حآباد يکسر

نشستند خوش در آنجا تا به امروز          اَبا کام و مراد و عيد نوروز

چنان در پيش شه گشتند مُقرّب         که زين زر نهادندی به مرکب

سر جمشيد را گر مي شکستند         به آزادی فراغت مي‌نشستند

به بانگ ساز می چون مي‌کشيدند         ز شير و ببر و گرگان کی رميدند

شدند در پيش شه همچون معظم         که کس در پيششان نتوان زدن دم

چنان شد لال هزار اندر برش خاص         که شد او خانه خواه شاه عباس

به هر وقتی که شه مي‌رفت به گيلان          که در آنجا زند يک فصل دوران

اول دل مي کشيدش شاه عادل         بسازد در فرح آباد منزل

همی بُردش حرم آن مرد با فند         زنان پابوس م يکردند و فرزند

کشيدند بر رخش يک مجلس خاص          زنان از بهر شاه بودند رقاص

شدند القصه هر يک مير و سردار         گهی حاکم بُدند و گاه رَهدار

[61][62][63][64][65][66][67][68][69]

رابطۀ دوستی شاه عباس با خانوادۀ خواجه لاله‌زار به حدی بود که دو پسرش حنوکا و یعقوب و برادرش داوود در مواقع اقامت شاه در فرح‌آباد همگی در حضور او بوده، مورد مرحمت شاهانه قرار می‌گرفتند و با یکدیگر باده می‌نوشیدند.

 

بُدی آن خواجه را يک تا برادر          دو پورش هم بُدی چو ماه خاور

يکی پورش حنوکا نام می‌بود          يکی يعقوب و دادَر بود داوود

هر آن وقتی که شه مي‌رفت آنجا          به عيش و کامرانی بود تنها

طلب مي‌کرد يعقوب و حنوکا          اَبا داوود مردی با سِميخاه

[70][71][72]

این حٌسن رابطه چنان بود که شاه یک روز پدرانه به حنوکا گفت به آیین اسلام در آید تا او را به مقام حکمرانی گیلان برساند. حنوکا که نمی‌توانست از خواستۀ پادشاه سر باز زند، ترسید و وعدۀ انجام آن خواسته را به بعد موکول کرد، ولی بالاخره اصرار شاه او را به این امر مجبور ساخت و شاه هم حکومت گیلان را به او واگذار کرد.

چنين مي‌کرد با ايشان هميشه          ز دل در دل بُدش اينکار و پيشه

که سازد او حنوکا را مسلمان         دهد بر او همه خانیِ گیلان

بدُش يک‌روز شاه از باده سرمست         هوایی اين چنين اندر سرش جست

حنوکا را بگفت ای جانِ فرزند         بيا بر دين من بهر خداوند

تو را خانی دهم بر دار دنيا         بهشتت مي‌برم با خود به عقبی

نتانست دم زند از ترس مرشد         بگفت شاها شوم در روز شنبدِ

بشد خوشحال شاه از گفتۀ او         مسلمان کرد حنوکا را به صد رو

همان دم داد سلطانی گيلان         که مردم را کند از کيسه تالان

خدا داند که ميکردند شاهی         همی رفت حکمشان بر مرغ و ماهی

چو اين دوران بدُيشان اندر آن وقت          فتاد يک مشکلی بر عبريان سخت

بشد از يوم ايشان حال مشکل          کجا باور کند اين گفته عاقل

مگر بشنفته باشی دور لاری          چها کرد با همه قومان عبری

اگر نشنيده‌ای بشنو تو اکنون         ز بابايی حکايتهای دوران

[73][74][75]

متأسفانه این روابط دوستی دیری نپایید و با وقوع واقعۀ ابوالحسن لاری،[76] شاه بر یهودیان فرح‌آباد خشم گرفت و رابطۀ نزدیک آنان با پادشاه به تیرگی گرایید. این تیرگی به حدی بود که سه سال بعد، طبق گفتۀ بابایی بن لطف و شهادت عینی پیترو دلاواله،  در نوامبر 1621م، یهودیان به سبب عدم قبول اسلام طعمۀ سگان آدم‌خوار شدند. این همان رفتاری است که از زبان آراکل ارمنی در خصوص کشیش کاهان باغداسار (K‘ahnan Baghdasar) نیز گزارش شده است.[77] گروهی از جماعت یهودی فرح‌آباد بعدها، در آخر دوران سلطنت نادرشاه به سال 1746م، برای محافظت از جواهرات نادری در کلات نادری به قزوین و از آنجا به مشهد برده شدند تا در کلات نادری اسکان یابند، ولی به علت مرگ ناگهانی نادر هیچ‌گاه به کلات نادری نرسیدند و در مشهد ماندند. اکثر جمعیت یهودیان مشهد فرزندان این گروه‌اند.[78]

 

هویت مذهبی و نسبت یهودیان ایرانی با آخرین گروه مهاجر گرجستان

در وهلۀ اول، پس از مقابلۀ دو فصل از کتاب انوسیم با سایر منابع مستند و معاصر به اعتبار تاریخی بیشتر پی می‌بریم؛ سندی که گوشه‌ای از آن چگونگی مهاجرت یهودیان گرجی به ایران را توضیح می‌دهد. در این کتاب به وضوح می‌بینیم که این مهاجرت اختیاری نبوده و اراده و میل شاه عباس آنان را به این امر مجبور کرده است. شاه عباس با دوراندیشی خود در مملکت‌داری می‌خواست اهالی خارجی سرزمین‌های تصرف‌شده را به داخل خاک ایران منتقل کند تا در صورت بروز اختلاف با کشورهای همسایه در آینده از کمک آنان برخوردار شود. همین نکته را از گفتار آراکل تبریز دربارۀ انتقال اجباری ارامنۀ گرجستان به فرح‌آباد و دهکده‌های اطراف آن درمی‌یابیم. بعید نیست که یفرم‌خان ارمنی، از قهرمانان مشروطۀ ایران، از فرزندان همین مهاجران اجباری به ایران باشد.

 

در وهلۀ دوم، متوجه پیشینۀ تاریخی این مهاجران و پیوستگی ریشه‌ای آنان با یهودیان اسپانیا می‌شویم؛ یهودیانی که احتمالاً از نسل یهودیان رانده‌شده از اسپانیا بودند، زیرا در سال‌های 1614-1617م حدوداً 120 سال از مهاجرت یهودیان اسپانیا به عثمانی گذشته بود. از سوی دیگر، اسکندر منشی نیز گزارش می‌دهد که قبل از دورۀ شاه عباس، گروهی از ساکنان یهودی شیروان و قراباغ در زمان تسلط عثمانی‌ها به گرجستان مهاجرت کرده بودند و در آنجا زندگی آرامی داشتند و به مهاجرت مایل نبودند.[79] بنا بر این مشاهدات، می‌شود نتیجه گرفت که برخی از ساکنان زَغَم از نسل یهودیان اسپانیا بودند که در زمان شاه عباس در فرح‌آباد سکنا گزیدند. هم‌زمان با این دوران، گروهی از یهودیان اسپانیایی نیز از راه‌های دیگر به ایران آمده، اکثراً در شهر کاشان سکنا گرفته بودند. هر دو گروه یهودیان اسپانیایی ساکن کاشان و مازندران، پس از 24 قرن با سایر یهودیان ایرانی آمیختند که برخی از دورۀ حکومت مادها یا از زمان کورش به ایران آمده بودند.

 

یهودیان اسپانیایی‌تبار، که به یهودیان سفارادی معروف‌اند، آداب و رسوم و فرهنگ مذهبی خود را به شرق آوردند. قوانین فقهی (هالاخا) آنان در مرحلۀ اول قبل از دوران صفویه در کتاب میشنه توراه، نوشتۀ موسی‌بن میمون (Rabbi Mosheh Ben Maimon, 1135-1204) یا رامبام  تدوین شده بود. ابن‌میمون متولد شهر کوردوبا در اسپانیا بود و پس از مهاجرت به مصر پزشک مخصوص صلاح‌الدین ایوبی شد. فقه مدون او از طریق افریقا و خاورمیانه در نیمۀ قرن دوازدهم میلادی در ایران شناخته شده بود. ژوزف کارو Joseph Caro, 1488-1575)‌)، متولد شهر تولیدو اسپانیا، پس از مهاجرت به شهر صِفاد در عثمانی ترتیب و تفسیر این قوانین فقهی را بار دیگر در نیمۀ قرن شانزدهم میلادی در کتاب شولخان آروخ (Shulchan Aruch ) تدوین کرد. این مجموعه را رهبران یهودی ایرانی از اورشلیم به ایران آوردند. مسلماً ورود این گروه از یهودیان گرجی سفارادی در دوران صفویه در توسعه و اشاعۀ مراسم و رسوم یهودیان اسپانیایی در ایران بی‌تأثیر نبود. تأثیرات فرهنگی رسوم مذهبی یهودیان اسپانیایی بر یهودیان شرقی (میزراحی)، که خود قرن‌ها قبل به اسپانیا رفته بودند، به اندازه‌ای است که یهودیان شرقی (میزراحی) خود را سفارادی می‌نامند. با این تفاصیل، هویت یهودیان ایرانی ترکیبی از آداب و سنن 2500 سالۀ ایرانی و فقه تدوین‌شدۀ یهودیان اسپانیاست؛ فقهی که یهودیان اسپانیایی، ابن‌میمون در قرن دوازدهم و ژوزف کارو در قرن شانزدهم، دو بار آن را تنظیم وتنوین کردند.

 

با این تفاسیر، نسخۀ کامل کتاب انوسیم سرودۀ بابایی بن لطف، نوه یا نبیره او بابایی بن فرهاد و در آخر ماشیه رفائل، در واقع سندی از وقایعی تاریخی است که به دست شعرای معاصر چند دهه بعد از زمان وقوع آنها به جا مانده است. این سند نه فقط مختص یهودیان ایران، بلکه گزارشی است از گوشه‌ای از تاریخ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی برای همۀ ایرانیان. از آنجا که این سند به خط عبری نوشته شده است تاکنون برای بسیاری از پژوهندگان ناشناخته مانده است.


[1] آمنون نتصر، پادیاوند (لوس‌آنجلس، مزدا، 1996)، جلد 1، 70؛

 www.iranicaonline.org/articles/babai-ben-lotf;  www.iranicaonline.org/articles/babai-ben-Farhad/.  

[2] حبیب لوی، تاریخ یهود ایران (تهران: بروخیم، 1335-1339).

[3] Vera Basch Moreen, Iranian Jewry’s Hour of Peril And Heroism (New York and Jerusalem:The American Academy for Jewish Research, 1987).

[4] آمنون نتصر، تاریخ یهود در عصر جدید  (چاپ 2؛ اورشلیم: بی‌نا، 1998)؛

/. www.iranicaonline.org/articles/babai-ben-lotf

[5]www.iranicaonline.org/articles/babai-ben-lotf;  Vera Basch Moreen, “An Introductory Study of the Kitāb-i Anusī by Bābāī ibn Lutf” (Ph.D. Dissertation, Harvard University, 1978).

[6] Eskandar Beg Monshi, Tarik-e Alamara-ye Abbasi (History of Shah ‘Abbas the Great), trans. Roger M. Savory (University of Toronto, Boulder: Westview Press, 1978);

اسکندربیگ منشی، تاریخ عالمآرای عباسی، تصحیح ایرج افشار (تهران: امیرکبیر، 1350).

[7] The History of Vardapet Arak’el of Tabriz, trans. George A. Bournooutian (Costa Mesa: Mazda Publisher, 2005).

آراکل نگارش این کتاب را در 1651م آغاز کرد، ولی پس از فوت استادش به مدت سه سال در نگارش آن وقفه افتاد تا بالاخره در سال 1662م به پایان رسید.

[8] مشخصات کتابشناختی نسخ استفاده‌شده عبارت است از نسخۀ مرکز بن‌صوی در اورشلیم                       # 917 (26803) Ben Zvi Institute, Jerusalem, ms.، نسخۀ حبیب لِوی از بنیاد فرهنگی حبیب لوی در لوس‌آنجلس و نسخۀ کتابخانۀ ملی مرکزی اورشليم Biblioteque Nationale ms. # 916، که برابر با نسخۀ مرکز الهیات یهودی در امریکا Jewish Theological Seminary of America ms. #144 است.

[9] از دوران سلجوقیان و پس از آن نیز در دورۀ مغول همواره قسمت‌هایی از ارمنستان در تصرف پادشاهان گرجستان قرار داشت که در آن زمان قدرت مقتدر مسیحی در منطقه بودند. در دوران عثمانی، از 1490م، گرجستان و قسمت‌هایی از ارمنستان به حاکم‌نشین‌های متعدی تقسیم شد و همواره تحت فرمانروایی پادشاهان عثمانی و صفوی بود تا اینکه در سال 1801م رسماً به روسیه ملحق و ارمنستان بزرگ نیز بین روسیه و عثمانی تقسیم شد. بنگرید به

http://en.wikipedia.org/wiki/Armenia%E2%80%93Georgia_relations#Ottoman_and_Persian_domination; The History of Vardapet Arak’el of Tabriz, 80.

[10] Monshi, Tarik-e Alamara-ye Abbasi, 1059.

[11] Monshi, Tarik-e Alamara-ye Abbasi,883 and 902; The History of Vardapet Arak’el of Tabriz, 84.

[12] Monshi, Tarik-e Alamara-ye Abbasi,1059.

[13] نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول (چاپ 5؛ تهران: انتشارات علمی، 1364)، 578-583؛ پیترو دلاواله، سفرنامۀ پیترو دلاواله، ترجمۀ شجاع‌الدین شفا (تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1348)، جلد 3، 35-36؛

The History of Vardapet Arak’el of Tabriz, 92-93.

[14] فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، 583-584.

 The History of Vardapet Arak’el of Tabriz, 90-92; Monshi, Tarik-e Alamara-ye Abbasi,1081-1083.

[15] Monshi, Tarik-e Alamara-ye Abbasi,1081-1082.

[16] فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، 583-585؛

Monshi, Tarik-e Alamara-ye Abbasi,1082-1083; The History of Vardapet Arak’el of Tabriz, 99-101.

[17]Monshi, Tarik-e Alamara-ye Abbasi,1095-1096.

[18] اهالی گرجستان در دو مرتبه (1614 و 1616) به فرح‌آباد منتقل شدند. بنگرید به

The History of Vardapet Arak’el of Tabriz, 103, note 1.

[19] فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، 585؛

 Monshi, Tarik-e Alamara-ye Abbasi,1104-1105.

[20]Monshi, Tarik-e Alamara-ye Abbasi, 1107-1108.

[21] Monshi, Tarik-e Alamara-ye Abbasi, 1113.

[22] Monshi, Tarik-e Alamara-ye Abbasi, 1113.

[23] Monshi, Tarik-e Alamara-ye Abbasi, 1114.

[24] فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، 584-585.؛

Monshi, Tarik-e Alamara-ye Abbasi, 1116.

[25] فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، 586؛

Roger M. Savory, “The Safavid Administrative System,” in The Cambridge History of Iran: Volume 6. The Timurid and Safavid Periods, eds. Peter Jackson, Lawrence Lockhart (Cambridge: Cambridge University Press, 1986), 268.

[26] Monshi, Tarik-e Alamara-ye Abbasi, 1091.

[27] The History of Vardapet Arak’el of Tabriz, 109, note 1.

[28] برای شرح کامل تطابق تاریخی کتاب انوسیم با حقایق تاریخی بنگرید به نتصر، تاریخ یهود در عصر جدید، 226-231؛

Moreen, Hour of Peril, 55- 117.

[29] Monshi, Tarik-e Alamara-ye Abbasi, 1113 and 1059-1061; Moreen, Hour of Peril, 108.

[30] Monshi, Tarik-e Alamara-ye Abbasi, 1113.

[31] Monshi, Tarik-e Alamara-ye Abbasi, 1113.

[32] در آن زمان بنا به قرارداد آماسیا بین ایران و عثمانی، ولایت کاختی و شهر زَغَم واقع در آن تحت نفوذ ایران بود. بنگرید به

Monshi, Tarik-e Alamara-ye Abbasi, 1113 and 1081-1082.

در لغتنامۀ دهخدا، واژۀ ترکی شاهسون به معنی شاه‌دوستی و شاه‌پرستی است.

[33] نسخۀ بن‌صوی، 85ب-89ب؛ نسخۀ لوی، 136-143؛ نسخۀ اورشلیم، 79آ-83آ.

[34] الغار به معنی غارت و چپاول.

[35] نسخۀ بن‌صوی، 85ب.

[36]ميغ به معنی ابر و سحاب. نسخۀ لوی، 137.

[37] هَجره به معنی خروج از سرزمينی برای سکونت در سرزمين ديگر.

[38] نسخۀ کتابخانۀ اورشلیم، 80ب.

[39] نسخۀ بن‌صوی، 86ب.

[40] رعايت به معنی رعيت و خلق و منظور از بُرج اشاره به منزلگاه و موطن است.

[41] خاش به معنی جنگ است که در ترکیب با پُر به پرخاش بدل می‌شود.

[42] نسخۀ کتابخانۀ اورشلیم، 81ب.

[43] نسخۀ لوی، 139.

[44] نسخۀ بن‌صوی، 87ب.

[45] نسخۀ کتابخانۀ اورشلیم، 81آ.

[46] نسخۀ لوی، 140.

[47] Monshi, Tarik-e Alamara-ye Abbasi, 1113 and 1114-1115.

[48] این جمله را سال‌ها بعد از زبان میرزاده عشقی در مسمط ”جمهوری‌نامه“‌ می‌شنویم. این مصراع نقل قولی است که ملک‌الشعرای بهار از میرزاده عشقی آورده است: چه ذلت‌ها کشید این ملت زار / دریغ از راه دور و رنج بسیار.

[49] نسخۀ لوی، 141.

[50] نسخۀ بن‌صوی، 88ب.

[51] نسخۀ کتابخانۀ اورشلیم، 82آ.

[52] Monshi, Tarik-e Alamara-ye Abbasi,1116.

[53] واژۀ ترکی توغَما هم‌ریشه با تُوغَم به معنی تغاتُل و مناظره در جنگ است.

[54] نسخۀ کتابخانۀ اورشلیم، 83ب.

[55] نسخۀ بن‌صوی، 89ب.

[56] نسخۀ لوی، 143.

[57] نسخۀ کتابخانۀ اورشلیم، 83آ.

[58] The History of Vardapet Arak’el of Tabriz, 102-103.

[59] The History of Vardapet Arak’el of Tabriz, 103.

[60] نسخۀ بن‌صوی، 89ب-91آ؛ نسخۀ لوی، 143-146؛ نسخۀ کتابخانۀ اورشلیم، 73آ-85آ.

[61] مفاجات به معنی مرگ ناگهانی.

[62] نسخۀ کتابخانۀ اورشلیم، 84ب.

[63] نسخۀ لوی، 144.

[64] نسخۀ بن‌صوی، 90ب.

[65] نسخۀ کتابخانۀ اورشلیم، 84آ.

[66] نسخۀ لوی، 145.

[67] در نسخۀ بن صوی، 86آ، 1-44، کاتب 14 بیت را مکرر نوشته است.

[68] این بیت در نسخه‌های لوی و بن‌صوی نیامده است.

[69] نسخۀ بن‌صوی، 90آ.

[70] نسخۀ کتابخانۀ اورشلیم، 85ب.

[71] دادَر در لهجه‌های قدیم به معنی برادر است.

[72] واژۀ عبری سِميخاه (סמיכה) به معنی گواهينامه و در اینجا منظور معتبر است. نسخۀ بن‌صوی، 91ب.

[73] تالان به معنیغارت و تاراج.

[74] نسخۀ لوی، 146.

[75] نسخۀ بن‌صوی، 91آ.

[76] برای شرح آن واقعه بنگرید به لوی، تاریخ یهود ایران، 238-246.

[77] The History of Vardapet Arak’el of Tabriz, 122.

[78] لوی، تاریخ یهود ایران ، جلد 3، 473؛

 http://en.wikipedia.org/wiki/Mashhadi_Jews/.

[79] Monshi, Tarik-e Alamara-ye Abbasi,1095. 

نمونه‌هایی از ادبیات فارسیهود

نمونه‌هایی از‌ شعر

الف. اشعار مذهبی

آشکار شدن خطاب حق تعالی با موسی نوبت اول[1]

شبی موسی به راهی بود در دشت     به گرد گوسپندان گرد می‌گشت

گرفته روی عالم در سیاهی           ز هیبت می‌شدش دل را تباهی

جهان چون زاغ در ماتم نشسته       خروس صبح را گردن شکسته

شده درخواب یکسر مرغ و ماهی      شبه بود آن شب اندر پادشاهی

جهان گریان بدو افلاک خندان         نموده بر فلک سیاره دندان

نبی اندر میان دشت گردان              همی گردید گردش گوسپندان

ز ناگه گوسپندی جست از پیش            روان شد از گله بر دشت و بی‌خویش

چنان در دشت تاریکی دوان شد         شتابان در پی‌اش پُردل روان شد

بدیدش آتشی بر شد ز ناگاه          فراز یک درختی همچو خرگاه

وز آنجا یک درختی چند دیگر         روان می‌رفتش آتش از برابر

کلیم حق چو دیدش آتش از دور           ندانستش حقیقت کان بود نور

بسوزیدی از آن آتش یکی شاخ         کلیم‌الله بدان سو رفت گستاخ

ندانستش نبی کان نار نور است             نظرگاه حق است آنجا حضوراست

شتابان نامور گستاخ می‌رفت               به دنبال غِنَم چون آتش تفت

خطاب آمد که موسی کفش از پای           بدر کن کفش را بگذار بر جای

مقام و جای خاص است اندرین بیش           چرایی این چنین سرمست و بی‌خویش

بدان کان شعله‌های آتش از دور              که می‌بینی سراسر نیست جز نور

جمع کردن زلیخا خاتونان مصر را و یوسف علیه‌السلام به ایشان نمودن[2]

زلیخا کرد روزی میزبانی                 نهاد او تازه‌بزم خسروانی

زنان مهتران شهر را خواند               به خلوتخانه‌شان او شاد بنشاند

زمانی عشرت و شادی بکردند               فراوان نعمت شاهانه خوردند

به وصل هم زمانی شاد بودند              عروسان جمله بی‌داماد بودند

زلیخاشان نوازش‌های بسیار               بکردی هر زمان زان لفظ دُربار

نهاد اندر زمان آن شوخ پُرفن             ترنج و کارد اندر دست هر زن

بگفتا کارد بردارید از جا               بُرید هریک ترنج خویش تنها

زلیخا داشت یوسف را نهفته             درون خانه همچون گل شکفته

زنی ناگه درِ آن خانه بگشاد               بشد یوسف روان چون سرو آزاد

شعاع حُسن او در مجلس افتاد                 ز بزم دلبران برخاست فریاد

ز شوق حُسن او مدهوش گشتند             همه سرگشته و بیهوش گشتند

نشان زندگی در خود ندیدند             ترنج و دست را در هم بریدند

چنان مستغرق آن حور گشتند               که از هستی خود اندر گذشتند

ز زخم آن ترنج و دست پرخون               بگشت آن دلبران را جامه پرخون

بگفتند حاشَ لله این بشر نیست               جمالش جز فروغ ماه و خور نیست

فرشته است او و یا حور بهشت است             نها‌لش را بنی‌آدم نکِشتَ است

انداختن مادر موسی علیه‌السلام را در آتش سوزان از ترس فرعون لعین [3]

بخانه در نبود آن لحظه عمران      به گِل‌کاری بدُ او غمگین و حیران

چو یوکبد شنید از هوش رفتش      تو گوئی صبر و عقل و هوش رفتش

تنوری بودش اندر خانه سوزان        میان آن تنور آتش فروزان

کلیم طفل را مانند اسپند             ربودش مادر و در آتش افکند

در آن بودند که سرهنگان رسیدند       گشادند آن در و بر وی دویدند

به خانه در طلب بردند بسیار       ندیدند کودک آنجا هیچ دیّار

قوی گرم آمدند آن نابکاران      ولی چون یخ شدند آن خاکساران

بسی جستند اندر وی ندیدند          شتابان نزد فرعون ره بریدند

چو سرهنگان شدند از پیش مریم      نظر سوی تنور افکند در دم

که تا بیند برادر بر چه حال است      چگونه اخترش اندر وبال است

بخشکی بر چو ماهی می‌طپیدش      ز ناگه چون در آتش خوش بدیدش

تنور و نار با گلزار گشته             ریاحینش ز سرتا پا گذشته

نظرکردش به مادر گفت مریم        بیا بنگر زمانی صُنعِ اکرم

یقوتیئل را بین در دل نار         شده آتش بر او ریحان و گلزار

ز مریم چون که بانو آن شنیدش      بجست از جا و فرزندش بدیدش

چو آن حالت بدیدش جفت عمران       ببردش سجده از بهر جهانبان

به امر کردگار پاک بی‌چون      برآوردندش از گلزار بیرون

به هم گفتند چه باشد چارۀ کار      نباشد تا شوند واقف ز اسرار

بیایند بامدادان بار دیگر             بیابند آن جفاکاران منکر

که ما را آن لعینان در کمین اند      بیایند ناگهی او را ببینند

به زیر تیغمان غافل درآرند     به یک ساعت دمار از ما برآرند

[4]

در وصف حق تعالی[5]

به نام آن که حیّ لايزال است       صفات ذات پاکش بی‌زوال است

خداوندی که موجود است دايم      قديم و حیّ و قيوم است و قايم

خداوندی که ما را نام داده است     زبان را در فصاحت کام داده است

جهانبانی که جان بخشيد ما        را سر و چشم و زبان بخشيد ما را

کريمی کز کرم بنواخت ما را       ز ناگه از عدم برساخت ما را

به رحمت عقل با ما آشنا کرد       به راه راست ما را رهنما کرد

مناجات در طلبکاری التفات الهی[6]

خدايا بنده را هشيار گردان       ز خواب غفلتم بيدار گردان

به رحمت بر من سرگشته بنگر         به لطف خويشتن کارم برآور

در اين وادی که هر ريگست صد کوه      مرا مگذار زير بار اندوه

سعادت رهنمای بنده گردان      به رحمت بنده را سرزنده گردان

معاشی ده مرا تا زنده باشم        به درگاه تو دايم بنده باشم

مرا از فضل خود دلشاد گردان       ز اندوه و غمم آزاد گردان

به من راه و رسوم دين بياموز     چراغ مردۀ ما را برافروز

دلم از نور ايمان تازه گردان       کلامم را بلندآوازه گردان

قدم بر طاعت خود ساز گردان       مرا مگذار ب یزور و سرگردان

زبانم را به بد گفتن مده کام          به خير آور مرا آغاز و انجام

ز گوشم پنبۀ غفلت برون آر        ز غيبت در پناه خود نگه دار

دو دستم در صداقا خوی‌گر کُن         مرا اندر کرم صاحب‌هنر کُن

من نادان که هستم طفل اين        راه دلم از لطف حکمت ساز آگاه

خلاصی ده مرا از خودپرستی        مرا بيدار کن از خواب مستی

مرا در علم و دانش ده فراغت        توانگر سازم از گنج قناعت

ز آفت‌های اين دنيای غدّار        مرا اندر پناه خود نگه دار

چراغم در رياضت برفروزان        مرا در آتش شهوت مسوزان

خدايا بنده را ز اهل يقين کن        مرا با صالحانت همنشين کن

دل و ايمان و دينم را نگه دار        مرا در چنگ عقل سُفله مگذار

دلم از وحدت خود با خبر کن        خيال فاسدم از سر بدر کن

رهی در پيشم آور ای سبب ساز        که زان وادی توان آمد دگر باز

که عمرانی قديمی بندۀ توست        هميشه بندۀ افکندۀ توست

ز حرص و کبر و بغُض و کينه و آز        دلم را صاف و پاک خشنود می‌ساز

مرا مگذار اندر چنگ شيطان        خلاصی ده مرا از فسق و عصيان

خدايا بندۀ اين بارگاهم        تو مي‌دانی مطيع و خاک راهم

دلم را سرد کن از ظلم و عدوان        مرا در علم نيکو گرم گردان

ندارم غير از اين درگاه جایی        نه غير از تو دليل و رهنمايی

اگر چه بندۀ بس با گناهم        نترسم چون تويی پشت و پناهم

کسی کو را بوَُد چون تو حمايت        کجا انديشه دارد از جنايت

ز خدمت چند روزی گر شدم دور        بلطف خويشتن مي دار معذور

بزرگان خُرده بر خُردان نگيرند        که شاهان عذر درويشان پذيرند

به عيدانی نه ميقداش هست ما را        نه ميزبح و نه کوهن و عزرا

به قربانی که اندر حضرت آريم        گناه خويشتن را عرضه داريم

در اين ارض و سماء يا الهی        گرفتاریم در جور و مناهی

گرفتاريم در گالوت قومان        اسير و عاجز و دلتنگ و حيران

خداوندا به حق عهد آووت        به حق کرسی عرش عراووت

چو قربان باشد اين شکر و مناجات        به درگاه تو ای قاضی حاجات

چو فرمان خليل الله بادا        قبول درگه الله بادا

[7][8]

رفتن شمشون بر مُلک پلشطيم و ديدن دخترانِ آن قومان وعاشق شدن او و کشتنِ آن نره شير را‌[9]

بيا بشنو که شمشون دلاور        چهِا کرد او اَبا قومان کافر

جوانی بود همچون سرو و رعنا       گشتی به اِشتائول و صارعا

خدا را بود با او بس شفاعت       بداد او را دليری و شجاعت

اگر که رو نهادی او اَبر کوه        به يک ساعت بکندی کوه انبوه

وگر شير آمدی اندر گذارش       به تعجيل او شدی اندر کنارش

زنخدانش گرفتی با لبانش       به هم بشکافتی در دم دهانش

دويدی از پ ياش بی چوب و زنجير        که تا آن شير را کردی به نخجير

دريدی تا کمرگاهش چو کرباس       چو خياطان که چيدندش ز مقراض

دليری بود او با هيبت و بيم       همی رفت او به سر حدّ پلشطيم

اگر چه سلطنت بودی به ايشان        ولی بودند از بيمش پريشان

قضا روزی همی‌گرديد شادان        به لشکرگاه آن قومان نادان

که ديد او ناگهی اندر خيابان        نشسته دختری چون ماه تابان

وليکن بود از قوم پلشطيم       که بودی فتن های از بهر اقليم

چو او را ديد شمشونِ دلاور        بشد حيران بر وی آن غضنفر

بشد عاشق به روی همچو ماهش        بیفتاد آتشی اندر کلاهش

که بود او دختری نغز و لطيفی       نگاری مهوشی شوخ و ظريفی

جمالش بود همچون نار و پنبه       تو گويی بود همچو نان و دنبه

چو شِمشون را نماندی صبر و تابش       بيامد آن دم اندر پيش بابش

به بابش گفت بُوَد اين آرزويم هم یخواهم که اکنون با تو گويم

روان گشتم من از سَر حدّ تمنا       بديدم دختری چون سرو رعنا

بديدم يک نظر او را من از دور       ندانم من پری بود او و يا حور

شدم شيدا چو زان کردم نگاهی       همی‌خواهم ورا بهرم بخواهی

چو مانوَخ شنيد از وی سخن را       به روی تربيت گفتی پسر را

که اين نالايق است ای نور ديده        ز خويشانم همه هستند گزيده

بُوَند آن هر يکی مانند ماهی        بيا با من هر آن شخصی که خواهی

[10]

مسخر کردن داوود علاو ها شالوم (علیه‌السلام) صيون و يروشليم را به امر حق تعالی[11]

چو شد داوود شاهنشاه و سلطان        درآورد او جهان در زير فرمان

چنين بنياد عدل و داد بنهاد        که شُد پير و جوان از عَدلِ او شاد

خيال ظلم را از سر بدر کرد        سرای ظالمان زير و زبر کرد

خراج و باج از هر راه برداشت        به هر شهری يکی سالار بگماشت

به هر کاری جدا مُشرف فرستاد        به مُشرف ناظری را کرد استاد

به هر شهری جدا سالار ديگر        به هر مُلکی جدا سردار ديگر

که بودند واقف و دانا و عاقل        خداترس و امين و پاک و قابل

سپرد او جمله را در دست ايشان        بشد مجموع هر کار پريشان

عَوام و عامل و غماز را کُشت        قلم ز نهای عالم را زد انگشت

به گيتی فاسد و طناز نگذاشت        شرارت را ز راه خلق برداشت

به هر ويرانه معماری فرستاد        جهان را کرد از ويرانه آباد

شرير و فتنه‌انگيز و بدانديش        ز بيم او همه رفتند از پيش

نماند اندر زمانه نامِ ظالم        نداد او هيچ گاهی کام ظالم

حساب کار هر کس اين چنين کرد        که مرَدِ بی‌حساب از جان زيان کرد

رعايا را سر و سامان نگه داشت        که بی سامان بوَُد يک شخص نگذاشت

عدالت را شعارِ خويشتن کرد        سَر هر راهزن دور از بَدن کرد

اَميرانی که عادل‌پيشه بودند        نکو راه و نکو انديشه بودند

به ايشان داد سَرداریِ مردم        به هر ره گِرد غمخواری مردم

به هر راهی جدا خيلی فرستاد        که تا دزد و حرامی داد بَر باد

نهاد آنگه مَرسومِ اميران        که تا باشند هر جا چشمِ پيران

وکيلان و وزيرانِ خردمند        بزرگان و دليرانِ هنرمند

مقرر کَرد ايشان را به هر کار        سَر ناحق شناسان کرد بر دار

ز طرّاران و عيّارانِ مکّار        جهان را پاک کرد آن مَردِ جبّار

به عدل و دانش و ادراک و انصاف        رهانيد از بلا و ظلم و اوصاف

ب. اشعار تاریخی

پادشاهی کردن کی اردشیر[12]

سر زد چو قمر ز برج ماهی‌                    داد او به جهان صلای شاهی

چون شیر شد اردشیر بر تخت          آن خسرو مهوش جوان‌بخت

چون سرو سهی نشست بر گاه           بر تخت کیان ز نو شد او شاه

بر سر بنهاد تاج گشتاسپ             آراسته کرد گاهِ لهراسپ

سر در بر او سران نهادند            شادان بَرِ تختش ایستادند

ازلعل و دُرش نثار کردند           تعظیم وی آشکار کردند

کردند همه خلق آفرینَش                بر مسند و گاه و بر نگینش

بهمن به هنروان بفرمود             شاهی چو به من بداد معبود

اندر پی ‌عدل و داد باشم           در دیدۀ ظلم خاک پاشم

ظالم به جهان یکی نمانم               کار همه ظالمان برانم

از داد زمانه گردد آباد                    مظلوم ز داد من شود شاد

بر گاه کئی که ماند جاوید؟         کو نوذر و کی‌قباد و جمشید؟

دانم که جهان به کس نماند             کار همه را اجل براند

من هم دو سه روز شاه باشم               با تاج و نگین و گاه باشم 

مصلحت کردن داریوش عراقی‌و کورش پارسی‌در مجلس می و عزم رفتن بر سر بلشاصر به سوی بغداد[13]

قضا را داریاوش شاه مادی                به کورش گفت در کیفیت می[14]

که آورده است پیک تیزگامی            ز بغداد از برای من پیامی

که پور بُخت النصرآن شاه بدنام        به تخت سلطنت بگرفته آرام

نمی‌داند طریق مُلک‌داری                    نه در جنگ است مرد کارزاری

فسون و حیلۀ شاهان چه داند              به دنیا تا که عمری نگذراند

به زیرحکمش آن کشوردریغ است         به میدانش سرش لایق به تیغ است

روان باید شد اکنون بر سر او              که اکنون هست غافل لشکر او

از او گیریم شهرستان بغداد              براندازیمش از آفاق بنیاد

شویم القصه بر دشمن مظفر             عروس ملک را گیریم در بر

شود حاصل از او کام دل ما                همین باشد ز شاهی حاصل ما

شهنشه را چو کورش بود داماد           به ناچاری به تدبیرش رضا داد

به بلشاصر خیال رزم کردند             به رفتن بر سر او عزم کردند 

مسلمان کردن شاه عباس ايسرائلان اصفهان را، وقایع دوران ۱۶۱۳-۱۶۶۰ میلادی

فی المناجات: التماس و الحاح به درگاه باري تعالی و تقدس او از قول شاعر[15]

الهی حق بينايان درگاه             به مِهر و مشتری و زهره و ماه

به حق رفعت عرش عظيمت            به حق جمله خاصان قديمت

بِه حقِّ جمله ملآخِ معظم            بهِ حقِّ عَرش و فرش و فضلِ آدم

به حقِّ نوح و ابراهيم و سرور            به يسحاق و به يعقوب پيمبر

بِه حقِّ يوسفِ صديق و مسکين            که بودی دايماً شمع دل و دين

به حقِّ موشه و اهرون و پينحاس             که شد بر درگه خاص تو از خاص

به حقِّ داوود و دستگاهِ سليمان            به حقِّ مردیِ يوشعِ بن‌نون

به حقِّ يرميا آن پيرِ با فّر            به ياد آور خدايا جور قيصر

به حقِّ دانيال و هم حَنَنيا            به ميشائل و هم حقّ عَزَريا

به حقِّ مُردخای و نيز استر ب            ه حقِّ مقدمِ سارح بت آشر

به حقِّ جمله پيرانِ سپهدار            به حقِّ جمله عاشقانِ هوشيار

تو رحم آور بدين جمع جماعت            که هستند جمله سرگردان طاعت

در اين گالوت  دستگيری ندارند             در اين آزار تدبيری ندارند

همه وامانده و حيران و دل‌ريش            همه برگشت هاند از فکرت خويش

نظر بر درگهت دارند زن و مرد             که سازی مرهمی از بهر اين درد

چنان در مصر بنمودی تو اعجاز             نمايی معجزی از بهر ما باز

تو در دريا چنان بر هم شِکفتی            اَبا موشه بدو فاش گفتی

که ايسرايل فرزند بخور است            ز آسيب جهان مِن بعد دور است

به ناهمواری ما را بازگشتی            به دست ناکسان ما را بهَشتی

خداوندا به رحم خويش بنگر            به آن عهدی که کردی باز بنگر

به آن عهدِ خودت ثابت قدم باش             بکن آباد تو ديگر بِت هاميقداش

از اين غرقاب آخرمان تو برِهان            ز دست خلق و دست پادشاهان

شديمان پايمال خلق چون مور             در اين غرقاب پُرآشوب و پُرشور

نه کَس ياری دهد زين محنت و غم            نه دلداری، نه غمخواری نه همدم

تو بودی دستگيرِ دردمندان            تو بودی درد ما را نيز درمان

بهر وادی که بوديمان گرفتار             تو مي‌دادی خلاصي مان در آن کار

چرا افکنده ای ما را به خواری            نمی سازی در اين غرقاب ياری

ج. اشعار غنایی

در توصیف شاه اردشیر در شکارگاه به هنگام بهار[16]

چون فصل بهار چهره بگشود      از روی چمن نقاب بگشود

سوسن بکشید تیغ تازی               با بید شد او به نیزه ‌بازی

نرگس بگشاد دیدۀ مست                شد سرو سهی به نزد او پست

گل جامه درید بی‌بهانه                    در پای چنار عاشقانه

خیری بشکافت خرّم از باد               بر باغ فروغ شاخ و شمشاد

نسرین به فراز گل بُنِ خار              رخشنده چو بر سپهر دوّار

شد زلف بنفشه تاب‌داده                  چون نیشتران آب‌داده

بُرقع بگشاد لاله از روی                پیرامون بوستان به هر سوی

گردید چو بوی مشک بستان            چون مجمر عود در شبستان

بر دار شکوفه گشت خندان              بنمود ز باد صبح دندان

نیلوفر از آب سر کشیده                 در بر همه جامه‌ها دریده

سر پیش فکنده نسترن شاد           غم داده به بوی دوست بر باد

بلبل به چمن کشیده آواز               با دلبر خویش گشته همراز

طوطی و دُرّاج و کبک و دستان       خندان شده در میانِ بُستان

قُمری و سقا و هُدهُد و سار           با هم همه در نوا و گفتار

 

در توصیف بهار و زیبایی طبیعت[17]

چمن گاهی ز باغ خُلد بهتر                      شده بستان بهشت و حوض کوثر

بهاران بود و صحرا چون رخ يار           شده ازسبزه خرم دشت و کُهسار

چمن رخت زمرد کرده در بر                رياحين تاج زر بنهاده بر سر

درختان چوعروسان رُخ گشاده               سر اندر پای يکديگر نهاده

فکنده فاخته بر سرو سايه                    گرفتش سرو اندر بر چو دايه

صبا هر لحظه در بستان دويدی                گهی حسن رياحين را بدیدی

دويدی هر طرف مانند مستی                گهی برخاستی گاهی نشستی

گهی گیسوی سمبل شانه کردی             گهی جعد چمن را دانه کردی

زمانی غنچه را دل بازدادی              زمانی سر به پای گل نهادی

نهاده گل سرير خسروانی                    گرفته لاله جام ارغوانی

نهاده نرگس اندر کف پياله                  ز ژاله صد قدح در دست لاله

ز شکل سبزه و حسن رياحين               چمن گرديد صورت‌خانۀ چين

فکنده سرو سايه بر لب آب                    بنفشه زلف را بگشاده از تاب

زبان بگشاده سوسن بهر اوصاف            گرفته ارغوان جام می صاف

شقايق گشته با خيری مصاحب           شده نيلوفر اندر باغ حاجب

صنوبر کرده سايه بر سر بيد                نداده برگ بيدش راه خورشيد

در آواز آمده مرغان به هر سو               چران با هم گوزن و گور و آهو

به هر سوچشمه‌ای چون آب حيوان            روان گرديده گرد باغ و بستان

                                                                                              

دروصف نوروز و بهار[18]

دی مرا خواند پیر میخانه               گفت کای نیک‌بخت فرزانه

فصل نوروز و نوبهار آمد           کار کن هان که وقت کار آمد

بلبلان در سماع نوروزی             چند باشی تو در غم روزی

باده صاف و هوای جان‌بخش است         ببر از باده بخش تا نقش است

بخش تو نقش یار خواهد بود           باش از بخش و نقش خود خوشنود

ببر از یار و باده بخشی چند         خوش بگو خوش بجوی نقشی چند

ساقی آن باده را بیار بیار             تا شوم از نشاط برخوردار

مطرب آن پرده را بساز بساز         برکش ای یار نازنین آواز

غم روزی مخور که روزی‌ده           می‌دهد روزی از یکی تا ده

بر سر منبر درخت گل             وعظ می‌گفت صبحگه بلبل

دوستان وقت بوستان آمد             وقت شادی دوستان آمد

باده در کاسۀ بلور کنید             مدعی را دو چشم کور کنید

می‌ بنوشید و گل برافشانید                   داد شادی و عیش بستانید

آفرین خدا بدان دل باد                    که ز بند جهان بود آزاد

قمری وقت صبح بر سر سرو           شرح می‌کرد راز دل به تذرو

صحبت باغ را غنیمت دان             سایۀ بید و پای آب روان

خوش بگو خوش بخند وخرم باش      شادمانی گزین و بی­‌غم باش

بر جهان چون بقای چندان نیست        خوش‌تر از باغ و راغ وایوان نیست

مطربی دوش پیش پیر مغان       چنگ می‌زد به پیش مغبچگان

همدمانی که پیش از این بودند    خاک گشتند و باد پیمودند

 

شرح فراق از سر زمین اجدادی به امید وصال[19]

به امید وصال مهرت ‌ای دوست                نهادم داغ هجران در رگ و پوست

به ‌‌‌تا کی‌خون خورم از طعن دشمن            خلاصی ده مرا زین داغ جانسوز

گئولا برد اگر صبر و قرارم                    امیدم چون تویی هیچ غم ندارم

کرم فرما اسیران را حمایت                     الهی تو رسانی بر دیارم

 

د. اشعار عرفانی

در نعت موسی کلیم‌الله علیه‌السلام[20]

الا ای غرقۀ غرقاب غفلت                 چرایی اين چنين در چاه غفلت

بشد عمر و تو کی دريابی آخر          چه مي‌گویی؟ مگر در خوابی آخر

همانا تَرک مُلک خويش گفتی          که دل بر مرگ بنهادی و خفتی

بسا دردی که درمانش نبردند           که آخر اندر آن علت بمردند

کسی را آگهی بخشند از خويش           که بردارد حجاب خويش از پيش

نگردد اهرمن آخر سليمان                نداند هر سليمان نطق مرغان

توگرخواهی که اين معنی بدانی        ازين ظلمت تن خود وارهانی

حجاب خويش را از پيش بردار        که تا گردی ز راه خود خبردار

جوابش داد شیخ نامبردار             بُبر از خويشتن با حق بشو يار

تو تا باشی گرفتار علايق              کجا گردی به خيل دوست لايق

حجاب راه تو دام جهان است             نپنداری که اينجا آشيان است

جهان با کس وفاداری نکرده است        فلک با هیچ‌کس ياری نکرده است

 

ه. اشعار صوفیانه

از ”ساقی‌نامه“ مولانا عمرانی[21]

دوش در صُفۀ صفا بودم             با که گویم که در کجا بودم

پرده‌داران خاصّ آن درگاه          هر زمان می‌زدند بر من راه

هر زمانی به ردّه‌ای دیگر            من دگر آمدم ز پرده بدر

چو حجاب من از میان برخاست      در پس پرده کار دل شد راست

جان ودل هردو هم‌نفس گشتند         بنده بگذاشتند و بگذشتند

در چنان حالتی که می‌دانی            پرده‌ای ماند پیش عمرانی

پس آن پرده دلبری دیدم                 پرده برداشتم، نترسیدم

دل چو کرد این دلاوری بنیاد         جان و دل یافتند کام و مراد

تا رخ یار نازنین دیدم            از خود و خویش و یار ببریدم

 

و. اشعار مدیحه

 در مدح سلطان المعظم ابوسعید خان[22]

سلطان جهان شه ‌معظم            خورشید معظم و مکرم

شهزاده ابوسعید سلطان             دارندۀ تاج و تخت دوران

آزاده بهادر جهانگیر                   قتال عدو بکرد سر زیر

اندر بر او چه بزم، چه رزم          با نصرت او چه رزم چه بزم

در رزم چو شیر نر خروشد              با ببر و هُژَبر برخروشد

صد صف شکند به ضرب کوپال       در گاه یلی چو رستم زال

در بزم هزار حاتم طی               در راه سخا نیامدش پی‌

پیوسته به عدل و داد کوشد       بر تخت بسی ‌نبید نوشد

سوگند شهان بود به تاجش          بر فیل کشد همه خراجش

 

در مدح توحید وصف باري تعالی گويد[23]

ای نامِ تو همچو ذات قايم         قايم ز تو هر چه هست دايم

شاهنشه قدسيان افلاک         سلطان سپهر و خطۀ خاک

نور دِه و مهر ماه سيار         نقاش سپهر و چرخ دوّار

دانای نهان و آشکارا         بخشندۀ زر زسنگ خارا

از هيچ بنا نهاده آفاق         بی پايه به پای کرده نُه طاق

سازندۀ بندهای ترکيب         ترکيب کُن جهان به ترتيب

هر چيز که هست و خواهد او بود         از جُودِ وجودِ اوست موجود

آبادکُن سراچۀ دل         حلال دليل های مشکل

روشن کُن ديده های تاريک         دانندۀ رازهای باريک

صورتگر نقش‌های موزون         سازندۀ بَرّ و بحر و هامون

دانای سفيدی و سياهی         دارندۀ ماه تا به ماهی

د لخوش‌کُن بی‌دلان دلتنگ         بخشندۀ گوهر از دل سنگ

هم عذرپذير عذرخواهان         هم عفوکُن جُرم پُرگناهان

هم مرهم ريش دردمندان         هم راحت روح مستمندان

ياربّ چه کنم که بی‌زبانم         در وصف تو مور ناتوانم

هر مويم اگر شود زبانی         کی وصف تو را کنم بيانی

من وصف کمال تو چه گويم         گر ديده به خون دل بشويم

من ز آتش و باد و آب و خاکم         در وادی نيستی هلاکم

تو قادر و قايم و عظيمی         پيوسته به ذات مستقيمی

جايی که تويی و هستی تو         آوازۀ پيش دستی تو

تعظيم جلال تو که داند         گر خويش به نُه فلاک رساند

خورشيد که بر قرين ستاّر است         پيشِ تو يکی سفال خار است

هر چند عظيمی و رفيعی         دانای ضميری و صميمی

آنجا که ملاخِ بَشِرِت         پيش تو بُوَد کمين مَشِرِت

بيچاره بشر چه قرب دارد         که خويش به بندگی شمارد

جايی که جلال رفعت توست         اورنگ کمال شوکت توست

نُه برج فلک نمی نمايد         از دست و زبانِ ما چه آيد

مهر ارچه بلندپايه باشد         در پيش تو همچو سايه باشد

خواهيم به خدمت تو آ ييم آيا تو کجا و ما کجاييم

جايی که مقربان شده خَب         وز بيم نهاده مُهر بر لب

دل کيست دلاوری نمايد         اين پرده ز پيش واگشايد

ليکن کرم تو بی‌کران است         لطف تو چو مهر و مه عيان است

فضل تو نیاید اندر اِشمار         رو در نکشد ز هر خس و خار

احسان تو را که نيست پايان         محزون نکند دل گدايان

آن خواجه که باغ و راغ دارد         با گوشه‌نشين فراغ دارد

لطف تو که معرفت‌پذير است         با گوشه‌نشين که گوشه‌گير است

ای لطف تو ياور اسيران         دلخوش ز تو جان گوشه‌گيران

عمرانی اگر چه گوشه‌گير است         در گوشۀ غم دلش اسير است

شاد است که رحمت تو عام است         انعام تو با همه تمام است

[24][25]

از. اشعار طنز

                                     در هجو زن [26]

ای دل بیا بشنو ز من      خواهی نمیری بی‌کفن       هرگز نبندی دل به زن

گر روی او باشد قمر       باشد لبش گر نیشکر       هرگز نبندی دل به زن

گیسوش اگر عنبر بُوَد   حسنش ز مَه بهتر بُوَد           هرگز نبندی دل به زن

گر خال دارد بر جبین     دور لبانش انگبین             هرگز نبندی دل به زن

گر قد او باشد بلند       ابروی او باشد کمند                 هرگز نبندی دل به زن

هرگز بسوی زن مرو         پند امینا را شنو        هرگز نبندی دل به زن

ح. اشعار پند و اندرز

باب سوم ارکان سیزده‌گانه یهودیت در شناخت بی جسمی حضرت عزت[27]

واجب است جمله اهل ایمان را                هر که او هست پیرو تورا

که بیارد باین سخن ایمان                هر که او هست بندۀ یزدان

که ندارد خدای بی‌همتا                   جسد و جسم و چشم و دست و پا

بری از نطق و صورت و گوش است           بی قد و قامت و بر و دوش است

او مبراست از همه صورت       بشنو این چند بیت از حکمت

عقل در جستجوی او حیران         فکر و اندیشه مانده سرگردان

جملۀ صالحان و با رایان              با همه کاملان و دانایان

مانده در کارگاه او حیران             کس نکرده رهی باین ایوان

فلک و کوکب و بروج و سپهر       ملک و جن و انس و ماه و مهر

همه تسبیح شکر او گویند                هر کجااند دوست می‌جویند

او همه جا و هیچ جائی                   نه ذات او را چه و چرایی، نه

 

در نصيحتِ فرزندِ گرامی و همۀ فرزندانِ ايسرايل[28]

ای نور دو ديده و دل من              وز هر دو جهان تو حاصل من

روزی که به طالع همايون               آمد دُرّت از صدف به بيرون

نام تو به سروری برآمد              بر من همه محنتی سر آمد

چون نام نکو نهادمت من              تعليم کمال دادمت من

شرط پدری تمام کردم              تا بو ز تو شادکام گردم

خواهم که خجست هروی باشی               نه در پی رنگ و بوی باشی

نام تو به نيکويی برآيد              تا دولت بخت رو نمايد

فرزند چو نيکنام باشد               شايسته و دوست کام باشد

در هر دو جهان بوَُد سرافراز               زو چشم و دل پدر شود باز

ارواح پدر از او شود شاد              هر کس کندش به نیکویی ياد

چون قابل و ارجمند گردد               زو نام پدر بلند گردد

تا قابل روزگار گردی               نام آور و نامدار گردی

خواهی که گشاده‌گوش               باشی بگذشته ز بد خموش باشی

پندی که ترا همی‌سپارم              گر گوش کنی دگر بيارم

آن کُن که ترا نجات باشد              ما را و تو را حيات باشد

نام تو به نیکويی بماند              جان من و تو به غم نماند

در طاعت حق بکوش دايم               زين کار من و تو هست قايم

اخلاص شعار خويشتن ساز              اخلاص کند خلاصت از آز

بی علم و عمل مباش هرگز              وز مردم بی‌ادب بپرهيز

با علم چو پُرشمار گردی               بر اسب عمل سوار گردی

خواهم که چنين روی در اين راه               کز راه تو دورتر بُوَد چا

پندی از ربی اِلي عزر بن هورقانوس[29]

خواهی که وبال و غم نبينی             پيوسته به کام دل نشينی

هرگز دل تو حزين نباشد             جانت به جهان غمين نباشد

هر جا که روی و جا گزينی             بايد هم هجا تو نيک بينی

چشم تو بُوَد تو را به فرمان             تا درد دلت رسد به درمان

بدبين نشوی که اهل بدبين              باشد همه روزها به نفرين

گر نيک روی و نيک بينی             هرگز به جهان بدی نبينی

ور چشم و دل تو ناتمام است             درياب حلال تو حرام است

خواهی که حلال‌زاده باشی              وز اهل کمال زاده باشی

اين نکته مگو که ناتمام است              اين لقمه مخور که اين حرام است

هر عضو که ايزد آفريده است             نيک است، که نه بد آفريده است

چشم از پی ديدن نکويي‌ست             گر بَد نگری ز سخت روي يست

دست از پی خير و مکرمت داد             نطق از پی آن که حق کنی ياد

گوش از پی آنکه گوش گيری              فرمان خدا به جان پذيری

پا از پی طاعت الهی             تا دور شوی ز هر مناهی

دل داد که دل نهی به کارش             جان داد که تا کنی نثارش

چون کار من و تو عکس آن است             لاشک همه بار دل از آن است

افسوس که عمر صرف کرديم             مويی به حساب ره نبرديم

مرديم در اين خراب آباد              محزون و غمين و خوار و ناشاد

ره جانب گنج دل نبرديم              جز محنت و رنج دل نبرديم

در فايدۀ خاموشی و عاقبت آن[30]

يکی از بزرگان صاحب کمال             شنيدم که م یگفت با اهل حال

که از عمر من رفت هشتاد سال            در اين مدت ای مرد فرخنده فال

به عمرم نديدم زمانی گزند             که می‌بود دايم زبانم به بند

مدان به ز خاموشی اندر جهان             دگر بار ای عاقل کاردان

هر آن‌کس که خاموش باشد مدام             جهانش رساند به مقصود و کام

تن مرد خاموش در راحت است            که پرُگوی هر لحظه در محنت است

کسی مرد آسوده دان در جهان            که پيوسته خاموش دارد زبان

چو غنچه زبان بسته دار ای پسر            تو گويی رسد بر مشامت مگر

چو خار آنکه دارد زبان دراز            به هر جا به خواريش خوانند باز

تو گر داني از معرفت گو سخن            وگرنه بنه مُهر اندر دهن

  1. نمونۀ نثر مذهبی، فلسفی و عرفانی

حیات الروح یا زندگی روان[31]

به مشرفان کهن و معروفان سخن و طالبان کرم و محرمان حرم سخن مخفی نیست و نماند که ایجاد کاینات مخصوص وجود آدمی‌ بر پا شده و آدم آن‌کس را گویند که فرق نیک‌ و بد، یعنی‌ دنیای فانی و عُقبای جاودانی را دریافته باشد و به غیر این حال، آن شخص را بهایم خوانند و بلکَم کمتر. چنان که משורר [مِشورِر عَلاو هَشالم/ شاعر علیه‌السلام] فرموده אדם ביקר ולא יבין נמשל כבהמות נרמו [انسانی‌ که در حرمت است و فهم ندارد، مثل بهایم است که هلاک می‌شود]. پس زیرا معین و صحیح گردید که فرق این دو آن علم است و عمل چنانچه شِلمُو هامِلِخ عالا و هشالم [علیه السلام] فرموده: ומותר האדם מן הבהמה אין(קיהלת) [انسان بر بهایم برتری ندارد چون که همه باطل است] و حخامیم عَلیهُم ها شالُم [علیهم السلام] فرموده‌اند این در حروفاتِ אמירה [گفتار]، ידיעה [معرفت] و נשמה [روان]است. پس صریح شد که فرق انسان از حیوان فهم و معرفت علم و عمل و دین‌جویی باشد. و آدمی را این حالت‌ها از تربیت حاصل شود و بر پدر لازم آمد تعلیم به فرزند دهد و بر حَخَمِۀ [دانشمندان]ایسرایل لازم آمد که ساعی باشند در تربیت آداب و تعلیم دینی و تحصیل اصول دین و ایمان مر طالبان جماعت هر دوره و زمانه را توفیق بخشند تا ایشان را از راه جهل رهانیده و به مقصد رسانند و علم آموزند. چون علم برای عمل است، پس علم بر عمل مقدم است که بی‌‌علم هیچ عمل سودی نبخشد و علما فرموده‌اند‌: שהתלמור קודם למעשה והתלמוד מביא לידי מעשה [که آموزش مقدم بر عمل است و آموزش موجد عمل است] و گفته‌اند: אין בור ירא חטא [جاهل از خطا نمی‌ترسد]. پس، بنابراین عمل اصل است و علم بی‌عمل رونقی ندارد. چنان که شاعری گفته عالم بی‌‌عمل چون سوزن‌دان همه را پوشد و خودش عریان اما هر چند باشد باز عمل موقوف به علم است و علم موقوف به اعتقاد است. پس اعتقاد پایه‌ای است که تمام خانۀ دین بر آن قایم است. و این خانۀ دین که معمور است به اصول سیزده‌گانه قایم است و این فقیر و حقیر، از دل شکسته و از هوس‌ها گسسته، با کتیب‌های خجسته سر در تفکر فرو برده، هم‌درس شدم و به ايام گذشته خود برخوردم که ايام جوانی يعنی هيچ و پوچ בשחי פהי [يا گفت‌وگوی بيهوده] به اتمام رسيده ותו הרעה [روزهای بد] که ايام پيری باشد رسيد و حقير را از ايام گذشته محال و مجالی نشده که شغلی از پيش توانم بردن، که بعد از حيات ذکر خيری خوانندم. چنان که گفته‌اند ياد آور وقت آمدنت، همه خندان……….

…..و جان گفت به عقل، که ای مهربانِ حبيب، دردهايم را طبيب، تيرِ عشقم در نشانه، و اخلاصم بی کرانه. بيماريم سنگين و اذانم غمگين. خاطرم نا چاق و طاقتم طاق. عنان و اَمانم بريده که با اين سَرِ شوريده، کی باشد به قدرِ توانايی و دسترسی، قدری زفرضهايم ادا کنم و از رويت گردم زين بيش، به هدايتم هادی و رهنماييم ساعی شو

و عقل گفت، گر واقع دانم ره راستی جويی، و نيّتت بی غش باشد، توانی از پيش بردن. چنان که گفتۀ پاک طينت، نشود عاقبتِ کارش بَد. لَته[1] چون گُنده شود، کاغذ مصحَف گردد.[2] و اگر قلباً نباشد و دروغ گويی، طبابت نمودن از دوا خوردن سودی نبينی و بر عَبَث خود را زحمت دهی و فريب خوری و مريض چون به طبيب خلاف گويد و ره راستی نپويد، خود برنجاند و مرضش سر به سر بيافزايد و به طبيب ضرری نرسد، مگرا رنجش مُعبس[3] ضايع شود.

جان گفت، که خواهم حاليم کنی، اخلاص و يا سستی اخلاص چگونه باشد وعقل گفت، بندگيت آنوقت زاِخلاص باشد، بعد از آنی که بَر خود يقين کنی و عزمت را جزم که آفريدگار بر تو نيکو ها نموده و تو ممنون و مجبورِ اويی و در بندگی ات اهمال ننموده ای و نيز يقينت شده که در بندگیِ حقّ، سستی نمودنت باعثِ ضرر و فنا شدن است و به عبادت کوشيدنت، باعثِ نفع و نجات و هم حيات است. آن وقت دانم اخلاصت از دِل است وگر نه خلاف گويی مشکل است.

جان گفت ای مونسِ مهربان و ای طبيبِ کامران، به طبابتم رنج کشيدی. به انتهای دردم رسيدی. مرض هايم درمان نمودی و مرا دين و ايمان فزودی. و اما هنوز از ناتوانيم چون بيد لرزانم و از لطفِ احسانت اميدوارم اعانتم کُنی و به طبابتم کوشی، تا نيک به حال آيم……….

[1] فرهنگ دهخدا: “لَته” به معنی ” تکه یا پاره” است.

[2] فرهنگ دهخدا: ” مصَحف” بمعنی ” مجلد” است.

[3] فرهنگ دهخدا: “مُعَبَّس” بمعنی ” روی در هم کشیدن وترشروئی” است.

[1] آمنون نتصر، منتخب اشعار فارسی از آثار یهودیان ایران، برگرفته از موسینامه شاهین (تهران: فرهنگ ایران زمین، 1352)، 54.

[2] نتصر، منتخب، برگرفته از آفرینشنامه شاهین، 77-78.

[3] نتصر، منتخب، برگرفته از موسینامه شاهین 13.

[4] یقوتیئل (יקותיאל) نام اولی بود که پدر و مادر بر حضرت موسی نهاده بودند.

[5] عمرانی، فتحنامه (نسخۀ بن‌صوی، 964)، ناهید پیرنظر، خانۀ اسناد و نسخ فارسیهود، الف2-الف4.

[6] عمرانی، فتحنامه، پیرنظر، خانۀ اسناد و نسخ، الف2- الف4.

[7] واژۀ عبری صداقا ( צדקה) به معنی صدقه است.

[8] 8واژۀ عبری آبوت یا آووت (אבות) به معنی پدران و واژۀ عبری عراوت (עראות) به معنی کرسی و جایگاه خداوند یا فلک هفتم است.

[9] اهرون‌بن ماشیح، شوفطیمنامه (نسخۀ بن‌صوی، 964 )، پیرنظر، خانۀ اسناد و نسخ، الف160-ب160. واژه عبری شوفط (שופט) به معنی داور است و منظور از شوفطیمنامه کتاب داوران عهد عتیق است.

[10] نام‌های عبری اشتائول (אשתאוﬥ) و صارعاه (צרﬠה) نام مکان‌اند.

[11] عمرانی، کتاب دوم شموئل (‌نسخۀ بن‌صوی، 964)، پیرنظر، خانۀ اسناد و نسخ، الف398- ب398.

[12] نتصر، منتخب، برگرفته از اردشیرنامه شاهین، 132-133.

[13] نتصر، منتخب، برگرفته از دانیالنامه خواجه بخارایی، 262.

[14] وزن و قافیه معیوب است.

[15] بابایی بن لطف، کتاب انوسیم (نسخۀ بن‌صوی، 917)، پیرنظر، خانۀ اسناد ونسخ، الف152-الف153.

واژه عبری انوسیم (אנוסים) به معنی به اجبار تغییرمذهب‌دادگان است.

[16] نتصر، منتخب، برگرفته از اردشیرنامه شاهین، 172-173.

[17] عمرانی، فتحنامه (نسخۀ بن‌صوی، 964)، پیرنظر، خانۀ اسناد و نسخ، الف21-ب21.

[18] _آمنون نتصر، برگرفته از ”ساقی‌نامه“ عمرانی، در پادیاوند (لوس‌آنجلس: چاپ مزدا، 1996)، جلد 1، 99.

[19] نتصر، منتخب، برگرفته از اشعار یوسف‌‌بن اسحاق یهودی، 50.

[20] عمرانی، فتحنامه، پیرنظر، خانۀ اسناد و نسخ، ب6.

[21] نتصر، برگرفته از ”ساقی‌نامه“ عمرانی، در پادیاوند، جلد 1، 104.

[22] نتصر، منتخب، برگرفته از مقدمۀ اردشیرنامه شاهین، 113-114.

[23] عمرانی، گنجنامه (نسخۀ بن‌صوی، 269)، پیرنظر، خانۀ اسناد ونسخ، الف1-الف2.

[24] واژگان عبری ملاخ بَشِرِت (מַלְאָך בשרת) به معنی فرشتۀ بشارت‌دهنده و واژۀ مَشِرت (משרת) به معنی دستيار است.

[25] خَب به معنی خاموش آمده است.

[26] نتصر، منتخب، از امینا، در پادیاوند، جلد 1، 76.

[27] نتصر، منتخب، از اشعار عمرانی، برگرفته از احکام سیزده‌گانۀ ابن‌میمون، 240.

[28] عمرانی، گنجنامه (نسخۀ بن‌صوی، 269) پیرنظر، خانۀ اسناد و نسخ، ب3-5.

[29] عمرانی، گنجنامه، پیرنظر، خانۀ اسناد و نسخ، ب33-ب34.

[30] نتصر، منتخب، برگرفته از نخلستان عمرانی، 249.

[31] سیمانطوب مِلَمِد، برگرفته از حیات الروح (نسخۀ بن‌صوی، 8 5760‌)، پیرنظر، خانۀ اسناد و نسخ، 904.